Subject Areas :
1 - Assistant Professor and Faculty Member of the Department of Architecture; Shabestar unit; Islamic Azad university; Shabestar, Iran.
Keywords:
Abstract :
ORIGINAL RESEARCH PAPER |
|
Journal Organization of Space Economy journal homepage: https://sanad.iau.ir/journal/jose
|
Evaluation of Polices of Urban Design Using the Multi Decision Method in the Areas of the Central District of Tabriz Metropolis |
1. Assistant Professor, Department of Art and Architecture, Shabestar Branch, Islamic Azad
University, Shabestar, Iran
* Corresponding Author: Soheila Hamidzadeh khiavi Email: hamidzadeh.so@gmail.com |
ARTICLE INFO | EXTENDED ABSTRACT | ||
History Article: Received: 29 December 2024 Revised: 31 January 2025 Accepted: 28 February 2025 | Introduction And Objectives: Today, urban development tends to the design and planning of cities, and it is an important key to achieve successful, lively, safe, stable and healthy cities, but the attention of urban design is only focused on the aesthetic, visual and appearance aspects, and the heart of concerns is only on the aspect While other important issues of urban design, such as optimizing energy consumption, paying attention to the development of public spaces and the development of sidewalks and bicycle paths, have been forgotten in regard to the role of people and their needs. The lack of specific design policies in development plans beyond the scope of urban design documents and policy making is one of the most important procedurals, structural and institutional problems of the advancement of urban design documents in the planning system of Iran and as the main differences between the two planning systems in the field of urban design documents. Design policies are one of the determining and main parameters in the position of urban design documents in the planning system of countries. These policies should normally provide a basis for deciding on planning requests from applicants for construction permits. These policies make recommendations in the field of basic and general issues and issues such as scale, density, massing, height, landscape, overall appearance and connections between buildings and pay more attention to the local context, and details usually have no place in them. Design policies in functional, social and environmental issues are more prioritized. These policies are generally divided into range-oriented, site-oriented (local) and thematic design policies. Methodology: In this study, with a review of the theoretical foundations, design-oriented planning has been emphasized and urban design policies that should be considered and included in the content of design-oriented programs have been extracted. Guidelines for urban design policies required in the proposed development process. The scope of the design includes policies related to the urban design process, identity of places, in relation to public uses and mixed use, movement and access, visual landscape and biodiversity, high quality architectural process, as well as urban design policies in heritage protection. It includes cultural and historical. Therefore, in this research, the content of policies of local plans and the micro level of the central part of Tabriz city (region 8) was evaluated by Vicor method and comparison of averages. At first, the degree of importance of each policy according to experts in priority and have not had the same importance, which led to hierarchical analysis (AHP) and finally determining the weight of each of the urban design policies. Results and Discussion: The findings of the research showed that the programs are not in the same row in terms of reflecting the policies and some of these programs, such as the plan for organizing the education block, the plan for the Miarimyar block, and the plan for landscaping and improving the quality of the bodies of the Islamic Republic Street, were assigned a higher rank. Finally, the next discussion focuses on some policies, such as the policy of paying attention to the context factor of historically valuable environments, providing a correct understanding of the context and ensuring the preservation of the features and quality of the visual landscape. ح Conclusion: The results of the research showed that the Vicor method and the comparison of averages can be used to evaluate the quality of urban design in the central and historical part of Tabriz city, and according to the potentials of these programs, it is possible to rank and, as a result, prioritize and re-plan. The preparation of such design-oriented programs was achieved. Also, urban designers should pay attention to the fact that only paying attention to providing an understanding of the context and providing a visual perspective is not enough, and other urban design policy criteria should be taken into account and a conclusion can be drawn. that in order to improve the quality of the design of urban spaces in the central part of Tabriz city, factors and policies that have been neglected, such as the policies of observing proportions according to the scale of development, creating commuting opportunities, paying attention to the basic principles of architecture, paying attention to the mental image of citizens, how Taking advantage of the design instructions, the optimization of energy consumption was noted. | ||
Keywords: Urban design quality, VIKOR, Central part of Tabriz city, Analytic hierarchy process | |||
Highlight: · Identifying factors affecting the design quality of urban spaces in the central part of Tabriz. | |||
| |||
| |||
|
نشریه ساماندهی اقتصاد فضا https://sanad.iau.ir/journal/jose
|
نشریه علمی ساماندهی اقتصاد فضا، 2(7) 84-61، بهار 1404 |
ارزیابی سیاستهای طراحی شهری در نواحی بخش مرکزی کلانشهر تبریز با استفاده از مدلهای تصمیمگیری چند معیاره |
مقاله علمی |
1. استادیار گروه هنر و معماری، واحد شبستر، دانشگاه آزاد اسلامی، شبستر، ایران
مشخصات مقاله | چکیده | |
تاریخ دریافت: 09/10/1403 تاریخ بازنگری: 12/11/1403 تاریخ پذیرش: 10/12/1403
| بیان مسئله: امروزه توسعه شهری به طراحی و برنامهریزی شهرها تمایل دارد و کلید مهمی جهت دستیابی به شهرهای موفق، سرزنده، امن، پایدار و سالم است اما توجه طراحی شهری فقط به جنبههای زیبا شناسانه و بصری و ظاهری معطوف شده و دلنگرانیها فقط به جنبههای کالبدی میپردازد. فقدان سیاستهای طراحی مشخص در برنامههای توسعه فرادست اسناد طراحی شهری و سیاستگذاری از مهمترین مشکلات رویهای و ساختاری و نهادی پیشروی اسناد طراحی شهری در نظام برنامهریزی ایران است و بهعنوان اصلیترین تفاوتها میان دو نظام برنامهریزی در زمینه جایگاه اسناد طراحی شهری مطرح میشود. هدف: هدف این مقاله، ارزیابی سیاستهای طراحی شهری در نواحی بخش مرکزی کلانشهر تبریز با استفاده از روشهای تصمیمگیری چندمعیاره از جمله تحلیل سلسلهمراتبی و ویکور در بخش مرکزی کلانشهر تبریز میباشد. روش: پژوهش حاضر ازنظر هدف در دسته پژوهشهای بنیادی-کاربردی قرار میگیرد که با روش توصیفی- پیمایشی انجامشده است. بهمنظور گردآوری اطلاعات موردنیاز این پژوهش بهطور توأمان از دو شیوه اسنادی و پیمایشی استفاده میشود. برای وزن دهی و رتبهبندی مؤلفهها از مدلهای AHP و ویکور استفاده شده است. یافتهها و بحث: یافتههای تحقیق نشان داد که برنامهها از نظر انعکاس سیاستها در یک ردیف قرار نمیگیرند و برخی از این برنامهها مثل طرح ساماندهی بلوک تربیت، طرح بلوک میارمیار و طرح منظرسازی و ارتقای کیفی بدنههای خیابان جمهوری رتبه بالاتری به خود اختصاص دادند و در نهایت بحث بعدی به توجه زیاد به برخی از سیاستها مانند سیاست توجه به عامل زمینه محیطهای باارزش تاریخی، ارائه درک درست از بافت و اطمینان از حفظ ویژگیها و کیفیت چشمانداز بصری در رتبه بالایی قرار میگیرد. نتیجهگیری: جهت ارتقای کیفیت طراحی فضاهای شهری بخش مرکزی شهر تبریز باید به عوامل و سیاستهایی که مغفول واقعشدهاند از جمله سیاستهای رعایت تناسبات با توجه به مقیاس توسعه، ایجاد فرصت رفتوآمد، توجه به اصول اساسی معماری، توجه به تصویر ذهنی شهروندان، چگونگی بهرهگیری از دستورالعملهای طراحی، بهینهسازی مصرف انرژی. | |
واژگان کلیدی: کیفیت طراحی شهری، ویکور، بخش مرکزی شهر تبریز، تحلیل سلسلهمراتبی | ||
نکات برجسته: · شناسایی عوامل مؤثر بر کیفیت طراحی فضاهای شهری بخش مرکزی تبریز | ||
| ||
| ||
* نویسنده مسئول: سهیلا حمیدزاده خیاوی پست الکترونیک: hamidzadeh.so@gmail.com |
بیان مسئله
طراحی شهری از دیرباز با افزایش ارزش در توسعه شهری همراه بوده است. طراحی خوب برای سرمایهگذاران ارزش اقتصادی و برای تنظیمکنندهها و کاربران روزمره، ارزش اجتماعی و زیستمحیطی میافزاید (Carmona et al. 2013). طراحی شهری خوب به دلیل ظرفیت آن در اطلاعرسانی سیاستهای برنامهریزی و ارتقای کیفیت فضایی و کنترل توسعه به حکمرانی خوب و مدیریت تغییر کمک میکند (مدنی پور، 2006). حجم فزایندهای از ادبیات نقش مثبت طراحی شهری در توسعه یا بازسازی شهری یک بافت را گزارش کرده است (Hubbard 1995; Punter 2007, 2010; Littlefield 2009; Biddulph 2011)؛ و این امر به محتوای این طرحها بهویژه اتخاذ سیاستهای مناسب طراحی فضاهای شهری مربوط میشود. غفلت از دامنه شمول کیفیتهای مدنظر و هدف طراحی شهری، در سیاستهای اتخاذشدهی عملیاتی در طرحهای فضای شهری نمود پیدا میکند ازاینرو ابتدا ابعاد کیفیتهای طراحی شهری مورد توجه قرار میگیرد.
امروزه کیفیت در شهرها، بهویژه در کلانشهر کشورهای درحالتوسعه از مهمترین وجوهی است که به آن در طی چند دهه توسعه کمی، توجه نشده است. کیفیت در متون نظری و عملی طراحی شهری از اهمیت بسیاری برخوردار بوده و این مسئله خود نقش اساسی این رشته را در حل معضلهای مبتلابه این شهرها نمایان میسازد. کیفیت یکی از مفاهیم محوری دانش و حرفه طراحی شهری بوده طبیعتاً از اهمیت نظری فراوانی برخوردار است. مقوله کیفیت محیط در طراحی شهری که به تعبیری هدف یا یکی از اهداف طراحی شهری محسوب میشود توجه بسیاری از نظریهپردازان را در دهههای اخیر به خود جلب کرده است. زمینهی طراحی شهری، محیط شهری است. فضاهای شهری بخشی از محیط شهری را تشکیل میدهد بهطورکلی بخشی است که طراحی شهری بدان میپردازد.
“ پورتس در سال 1971 عنوان میکند که کیفیت محیطی مضمونی پیچیده است که ادراکات، تفکرات و ارزشهای ذهنی را که برای اشخاص به گروههای مختلف متغیر است، در برمیگیرد.“ (7-6 p:2003,al et Kamp ). درست است که نمیتوان بهراحتی کیفیت فضاهای شهری را تعریف نمود، اما نظریهپردازان طراحی شهری بسیاری برای بیان و شناسایی عوامل و معیارهای کیفیت فضاهای شهری کوشیدهاند. دهههای آخر قرن بیستم زمانی بود که مقوله کیفیت محیط مورد توجه نظریهپردازان و شهرسازان آوانگارد قرار گرفت. به گفته لینچ (1974 ) یکی از علل پدیدآورنده رشته طراحی شهری دغدغههای جوامع گوناگون در خصوص ارتقای کیفیت زندگی انسان و نقشی که طراحی شهری میتواند از طریق ”ارتقای کیفیت محیط کالبدی همگانی “ در آن داشته باشد، بوده است. لینچ حتی پا را فراتر گذاشته و بیان میدارد که ”هدف اصلی طراحی شهری، ارتقای کیفیت محیط کالبدی انسان و از آن طریق ارتقای کیفیت زندگی است. (گلکار، 1378: ص 7-27).
لذا شناخت ابعاد طراحی شهری کمک مؤثری به حصول کیفیت آن مینماید. به صورتی که شناسایی طراحی شهری در تمام ابعاد آن، میتواند راهگشای ارتقای کیفیت فضاهای شهری موجود و طراحی فضاهای جدیدی شود که کیفیت در تمام ابعاد آن ساری و جاری ست. در نظام برنامهریزی كنوني کشور ایران، بهویژه در طرحهای توسعه شهری، تصویر چندان روشنی از حوزه عمل و فرایند تهیه و تحققپذیری و نيز جایگاه قانونی طراحی شهری وجود ندارد. اسناد طراحی شهری که بیشتر باهدف ساماندهی و افزایش کیفیتهای بصری و کالبدی تهیهشدهاند، نتوانستهاند آنگونه که باید، فرصتها و جنبههای رفتاری و زیباییشناختی را - که به تعبیر لنگ (2005 ) هدف طراحی شهری جز آن نیست - توأمان برای شهروندان و بازدیدکنندگان از شهر به ارمغان آورند. اغتشاش در سیمای حجمی، نظم بصری، فرم کالبدی و شکل نگرفتن فضاها و مکانهای عمومی باکیفیت مطلوب در چند دهه اخیر در بیشتر شهرهای کشور گواه بر این مدعاست. میزان اثربخشی اسناد طراحی شهری در افزایش سطح کیفیت زندگی و پیامدهای ناشی از اجرای اسناد را نیز میبایست به نكات مذكور افزود. بهعبارتدیگر، پرسش اين است كه تا چه میزان اسناد طراحی شهری که با رویکرد افزایش کیفیتهای بصری، کالبدی و عملکردی فضاها و مکانهای شهری تهیهشدهاند، توانستهاند تحقق بیابند و در افزایش ارتقای کیفی مکانها تأثير بگذارند. ارائه الگو و سازوکاري مشخص در زمینه جایگاه صحیح طراحی شهری در نظام برنامهریزی درگرو شناخت و توجه به جایگاه طراحی شهری در نظام هدایت توسعه شهری است. اين امر در طول دهه اخیر در نهادهای دولتی ایران مورد توجه فراوان بوده، ولي با این حال به توفیق چندانی دست نیافته است. شاید بتوان گفت فقدان سیاستهای طراحی مشخص در برنامههای توسعه فرادست اسناد طراحی شهری و سیاستگذاری از مهمترین مشکلات رویهای و ساختاری و نهادی پیشروی اسناد طراحی شهری در نظام برنامهریزی ایران است و بهعنوان اصلیترین تفاوتها میان دو نظام برنامهریزی در زمینه جایگاه اسناد طراحی شهری مطرح میشود.
سیاستهای طراحی از پارامترهای تعیینکننده و اصلي در جایگاه اسناد طراحی شهری در نظام برنامهریزی کشور است. برای مثال در انگلستان این سیاستها بهطورمعمول باید زمینهای را برای تصمیمگیری در مورد تقاضاهای برنامهریزی از سوی متقاضیان براي صدور پروانه ساختوساز فراهم آورد. این سیاستها توصیههایی را در زمينه مسائل و موضوعات اساسی و کلی نظیر مقیاس، تراکم، توده گذاری، ارتفاع، منظر، سیمای کلی و ارتباطات میان ساختمانها با یکدیگر و توجه بیشتر به بستر محلی مطرح میکنند و جزئیات معمولاً جایگاهی در آنها ندارد. سیاستهای طراحی در مسائل کارکردی و اجتماعی و زیستمحیطی در اولویت بیشتری قرار دارد. این سیاستها بهطورکلی به سیاستهای طراحی محدوده محور، سایت محور (موضعی) و موضوعی تقسیمبندی میشوند. بهطور مشخص، سیاستهای طراحی بهعنوان بخشی از سند راهبرد اصلی در اسناد برنامه توسعه (DPDs ) تعریف میشوند و دربردارنده مشخصههای اصلي برای تهیه رهنمودهای برنامهریزی تکمیلی 44[ SPGs] تا پيش از سال 2004) و سپس اسناد طراحی شهری در قالب اسناد برنامهریزی تکمیلی [SPDs] هستند. یکی از موارد طراحی و منظر شهری، فضای سبز شهری است. گسترش فضاهای سبز شهری میتواند ضمن تقویت منظر شهری و افزایش غنای حسی محیطهای شهری، به کاهش آلودگیهای شهری کمک شایانی کند. توزیع جغرافیایی پارکها و همچنین کیفیت پوشش گیاهی پارکها و امکانات داخل آنها و دسترسی مناسب از جمله پارامترهایی هستند که در برنامهریزی فضاهای سبز شهری برای تأمین آسایش و سلامتی شهروندان باید مورد توجه قرار بگیرند.
در مقابل، در ایران سیاستهای طراحی جایگاهی در طرحهای توسعه شهری فرادست طراحی شهری (جامع و تفصیلی) ندارند. در سال 1388 وزارت مسکن و شهرسازی اقداماتي را در زمينه اصلاح و تکمیل و بازنگری در شرح خدمات طرحهای جامع و تفصیلی و همچنين طراحی فضاهای شهری و هادی روستایی در دستور کار قرار داده است و احتمال میرود که در پیشنویس بازنگری شده شرح خدمات طرحهای جامع و تفصیلی بهعنوان سند فرادست، سیاستهای مشخص طراحی جایگاه مطلوب بیابند.
تا پيش از سال 2000 اسناد طراحی شهری در انگلستان در سطوح باروها و شهرها و بخشها بهصورت اختیاری تحت عناوین مختلفی که بیش از 10 عنوان سند را دربر میگرفت، در سطوح مختلف راهبردی و بخشها و نواحی یا سایتهای موضعی تقسیمبندی و تهیه میشد. از سال 2000 به بعد اسناد طراحی شهری در قالب رهنمودهای برنامهریزی تکمیلی [SPGs] در سه سند، یکپارچه و طبقهبندی میشوند که عبارتاند از: چارچوبهای طراحی شهری، دستور کارهای توسعه، راهنماهای طراحی. با تغییرات نظام برنامهریزی در سال 2004، اسناد طراحی شهری در سلسلهمراتب برنامههای توسعه و در حیطه اسناد برنامهریزی تکمیلی (SPDs) قرار گرفتند. همچنان به اختیاری بودن تهیه اسناد خللی وارد نشد و در پاسخ به سیاستهای مشخص طراحی، در سند راهبرد اصلی برنامه توسعه تهیه و تدوین میشود. علاوه بر اسناد مذكور، با مطرحشدن برنامههای جامع سهبعدی، در سال 2004 این اسناد نیز در حیطه اسناد طراحی شهری قرار گرفتند.
در مقابل، در ایران با تکیهبر متون قانونی موجود تا قبل از سال 1387، این سند فاقد جایگاه قانونی بود. نتایج حاکی از وجود 6 دسته کلی از اسناد طراحی شهری است که عموماً 1370 تاکنون تهیهشده است شكل 5.) با تصمیم شورای عالی شهرسازی و معماری بر اساس مصوبه 7/5/1387 با عنوان طراحی فضای شهری، سند طراحی فضای شهری بهعنوان یک طرح توسعه در سلسلهمراتب طرحهای توسعه اضافه شد و به تصويب رسید. این اسناد در سلسلهمراتب طرحهای توسعه شهری، در ذیل طرح جامع و تفصیلی قرار میگیرند؛ بنابراین، جایگاه قانونی این اسناد را میتوان فارغ از سابقه اسناد طراحی شهری که عموماً بهوسیله نهادهای مختلف همچون شرکت عمران و بهسازی شهری در وزارت مسکن، سازمان زیباسازی و بهسازی محیط شهری وابسته به شهرداریها و سازمان مسکن و شهرسازی در استانها تهیه میشد و به دلیل فقدان جایگاه قانونی پس از تصویب درروند اجرا با مشکلات بسیاری روبرو میشد، بهعنوان فصل مشترکی با جایگاه قانونی اسناد طراحی شهری در نظام برنامهریزی انگلستان ترسیم كرد. با تصویب اين مصوبه اسناد طراحی شهری را میتوان در محورها (شامل خیابانها و میدانها، پهنهها و بافتهای ویژه و درنهایت ساماندهی سیما و منظر شهری تقسیمبندی كرد). لازم به ذکر است که تهیه اسناد بر اساس این مصوبه با کندی صورت میگیرد و عموماً تدوین اسناد بر اساس نظریات کارفرما و در قالب کلی اسناد ششگانهای که از آنها نامبرده شد، انجام میپذیرد. علت این موضوع، نبود شرح خدمات قانونی تهیه طرحهای طراحی شهری در قالبی یکپارچه و بر مبنای مصوبه مذکور است. تاکنون پیشنویس شرح خدمات طراحی فضای شهری آمادهشده، اما از مرحله تصویب نگذشته است. علاوه بر این، اقداماتی در خصوص تصویب سند راهبردی طراحی شهری در مقیاس شهر در دستور کار دفتر معماری و طراحی شهری قرارگرفته ولی این موضوع هنوز به اجرا درنیامده است (بنکدار و همکاران،1391).
تَبْریزْ نیز که یکی از شهرهای بزرگ ایران و مرکز استان آذربایجان شرقی است از این موارد فوقالذکر دور نمیباشد این شهر بزرگترین شهر منطقه شمال غرب کشور و قطب اداری، ارتباطی، بازرگانی، سیاسی، صنعتی، فرهنگی و نظامی این منطقه شناخته میشود. براساس آخرین سرشماری مرکز آمار ایران که در سال 1390 صورت گرفته، شهر تبریز با جمعیتی بالغبر 1494998 نفر چهارمین شهر پرجمعیت ایران پس از شهرهای تهران، مشهد و اصفهان محسوب میگردد. این شهر به دلیل جای دادن بسیاری از کارخانجات مادر و بزرگ صنعتی در خود و نیز وجود بیش از ۶00 شرکت قطعه ساز در آن، دومین شهر آلوده و نیز دومین شهر صنعتی کشور پس از تهران به شمار میرود و به دلیل صنعتی بودن، یکی از مهمترین شهرهای مهاجرپذیر ایران محسوب میشود و بخش مرکزی این کلانشهر به دلیل مرکزیت و فضای شهری فعال شهر عرصه اجرای اکثر طرحهای فضای شهری باسیاستهای طراحی متعدد بوده است. حال سؤال اساسی اینجاست که اختلاف سطح سیاستهای طراحی مندرج در برنامههای طراحی فضای شهری در بخش مرکزی کلانشهر تبریز تا چه اندازه در مقایسه با مؤلفههای مهم طراحی عمیق است و وجود اختلاف متفاوت در درون برنامههای شهری قابلتأمل است و این موضوع مطالعه تطبیقی ارزیابی کیفیت طراحی شهری در نواحی بخش مرکزی کلانشهر تبریز را میطلبد.
هدف این مقاله، ارزیابی کیفیت طراحی شهری در نواحی بخش مرکزی کلانشهر تبریز با استفاده از روش ویکور و شناسایی عوامل مؤثر بر کیفیت طراحی فضاهای شهری بخش مرکزی تبریز و ارائه راهکارهایی جهت بهبود کیفیت سیاستهای طراحی فضاهای شهری در این بخش از شهر است. در راستای اهداف فوق سؤالات تحقیق شامل موارد زیر است:
کدام برنامهها از سیاستهای لازم برای افزایش کیفیت طراحی شهری کمتری نسبت به مابقی برنامههای مرکزی کلانشهر تبریز برخوردار دارند؟
مهمترین سیاستهای عامل مؤثر بر کیفیت طراحی فضاهای شهری بخش مرکزی شهر تبریز کدماند؟
چگونه میتوان موجب ارتقای اتخاذ سیاستهای مناسب کیفیت طراحی فضاهای شهری بخش مرکزی شهر تبریز شد؟
پیشینه تحقیق
متیو کرمونا یکی از افرادی است که کوشیده تا ابعاد طراحی شهری را بهطور کامل تشریح کند. او و همکارانش در سال 2003 در کتاب “ مکانهای عمومی- فضاهای شهری: ابعاد طراحی شهری “،“ ابعاد طراحی شهری “را تشریح کرده آن را در شش بعد مطرح میکند: (بعد ریخت شناسانه (مورفولوژیک )، بعد ادراکی، بعد اجتماعی، بعد بصری، بعد عملکردی و بعد زمانی (Carmona et al.2003:p vii). بعد ریخت شناسانه: مورفولوژی شهری مطالعه فرم و صورت زیستگاههاست. توجه به مورفولوژی، طراحان شهری را در شناسایی الگوهای توسعه و فرآیندهای تحول محلی یاری مینماید. مورفولوژی شهری را میتوان برحسب چهارعنصر کلیدی موردسنجش قرار داد کاربری زمین، ساخت ساختمانها، الگوی قطعات زمین و الگوی خیابانها. (p61:2003.al et )Carmona)
در پژوهشی که "جان پانتر " و "متیو کرمونا " از سال 1991 در مورد محتوای طراحانـه برنامههای توسـعه شهری در انگلستان به عملآورده و نتایج آن را به صورتهای گوناگون، از جمله در سـال 1997 در کتـابی تحت عنوان "بعد طراحانه برنامهریزی " منتـشر سـاختند، بحـث کیفیتهای طراحـی شـهری منـدرج در برنامههای توسعه شهری مورد توجه قرار داشته است. پانتر و کرمونا با اسـتفاده از روش "تحلیـل محتـوا "، هفتادوسه مورد از برنامههای توسعه شـهری (plans development (کـه در مقیاسهای گونـاگون در انگلستان تهیه و تصویبشده بودند را مورد بررسی قرار دادهاند. هدف پژوهش مزبـور، بازشناسـی چگـونگی تدوین و ارائه سیاستها و ضوابط مرتبط باکیفیتهای محیطی و یا چنانچه از ترمینولوژی خـود مـؤلفین مزبور استفاده نماییم، بررسی "بعد طراحانه برنامههای توسعه شهری " در انگلستان بوده است.
فی چن (2016) در مقالهای به بررسی بعد طراحی سیستم برنامهریزی چین پرداخت و به طراحی شهری بهعنوان ابزاری برای کنترل توسعه که باید در نظام برنامهریزی جایگاهی داشته باشد توجه کرد. در چارچوب برنامهریزی قانونی چین، عناصر طراحی که توسط طراحان و برنامه ریزان بهعنوان بخشی از کنترل توسعه در نظر گرفتهشده است و میزان پذیرش نتایج طراحی شهری در برنامههای قانونی خاص مورد بررسی قرار گرفته است. در این مقاله 14 مورد طراحی شهری از نانجینگ را بررسی میکند که در ارتباط با برنامههای قانونی مربوطه بین سالهای 2009 و 2013 تولیدشدهاند. این مطالعه نشان میدهد که در چین، طراحی شهری با تعدادی چالش از جمله پوشش محدود عناصر طراحی، ناهماهنگی در اصول طراحی دنبال شده، ناسازگاری بین نتایج طراحی و برنامههای قانونی و دستکم گرفتن نقش طراحی شهری در فرآیند تحویل کنترل توسعه. بااینوجود، سالهای اخیر شاهد افزایش استانداردهای طراحی شهری در کشور چین و شناسایی در حال ظهور نقش طراحی شهری در سیاستهای برنامهریزی محلی بوده باشند.
Eric Dawson و & Marilyn Higgins (2015) در مقالهای به این سؤال پاسخ دادند که چگونه مقامات برنامهریزی میتوانند کیفیت را از طریق بهبود بخشند و فرآیند بررسی طراحی: درسهایی از ادینبورگ را تحت پوشش قرار داد. در این مقاله اشاره میکند که موضوع چگونگی در نظر گرفتن و بهبود کیفیت طراحی از طریق بررسی طراحی توسط مقامات برنامهریزی پیچیده است - هیچ تعریف مطلقی از طراحی خوب وجود ندارد و این فرآیند شامل طیفی از ذینفعان مختلف است که اغلب با علایق متفاوت یا رقیب هستند. ازآنجاییکه طراحی به جنبه برجستهتری از سیاست برنامهریزی بریتانیا تبدیلشده است، شورای شهر ادینبورگ ابتکارات مختلفی را برای بهبود کیفیت توسعه جدید آغاز کرده است. این مقاله، بر اساس نظرسنجی از کسانی که هم سیستم را اجرا میکنند و هم از آن استفاده میکنند، به این نتیجه میرسد که بررسی طراحی توسط مقامات برنامهریزی میتواند سهم ارزشمندی داشته باشد، اما مهارتها و تخصص بازبینها، هماهنگی مشاوره و رهبری مدیران ارشد و سیاستمداران عوامل مهمی هستند.
کوروش گلکار (1387)، در مقالهای به بررسی، طراحی شهری سیاستگذار و طراحی شهری طرح ریز پرداخته است در این مقاله به ارائه الگوی عملیاتی همسانی برای استفاده در حوزه طراحی شهری سیاستگذار و نیز طراحی شهری طرح ریز مبادرت کرده است؛ که میتواند مبنایی برای ارزیابی طراحی شهری منطقه باشد.
روش تحقيق
پژوهش حاضر ازنظر هدف در دسته پژوهشهای بنیادی-کاربردی قرار میگیرد که با روش توصیفی- پیمایشی انجامشده است. محدوده مطالعاتی تحقیق، منطقه 8 کلانشهر تبریز در استان آذربایجان شرقی (بخش مرکزی شهر تبریز) هست. بهمنظور گردآوری اطلاعات موردنیاز این پژوهش بهطور توأمان از دو شیوه اسنادی و پیمایشی استفاده میشود. در شیوه کتابخانهای علاوه بر جمعآوری اطلاعات مربوط به بنیانهای نظری تحقیق که بامطالعه گسترده منابع داخلی و خارجی به دست میآید، همچنین در بخش میدانی نیز از تکنیک نظرسنجی از متخصصین استفاده میشود. در ابتدا این مقاله، از طریق مطالعه اسنادی مؤلفههای طراحی شهری و کیفیتهای هفدهگانه زیرمجموعه آن، شاخصهای سنجش کیفیت طراحی شهری را باهدف پیمایش میدانی استخراج نموده و در ادامه محور تاریخی فرهنگی شهر تبریز را بر این اساس مورد ارزیابی قرار داده است. در پیمایش میدانی محور فوق، کیفیتهای طراحی شهری، همچون نفوذپذیری و حرکت، اختلاط کاربری، ایمنی و امنیت، همسازی با طبیعت، خوانایی و شخصیت بصری، مورد بررسی قرار میدهد و ازاینرو روشی تطبیقی بهحساب میآید. برای رتبهبندی مؤلفهها از مدل رتبهبندی ویکور استفاده شده است. چون روش ویکور منطبق بر نظرات خبرگان هست و به دلیل اینکه هدف شناسایی و تحلیل انعکاس سیاستهای طراحی شهری در بخش مرکزی شهر تبریزاست، محقق نیازمند جمعآوری اطلاعات از جامعه کارشناسان هست. لذا جامعه این پژوهش متخصصان و خبرگان در دسترس مستقر در شهر کلانشهر تبریز هست. این کارشناسان شامل کارشناسان آشنا به محتوای طرحهای بخش مرکزی که شامل کارشناسان معاونت شهرسازی کلانشهر تبریز میباشند هست. به دلیل نامعلوم بودن تعداد جامعه آماری، فرمول کوکران برای جامعه نامعلوم استفادهشده و حجم نمونهگیری 25 نفر تعیینشده است که تمام افراد متخصص شناسایی و پرسشنامه در اختیار آنها قراردادِ شده است.
مبانی نظری
.)2013; Mehta & Palazzo, 2020; PPS, 2000). آنها «فضای شهری موفق» را دارای چهار ویژگی اصلی میدانند: الف) در دسترس است؛ ب) مردم در آنجا مشغول فعالیت هستند؛ ج) فضای راحت و آزادی است و تصویر ذهنی خوبی دارد؛ و سرانجام، د) یک مکان قابل معاشرت است. (PPS, 2000). آنها به اهمیت وجود فضای عمومی در بافت شهری و استفاده از آن برای ایجاد ارزش در طراحی و برنامهریزی شهری تأکید میورزند و تأکید دارند که فضاهای عمومی موفق، بسیار خوانا و تحرک پذیرند و پیوندهای دیداری و اجتماعی خوبی را با نواحی اطراف خود برقرار میسازند Carmona, Latham, Swenarton Chatwin, 1996,&).). میتوان گفت افزایش «کیفیت عمومی بودن» فضا و چگونگی افزایش میزان این عمومیت و نیز جمعپذیری در فضاهای شهری، از اولویتهای اصلی این جریان فکری است. (Carmona et al., 2003; Carmona et al., 1996;.)Madanipour, 2003 & 2013; PPS, 2000). این اصول، برای ساختن فضاهای شهری و هر چه اجرایی شدن نیازمند بهکارگیری دیدی همهجانبه به موضوع فضاهای شهری دارد از قبیل جنبههای ریختشناسی، ادراکی، تاریخی، کالبدی و ... دارد. همچنین نوعی گونهبندی در مورد عمل طراحی شهری وجود دارد که آن را در کلیترین حالت به دودسته طبقهبندی میکند که شامل طراحی شهری سیاست گزار و طرح ریز است که در طراحی شهری سیاست گزار، سیاستهای طراحی شهری مندرج در طرح جامع شهر، برنامه راهبردی در مقیاس کل شهر، چارچوب طراحی شهری در مقیاس ناحیه و دستور کار طراحی شهری در مقیاس سایت را شامل میگردد. (گلکار،1387). در برنامه راهبردی طراحی شهر رامشار چهار هدف کلان در زمینه راحتی زندگی، زیبایی و هویت معماری شهر، پایداری زیستمحیطی و حفظ و تقویت بستر تاریخی شهر مطرح بوده که با مجموعهای از سیاستهای راهبردی طراحی شهری زمینه را برای تدوین نقشه راهبرد طراحی شهری فراهم میکند. (همان). این دید همهجانبه را همینطور میتوان در نسخه تکاملیافته مـدل کـانتر (1977 (کـه توسـط ایـن نوشتار تحت عنوان "مدل مکان پایدار " ارایه گردیده نیزی دید که در آن کیفیت طراحی شهری متشکل از سه مؤلفه به نامگی "کیفیـت تجربـی – زیباشناختی "، "کیفیـت عملکردی " و "کیفیت زیستمحیطی " است.
شکل 1: مؤلفههای سازنده کیفیت طراحی شهری (گلکار،1380: 40)
طراحی شهری همچنین بهعنوان سیاست عمومی مطرح است از منظر اقتصاد اجتماعی سیاسی، طراحی شهری بهطورکلی به شکل شهری باهدف بیان کارکردهای مختلف یک شهر در جهت دستیابی به اهداف آن میپردازد. هدف آن اطمینان از این است که فرم شهری بیانگر معنای اجتماعی ارائهشده توسط بازیگران مختلف جامعه در یک فرآیند تغییر در طول زمان است (کاستلز 1983). به گفته مدنی پور (2006)، اهمیت طراحی شهری همچنین در توانایی آن برای رسیدگی به هر گونه تقسیمکار جدید، شکل دادن به فضاها، افزایش رقابتپذیری شهرها و مدیریت تغییرات نهفته است. بارنت (1974) برای تقویت نقش خود در توسعه شهری، از این موضوع حمایت کرد که طراحی شهری باید بهعنوان سیاست عمومی برای کنترل توسعه شهری و ترویج طراحی ساختمان خوب و همچنین طراحی فضای عمومی اتخاذ شود. از آن زمان، مطالعات غنی تأثیر دستورالعملهای طراحی را مورد بررسی قرار دادهاند و سؤالاتی در مورد میزان پوشش دادن سیاستها و عمل به مسائل طراحی کافی و برآورده کردن اهداف طراحی در نظر گرفتهشده است.
از دهه 1960، محققان شهری طیف وسیعی از اصول طراحی را برای دستیابی به اهداف کلی پایداری و حس مکان پیشنهاد کردند. اولین و تأثیرگذارترین آنها عبارتاند از ترویج کاربری مختلط و تنوع شهری توسط جاکوبز (1961) و اصول شکل شهری خوب لینچ (1981) از جمله سرزندگی، حس، تناسب، دسترسی و کارایی. اصولی مانند نفوذپذیری، تنوع، خوانایی، استحکام، تناسب بصری، غنا و شخصیسازی بهخوبی در کتاب محبوب محیط پاسخگو (بنتلی و همکاران 1985) نشان دادهشده و در مانیفست طراحی شهری Jacobs and Appleyard (1987) برجسته شده است. درحالیکه شواهد تجربی برای اثبات اینکه آیا این اصول بهطور جهانی قابلاجرا هستند موردنیاز است، استراتژیها و ابزارهای خاص ارائه آنها در سیاست طراحی را میتوان بهطور چشمگیری در زمینههای خاص متفاوت نشان داد.
در زمینه بریتانیا، از زمان گزارش کارگروه شهری (1999)، اصولی از جمله شخصیت، تداوم محفظه، کیفیت قلمرو عمومی، سهولت حرکت، خوانایی، سازگاری و تنوع بهطور گسترده در راهنماهای طراحی ملی مختلف ترویج و تفسیر شده است. بهعنوان By Design (DETR 2000)، Building for Life (Birkbeck and Kruczkowski 2012)، کتابچه راهنمای خیابانها (چاپگر و کنترلکننده ملکه HMSO 2007) و خلاصه طراحی شهری (Llewelyn-Davies 2000). اینها متعاقباً در انواع مختلفی از اسناد برنامهریزی محلی تفسیر شدهاند که اغلب عملکرد محور بوده و در قالب اسناد برنامهریزی تکمیلی با تمرکز بر یک منطقه خاص یا یک موضوع خاص اتخاذ میشوند. در اروپا، بسیاری از کشورها دستورالعملهای طراحی تجویزی را برای اعمال کنترل طراحی اتخاذ کردهاند. بهعنوانمثال، در فرانسه یک سیستم منطقه بندی در سطح محلی ایجادشده است و توسعه توسط کمونهای فردی از طریق Plan d'Occupation des Sols (Kropf 1996) اداره میشود. در اینجا، زمین به دستههایی از پهنهها تقسیم میشود که از ساختهشده یا شهری گرفته تا ساخته نشده یا طبیعی را شامل میشود که کدهای طراحی بر این اساس تهیه میشوند. در سیستم برنامهریزی آمریکای شمالی، منطقه بندی و کدهای طراحی مرتبط به همراه قدرت قانونی نیز یک مکانیسم کنترلی محبوب برای ارائه اصول طراحی هستند. شناختهشدهترین مجموعه کدها، کد هوشمند شهرنشینان جدید (DPZ & Co 2007) است که به دلیل دقت در کنترل مورد تحسین قرار گرفته است، اما به دلیل سختی و عدم شناسایی مکانها موردانتقاد قرار گرفته است. کدهای طراحی نیز در برخی از پروژههای آزمایشی در انگلستان آزمایششدهاند (کارمونا، مارشال و استیونز 2006).
بهطورکلی، طراحی شهری با عناصر ادراکی (مناظر شهری، نماهای مهم و خطوط افق)، فرمهای شهری (تراکم، ارتفاع ساختمان، توده، مقیاس، نوع ساختمان، دانههای شهری و نور خورشید)، فضاهای عمومی در رابطه با کاربری مختلط، جرم و جنایت سروکار دارد؛ و ایمنی، دسترسی و هنر عمومی (پانتر و کارمونا 1997). برای درک روشهایی که چارچوب برنامهریزی چین با مسائل طراحی سروکار دارد، مهم است که اهداف و اصول توسعه اتخاذشده توسط برنامهریزان و طراحان و عناصر طراحی تحت پوشش سیستم را بررسی کنیم. همچنین بررسی مکانیسم تحویل کنترل توسعه مشخصشده در سیستم برنامهریزی ضروری است.
رویههایی که در بالا توضیح داده شد یک موقعیت ایدهآل را تشکیل میدهند که در آن دفتر برنامهریزی محلی در موقعیت نسبتاً قوی از نظر تصمیمگیری قرار دارد. در واقعیت، اگر مثلاً تقاضای یک منطقه خاص برای توسعه زیاد باشد یا نظر رهبر شهر قوی باشد، اغلب قدرت برنامه ریزان به خطر میافتد. بهعنوانمثال، به دلیل ظرفیت مالی محدود، دولتهای محلی گاهی از توسعهدهندگان املاک برای تأمین زیرساختهای عمومی کمک میخواهند و در عوض زمین شهری را برای استفاده انحصاری توسعهدهندگان اختصاص میدهند (Po 2001). در چنین مواردی، توسعهدهندگان قدرت غالب بر توسعه دارند. این امر همچنین در مناطقی که نیاز به بازسازی فوری دارند اتفاق افتاده است، همانطور که در توسعه مجدد منطقه Taipingqiao در شانگهای (چن 2011) مشهود است. علاوه بر این، تصمیمگیریهای مهم اغلب تحت سلطه اراده سیاسی است (لیف و هو 2006؛ چن و توایتس 2013).
طراحی بهعنوان یک موضوع برنامهریزی
نقش طراحی در برنامهریزی از کشوری به کشور دیگر متفاوت است، از جمله سطح کنترل قانونی و آموزش حرفهای برنامه ریزان (برای مثال نگاه کنید به Punter، 1999a، 2003، 2007). بهعنوان خلاصهای از ویژگیهای اساسی طراحی خوب، کمیسیون معماری و محیط ساختهشده (CABE) و کمیسیون طراحی ولز (DCfW) به تعریف ویترویوس از "کالا، استحکام و لذت " (CABE, 2006a, p. 14; DCfW, 2006, p. 13). طراحی خوب میتواند زیبا، کاربردی و پایدار باشد و درعینحال به حل مشکلات محیطی و تأثیرگذاری بر رفتار انسان کمک کند (Plater-Zyberk, 1994). طراحی خوب را باید از نظر ابعاد بصری، عملکردی، اجتماعی و محیطی دید (RTPI، 2002، ص 46). روندهای اخیر در گسترش تعریف طراحی شهری بهمنظور در برگرفتن جنبههای عملکردی و زیباییشناختی به برنامه ریزان کمک کرده است تا نقش خود را در فرآیند بهعنوان طراح مکانها بهوضوح ببینند (مدنی پور، 2004، صص i-ii). تأکید تغییریافتهای بر کیفیت طراحی از ظاهر بصری صورت گرفته است تا شامل ملاحظات پایداری گستردهتر و جنبههای برابری اجتماعی در مورد نحوه نگرش عمومی و تعامل با محیط خود شود (Donovan & Larkham, 1996, pp. 312-316). این امر از طریق درک بیشتر حاصلشده است که طراحی خوب یا بد بر همه افراد تأثیر میگذارد و طراحی خوب میتواند کیفیت زندگی افراد را بهبود بخشد (CABE، 2006a). طراحی نهتنها یک نگرانی مشروع بلکه یک هدف اولیه سیستم برنامهریزی قانونی است.
نقش طراحی در برنامهریزی انگلستان
اسکاتلند دارای یک پارلمان واگذارشده است که از سال 1999 در حال فعالیت است و قوانین برنامهریزی جداگانهای از انگلستان دارد، اما این دو سیستم بهطور گسترده از نظر نقش طراحی مشابه هستند. سیستم برنامهریزی «اختیاری» بریتانیا به این معنی است که تفسیر سیاستهای طراحی میتواند فرآیند پیچیدهای باشد که منجر به ریسک و عدم اطمینان برای همه افراد درگیر در صنعت توسعه میشود. این در تضاد با سیستمهای منطقهبندی است که کمتر مورد تفسیر قرار میگیرند و از نظر کاربری زمین و شدت توسعه بیشتر تجویز میشوند. با این حال، تمایز بین این دو سیستم، مطابق با روندهای جهانی برای معرفی اقدامات سیاست عمومی برای بهبود کیفیت طراحی مبهم است (Punter, 2007, p. 168). انگلستان در حال حاضر علاقه مجددی به طراحی از سوی حرفه برنامهریزی، علایق توسعه، دولت مرکزی و محلی و ارگانهایی مانند کمیسیون معماری و محیط ساختهشده تجربه میکند (Carmona et al., 2002, p. 146). کمیسیون طراحی ولز و معماری. Design Scotland برای پیشبرد دستور کار طراحی ایجادشده است. این به دنبال دورهای از دولت محافظهکار است که در آن سیاست دولت از امتناع مجوز برنامهریزی به دلایل طراحی جلوگیری کرد (DOE، 1980). با این حال، بهطور فزایندهای به رسمیت شناخته میشود که "توسعه با طراحی نادرست همچنان ساخته میشود " (Scottish Executive, 2001a, p. 21) علیرغم انتشار دستورالعمل خطمشی طراحی.
از سال 2000، طراحی در راهنمای ملی انگلستان برجسته شده است، از جمله By Design که بیان میکند "طراحی خوب محور برنامهریزی خوب است " و باید "نهفقط در مناطق حفاظتشده بلکه در همهجا " تشویق شود (CABE/DETR، 2000، ص 9). ). بیانیه خطمشی برنامهریزی بهروز شده 1 تأکید میکند که طراحی بخشی جداییناپذیر از اصلاحات برنامهریزی است که ترویج میشود و بهطور مبتذلی بیان میکند که "طراحی خوب از برنامهریزی خوب جدا نیست " (ODPM، 2005، ص 14). در اسکاتلند، دو سند اساسی در سال 2001 منتشر شد که نشاندهنده تعهد دولت به طراحی خوب بود: طراحی مکانها و سیاستی در مورد معماری (اجرایی اسکاتلندی، 2001a، 2000b)، مورد دوم در سال 2007 بهعنوان «میراث خود را بسازیم» (مجری اسکاتلندی، 2007). Designing Places طیفی از ذینفعان در فرآیند طراحی را موردبحث قرار میدهد و توجه را به جعبهابزار برنامهریزی جلب میکند، از جمله اهمیت خطمشیهای طراحی مقامات محلی و راهنمای برنامهریزی تکمیلی در قالب خلاصه، چارچوب، راهنما و طرح جامع. این امر باعث توسعه مهارتهای طراحی شهری در مقامات محلی و انتصاب مشاوران طراحی شهری یا افسران طراحی واجد شرایط میشود (Scottish Executive, 2001a, p. 49).
نقش بازنگری طراحی در سیستم برنامهریزی استاندارد توسعه را افزایش میدهد و از ساختمانهای ضعیف جلوگیری میکند، طراحان را تشویق میکند تا از به خطر انداختن کیفیت اجتناب کنند، دیدگاه عمومی را در نظر میگیرد که در غیر این صورت ممکن است نادیده گرفته شود، منجر به تصمیمگیری پاسخگو توسط نمایندگان منتخب میشود و شکاف بین افراد و سلیقه حرفهای را پر میکند. (Carmona, 1998, pp. 39-43). اهداف بازنگری طراحی بهطورکلی با ارتقای کیفیت زندگی افراد، حفظ منحصربهفرد بودن یک مکان، حفظ سرزندگی، تضمین راحتی و ایمنی و سازگار ساختن توسعه جدید با محیط اطراف خود مرتبط است. (شیر، 1994، ص 3). با این حال، نقش بازنگری طراحی، با طیف وسیعی از دیدگاهها که بین آزادی و کنترل منحرف میشود، موضوعی نگرانکننده بوده است (Plater-Zyberk, 1994, p. vii) و نیروهای بازار همچنان یک نیروی قدرتمند در تعیین شکل توسعهای که درواقع اتفاق میافتد.
معرفی محدوده مورد مطالعه
شهر تبریز، مرکز استان آذربایجان شرقی در عرض جغرافیایی ۵، ۳۸ شمالی و طول جغرافیایی ۳۶، ۱۷ شرقی در منتهیالیه شرق یا تقریباً جنوب شرقی جلگه تبریز و در پای کوههای عینان و سهند قرارگرفته است. حد شمالی شهر را کوه عینالی و جنوب آن را دامنههای شمالی توده آتشفشانی سهند و مشرق آن را ادامه کوههای عینالی تشکیل میدهد و در طرف غرب آن زمینهای هموار جلگه تبریز گسترده شده است؛ بنابراین بهعنوان مسئلهای پیچیده و چندوجهی است که حیات و عملکرد منطقه و کلانشهر را درگیر پارادوکسهایی جدی مینماید. تاریخی بودنش رویکرد حفاظت را، مرکز بودنش، رویکرد تقویت و توسعه و مرکزیت کلانشهر بودنش نیز ضرورتهایی نوین و خاص توسعه کلانشهری و درنهایت نیازهای ناشی از تقویت روابط فرا شهری را مطرح میسازد (طرح تفصیلی منطقه تاریخی فرهنگی تبریز، ۲۰۱۳۹۰).
یافتههای تحقیق
تحلیلهای پژوهش در سه مرحله به شرح زیر انجام گردیده است:
مرحله اول؛ سیاستهایی که در محتوای طرحهای طراحی شهری گنجانیده میشوند بهعنوان معیارهای ارزیابی تعیین میگردد
مرحله دوم؛ وزن هریک از معیارها با استفاده از روش AHP مشخص میشود.
مرحله سوم؛ رتبهبندی طرحها و سیاستهای طراحی شهری در بخش مرکزی با روش ویکور مشخص میشود.
تعیین معیارهای ارزیابی
مرحله اول سیاستهایی که در محتوای طرحهای طراحی شهری گنجانیده میشوند بهعنوان معیارهای ارزیابی تعیین میگردد.
شاخصهای ارزیابی سیاستهای طراحی شهری، ارائه درک درست از بافت، چگونگی بهرهگیری از دستورالعملهای طراحی، ارتقای ویژگیهای منحصربهفرد محدوده، رعایت تناسبات با توجه به مقیاس توسعه، بهینهسازی مصرف انرژی، ایجاد بدنههای متناسب با فضاهای عمومی و ایجاد فضاهای خلاقانه، توجه به تصویر ذهنی شهروندان، حمایت از کاربری مختلط، تأمین فضاهای شهری برای اوقات فراغت؛، ایجاد فرصت رفتوآمد؛ ترویج پیادهروی و دوچرخهسواری، اطمینان از حفظ ویژگیها و کیفیت چشمانداز بصری، توجه به اصول اساسی معماری، توجه به عامل زمینه محیطهای باارزش تاریخی
تعیین وزن هریک از معیارها با استفاده از روش AHP
در مرحله دوم وزن هریک از معیارها با استفاده از روش AHP مشخص میشود که شامل گامهای زیر است:
گام اول تعیین اهمیت نسبی هر یک از معیارها
شاخص | 1. ارائه درک درست از بافت | 2. چگونگی بهره گیری از دستورالعمل های طراحی | 3. ارتقای ویژگی های منحصر به فرد محدوده | 4. رعایت تناسبات با توجه به مقیاس توسعه | 5. بهینه سازی مصرف انرژی | 6 . ایجاد بدنه های متناسب با فضاهای عمومی و ایجاد فضاهای خلاقانه | 7. توجه به تصویر ذهنی شهروندان | 8. حمایت از کاربری مختلط | 9. تامین فضاهای شهری برای اوقات فراغت؛ | 10. ایجاد فرصت رفت و آمد؛ | 11. ترویج پیاده روی و دوچرخه سواری | 12. اطمینان از حفظ ویژگی ها و کیفیت چشم انداز بصری | 13. توجه به اصول اساسی معماری | 14. توجه به عامل زمینه محیطهای با ارزش تاریخی |
1. ارائه درک درست از بافت | 1/00 | 5/00 | 3/00 | 5/00 | 3/00 | 3/00 | 3/00 | 3/00 | 3/00 | 3/00 | 3/00 | 3/00 | 3/00 | 1/00 |
2. چگونگی بهره گیری از دستورالعمل های طراحی | 0/20 | 1/00 | 0/20 | 0/33 | 0/33 | 0/33 | 0/20 | 0/33 | 0/33 | 0/33 | 0/33 | 0/33 | 1/00 | 0/20 |
3. ارتقای ویژگی های منحصر به فرد محدوده | 0/33 | 5/00 | 1/00 | 5/00 | 5/00 | 1/00 | 0/33 | 1/00 | 1/00 | 1/00 | 0/20 | 1/00 | 3/00 | 0/33 |
4. رعایت تناسبات با توجه به مقیاس توسعه | 0/20 | 3/00 | 0/20 | 1/00 | 1/00 | 0/20 | 0/20 | 0/20 | 0/33 | 1/00 | 0/20 | 0/33 | 1/00 | 0/20 |
5. بهینه سازی مصرف انرژی | 0/33 | 3/00 | 0/20 | 1/00 | 1/00 | 0/33 | 0/20 | 0/33 | 0/33 | 1/00 | 0/20 | 0/33 | 1/00 | 0/20 |
6 . ایجاد بدنه های متناسب با فضاهای عمومی و ایجاد فضاهای خلاقانه | 0/33 | 3/00 | 1/00 | 5/00 | 3/00 | 1/00 | 0/33 | 1/00 | 1/00 | 0/33 | 0/33 | 1/00 | 3/00 | 0/33 |
7. توجه به تصویر ذهنی شهروندان | 0/33 | 5/00 | 3/00 | 5/00 | 5/00 | 3/00 | 1/00 | 0/33 | 2/00 | 5/00 | 5/00 | 0/33 | 0/14 | 1/00 |
8. حمایت از کاربری مختلط | 0/33 | 3/00 | 1/00 | 5/00 | 3/00 | 1/00 | 3/00 | 1/00 | 1/00 | 3/00 | 0/33 | 1/00 | 3/00 | 0/33 |
9. تامین فضاهای شهری برای اوقات فراغت؛ | 0/33 | 3/00 | 1/00 | 3/00 | 3/00 | 1/00 | 0/50 | 1/00 | 1/00 | 3/00 | 0/33 | 1/00 | 2/00 | 0/33 |
10. ایجاد فرصت رفت و آمد؛ | 0/33 | 3/00 | 1/00 | 1/00 | 1/00 | 3/00 | 0/20 | 0/33 | 0/33 | 1/00 | 0/33 | 0/20 | 2/00 | 0/33 |
11. ترویج پیاده روی و دوچرخه سواری | 0/33 | 3/00 | 5/00 | 5/00 | 5/00 | 3/00 | 0/20 | 3/00 | 3/00 | 3/00 | 1/00 | 0/20 | 0/14 | 0/33 |
12. اطمینان از حفظ ویژگی ها و کیفیت چشم انداز بصری | 0/33 | 3/00 | 1/00 | 3/00 | 3/00 | 1/00 | 3/00 | 1/00 | 1/00 | 5/00 | 5/00 | 1/00 | 3/00 | 0/33 |
13. توجه به اصول اساسی معماری | 0/33 | 1/00 | 0/33 | 1/00 | 1/00 | 0/33 | 0/14 | 0/33 | 0/50 | 0/50 | 0/14 | 0/33 | 1/00 | 0/33 |
14. توجه به عامل زمینه محیط های با ارزش تاریخی | 1/00 | 5/00 | 3/00 | 5/00 | 5/00 | 3/00 | 1/00 | 3/00 | 3/00 | 3/00 | 3/00 | 3/00 | 3/00 | 1/00 |
گام دوم: ماتریس مقایسات زوجی
شاخص | 1. ارائه درک درست از بافت | 2. چگونگی بهره گیری از دستورالعمل های طراحی | 3. ارتقای ویژگی های منحصر به فرد محدوده | 4. رعایت تناسبات با توجه به مقیاس توسعه | 5. بهینه سازی مصرف انرژی | 6 . ایجاد بدنه های متناسب با فضاهای عمومی و ایجاد فضاهای خلاقانه | 7. توجه به تصویر ذهنی شهروندان | 8. حمایت از کاربری مختلط | 9. تامین فضاهای شهری برای اوقات فراغت؛ | 10. ایجاد فرصت رفت و آمد؛ | 11. ترویج پیاده روی و دوچرخه سواری | 12. اطمینان از حفظ ویژگی ها و کیفیت چشم انداز بصری | 13. توجه به اصول اساسی معماری | 14. توجه به عامل زمینه محیطهای با ارزش تاریخی | وزن معیارها |
1. ارائه درک درست از بافت | 0/14 | 0/10 | 0/14 | 0/11 | 0/08 | 0/12 | 0/11 | 0/17 | 0/17 | 0/08 | 0/15 | 0/23 | 0/09 | 0/16 | 0/13 |
2. چگونگی بهره گیری از دستورالعمل های طراحی | 0/03 | 0/02 | 0/01 | 0/01 | 0/01 | 0/01 | 0/01 | 0/02 | 0/02 | 0/01 | 0/02 | 0/03 | 0/03 | 0/03 | 0/02 |
3. ارتقای ویژگی های منحصر به فرد محدوده | 0/05 | 0/10 | 0/05 | 0/11 | 0/13 | 0/04 | 0/01 | 0/06 | 0/06 | 0/03 | 0/01 | 0/08 | 0/09 | 0/05 | 0/06 |
4. رعایت تناسبات با توجه به مقیاس توسعه | 0/03 | 0/06 | 0/01 | 0/02 | 0/03 | 0/01 | 0/01 | 0/01 | 0/02 | 0/03 | 0/01 | 0/03 | 0/03 | 0/03 | 0/02 |
5. بهینه سازی مصرف انرژی | 0/05 | 0/06 | 0/01 | 0/02 | 0/03 | 0/01 | 0/01 | 0/02 | 0/02 | 0/03 | 0/01 | 0/03 | 0/03 | 0/03 | 0/02 |
6 . ایجاد بدنه های متناسب با فضاهای عمومی و ایجاد فضاهای خلاقانه | 0/05 | 0/06 | 0/05 | 0/11 | 0/08 | 0/04 | 0/01 | 0/06 | 0/06 | 0/01 | 0/02 | 0/08 | 0/09 | 0/05 | 0/05 |
7. توجه به تصویر ذهنی شهروندان | 0/05 | 0/10 | 0/14 | 0/11 | 0/13 | 0/12 | 0/04 | 0/02 | 0/11 | 0/13 | 0/25 | 0/03 | 0/00 | 0/16 | 0/10 |
8. حمایت از کاربری مختلط | 0/05 | 0/06 | 0/05 | 0/11 | 0/08 | 0/04 | 0/11 | 0/06 | 0/06 | 0/08 | 0/02 | 0/08 | 0/09 | 0/05 | 0/07 |
9. تامین فضاهای شهری برای اوقات فراغت؛ | 0/05 | 0/06 | 0/05 | 0/06 | 0/08 | 0/04 | 0/02 | 0/06 | 0/06 | 0/08 | 0/02 | 0/08 | 0/06 | 0/05 | 0/05 |
10. ایجاد فرصت رفت و آمد؛ | 0/05 | 0/06 | 0/05 | 0/02 | 0/03 | 0/12 | 0/01 | 0/02 | 0/02 | 0/03 | 0/02 | 0/02 | 0/06 | 0/05 | 0/04 |
11. ترویج پیاده روی و دوچرخه سواری | 0/05 | 0/06 | 0/23 | 0/11 | 0/13 | 0/12 | 0/01 | 0/17 | 0/17 | 0/08 | 0/05 | 0/02 | 0/00 | 0/05 | 0/09 |
12. اطمینان از حفظ ویژگی ها و کیفیت چشم انداز بصری | 0/05 | 0/06 | 0/05 | 0/06 | 0/08 | 0/04 | 0/11 | 0/06 | 0/06 | 0/13 | 0/25 | 0/08 | 0/09 | 0/05 | 0/08 |
13. توجه به اصول اساسی معماری | 0/05 | 0/02 | 0/02 | 0/02 | 0/03 | 0/01 | 0/01 | 0/02 | 0/03 | 0/01 | 0/01 | 0/03 | 0/03 | 0/05 | 0/02 |
14. توجه به عامل زمینه محیطهای با ارزش تاریخی | 0/14 | 0/10 | 0/14 | 0/11 | 0/13 | 0/12 | 0/04 | 0/17 | 0/17 | 0/08 | 0/15 | 0/23 | 0/09 | 0/16 | 0/13 |
| 7/01 | 48/00 | 22/00 | 47/33 | 39/33 | 25/20 | 28/21 | 17/87 | 17/87 | 37/81 | 19/75 | 13/07 | 32/29 | 6/29 |
|
گام سوم: محاسبه میزان سازگاری
گام چهارم: تعیین سازگاری
شاخص ناسازگاری
C.R= 0/096532806
باید کمتر از یکدهم باشد
مقادیر وزنی | 0/131 | 0/018 | 0/061 | 0/023 | 0/025 | 0/054 | 0/099 | 0/065 | 0/054 | 0/039 | 0/088 | 0/083 | 0/023 | 0/13 |
شاخص | 1. ارائه درک درست از بافت | 2. چگونگی بهره گیری از دستورالعمل های طراحی | 3. ارتقای ویژگی های منحصر به فرد محدوده | 4. رعایت تناسبات با توجه به مقیاس توسعه | 5. بهینه سازی مصرف انرژی | 6 . ایجاد بدنه های متناسب با فضاهای عمومی و ایجاد فضاهای خلاقانه | 7. توجه به تصویر ذهنی شهروندان | 8. حمایت از کاربری مختلط | 9. تامین فضاهای شهری برای اوقات فراغت؛ | 10. ایجاد فرصت رفت و آمد؛ | 11. ترویج پیاده روی و دوچرخه سواری | 12. اطمینان از حفظ ویژگی ها و کیفیت چشم انداز بصری | 13. توجه به اصول اساسی معماری | 14. توجه به عامل زمینه محیطهای با ارزش تاریخی |
بنابراین وزن معیارها برابر است با:
رتبهبندی طرحها و سیاستهای طراحی شهری در بخش مرکزی با روش ویکور
در این مرحله سوم رتبهبندی طرحها و سیاستهای طراحی شهری در بخش مرکزی با روش ویکور مشخص میشود.
اجرای ویکور برای رتبهبندی طرحها از نظر در نظر گرفتن سیاستهای طراحی شهری در بخش مرکزی شهر تبریز
جدول شماره 4. تشکیل ماتریس تصمیمگیری
جدول شماره 5. ماتریس نرمال - به توان رساندن اعداد و جمع هر ستون
جدول شماره 6. ماتریس نرمال - گرفتن جذر مجموع هر ستون و تقسیمبر عدد ماتریس تصمیمگیری
جدول شماره 7. ماتریس نرمال وزنی: ضرب وزن معیار بر عدد هر بخش
جدول شماره 8. پیدا کردن کمترین و بیشترین عدد هر ستون و تفاضل آن
جدول شماره 9. f max منهای مقدار قبلی
جدول شماره 10. محاسبه S,R
شرط اول: مزیت قابلقبول
a” آلترناتیو با موقعیت دوم در لیست رتبهبندی Q
شرط دوم: ثبات قابلقبول در تصمیمگیری
آلترناتیو a’ همچنین باید داراي بالاترین رتبه در لیست رتبهبندی R یا S یا هردو باشد.
اگر یکی از دو شرط برقرار نشود، مجموعهای از راهحلهای توافقی پیشنهاد میگردد:
آلترناتیوهاي a’ و a”، اگر فقط شرط دوم برقرار نباشد.
آلترناتیوهاي a’,a”,a’”,…a^m، اگر شرط اول برقرار نباشد.
a^m به کمک رابطه زیر براي بیشترین مقدار m تعیین میشود.
Q(a^m) - Q(a’) < 1/(i-1)
جدول 11. تعیین سیاستهای مورد تأکید در طرحهای طراحی شهری بخش مرکزی شهر تبریز
جهت تعیین اهمیت انعکاس هریک از سیاستهای طرحهای طراحی شهری بخش مرکزی شهر تبریز لازم است مقایسهای بین میانگین نمره کسبشده از نظر کارشناسان دستیافت.
جدول شماره 12. میانگین امتیاز اهمیت سیاستهای طراحی شهری بخش مرکزی شهر تبریز
جدول شماره 13. رتبهبندی میزان انعکاس هر یک از سیاستهای طراحی شهری در بخش مرکزی شهر تبریز
شکل 2. رتبهبندی اهمیت هریک از سیاستهای طراحی شهری در بخش مرکزی شهر تبریز
نتایج حاصل از تحقیق نشان داد که روش ویکور و مقایسه میانگینها جهت ارزیابی کیفیت طراحی شهری بخش مرکزی و تاریخی شهر تبریز میتواند بکار رود و با توجه به پتانسیلهای این برنامهها میتوان به رتبهبندی و در نتیجه اولویتبندی و برنامهریزی مجدد تهیه این قبیل برنامههای طراحی محور دستیافت. همچنین طراحان شهری باید به این امر توجه نمایند که صرفاً توجه به ارایه درک از بافت و ارائه چشمانداز بصری کافی نیست و باید سایر معیارهای سیاستگذاری طراحی شهری مورد توجه قرار گیرد.
امروزه توسعه شهری از پدیدههای مهم عصر حاضر است و تمایل به طراحی و برنامهریزی شهرها کلید مهمی جهت دستیابی به شهرهای موفق، سرزنده، امن، پایدار و سالم است اما توجه طراحی شهری فقط به جنبههای زیبا شناسانه و بصری و ظاهری معطوف شده و دلنگرانیها فقط به جنبههای کالبدی میپردازد. درحالیکه مباحث مهم دیگر طراحی شهری از جمله بهینهسازی مصرف انرژی، توجه به توسعه فضاهای عمومی و توسعه پیادهروها و مسیرهای دوچرخهسواری، در توجه به نقش مردم و نیازهای آنان به بوته فراموشی سپردهشده است. چنانچه در طراحی و برنامهریزی شهری به جنبه انسانی توسعه، دستیابی به فضای باکیفیت محیطی بالا و درشان مردم و ارتقای کیفیت در عرصه عمومی توجه شایانی میشود. بر اساس چنین تفکری است که فضاهای عمومی و توسعه فعالیتهای اجتماعی در این عرصهها مورد توجه است. در این مطالعه با مروری بر مبانی نظری به برنامهریزی طراحی محور تأکید شده است و سیاستهای طراحی شهری که بهنوعی میبایست در محتوای برنامههای طراحی محور مورد توجه قرار گیرد و شامل شود را استخراج نمود راهنماهای سیاستهای طراحی شهری موردنیاز در فرایند توسعه پیشنهادی محدودههای مورد طراحی شامل سیاستهایی است که با فرایند طراحی شهری، هویت مکانها، در ارتباط با کاربریهای عمومی و اختلاط کاربری، حرکت و دسترسی، چشمانداز بصری و تنوع زیستی، کیفیت بالای فرایند معماری و همچنین سیاستهای طراحی شهری در حفاظت از میراث فرهنگی و تاریخی را شامل میشود. با ارزیابی محتوای سیاستهای طرحهای موضعی و سطح خرد بخش مرکزی شهر تبریز (منطقه 8) که بیشترین تعداد برنامههای طراحی محور را در خود داشت و این برنامهها در واقع به دنبال ایجاد نقش طراحی در خلق مکانهایی باکیفیت و کارکرد مطلوب باشند اما این محتوا کاستیهایی را نشان داد.
با توجه به نتایج بهدستآمده پیشنهاد میشود جهت انجام اقدامات اجرایی از نتایج این تحقیق استفاده شود همچنین پیشنهاد میگردد تا از روشهای دیگر ارزیابی بهره گیرد و در مطالعات پژوهشی آینده استفاده گردد و نیز سایر سطوح طراحی شهری مثل طرح جامع سوم شهر تبریز و طرحهای تفصیلی محور تاریخی و فرهنگی شهر تبریز در لیست این ارزیابیها قرار گیرد.
حامی مالی
بنا به اظهار نویسنده مسئول، این مقاله حامی مالی نداشته است.
سهم نویسندگان
این مقاله مستخرج از کار رساله است، کارهای میدانی، تحلیل و نگارش مقاله توسط نویسنده اول و دوم مقاله انجامشده است؛ صحت، تائید و راهنمایی در تدوین مقاله توسط نویسنده اول صورت گرفته است.
تضاد منافع
نویسندگان اعلام میدارند که هیچ تضاد منافعی در رابطه با نویسندگی و یا انتشار این مقاله ندارند.
تقدیر و تشکر
نویسندگان، از همه افراد، به دلیل مشاوره و راهنمایی علمی و مشارکتشان در این مقاله تشکر و قدردانی مینمایند.
ORCID
Soheila Hamidzadeh khiavi |
|
|
منابع
آذر، علی. (1402). نقش پارکها در ارتقای شاخصهای اجتماعی - سلامتی شهروندان با تأکید بر عوامل دافعه محیطهای سکونتی و جاذبه فضاهای سبز؛ مطالعه موردی پارکهای منطقهای تبریز، پژوهشهای جغرافیای برنامهریزی شهری، دوره 11، شماره 1، صص 29-1.
بنتلی و همکاران (1385 ) «محیطهای پاسخده»، دکتر مصطفی بهزاد فر، انتشارات دانشگاه علم و صنعت ایران، تهران
بنکدار و همکاران، (1391)، بررسی تطبیقی جایگاه اسناد طراحی شهری در نظام برنامهریزی ایران و انگلستان، دوفصلنامة دانشگاه هنر، نامه معماری و شهرسازی، شماره 8، تابستان و بهار 1391.
گلکار، کوروش. (1380). مؤلفههای سازنده کیفیت طراحی شهری. صفحه، 11(32)، 38-65
طرح منظرسازی و ارتقای کیفی بدنههای خیابان جمهوری اسلامی، معاونت شهرسازی شهرداری تبریز.
طرح بازپیرایی جدارههای تاریخی شهر تبریز - راسته گرجی لر معاونت شهرسازی شهرداری تبریز
طرح بازپیرایی جدارههای تاریخی شهر تبریز - محور پاساژ معاونت شهرسازی شهرداری تبریز
طرح بازپیرایی جدارههای تاریخی شهر تبریز - مغازههای سنگی، معاونت شهرسازی شهرداری تبریز
طرح بازپیرایی جدارههای تاریخی شهر تبریز - امام میدان ساعت، معاونت شهرسازی شهرداری تبریز
طرح ساماندهی بلوک تربیت، معاونت شهرسازی شهرداری تبریز
طرح مطالعاتی ارزیابی و مشارکت سنجی بافت فرسوده محله چوخورلار تبریز
طرح احیای بافت فرسوده بلوک گلستان، معاونت شهرسازی شهرداری تبریز
طرح بلوک میارمیار، معاونت شهرسازی شهرداری تبریز
طرح تفصیلی منطقه تاریخی فرهنگی تبریز، معاونت شهرسازی شهرداری تبریز
Carmona, M., Magalhães, C. D. & Hammond, L. (2008). Public space: the management dimension. Routledge.
Carmona, M., Latham, I., Swenarton, M. & Chatwin, J. (1996). The value of urban design. research Project Commissioned by CABE DETR to Examine the Value Added by Good Urban Design. London: Thomas Telford Publishing.
Carmona, M., Heath, T., Tiesdell, S. & Oc, T. (2003). Public places, urban spaces: the dimensions of urban design. Routledge.
Carmona, M., Magalhães, C. D. & Hammond, L. (2008). Public space: the management dimension. Routledge.
Carmona, M. (2013). The Place-shaping Continuum: A Theory of Urban Design Process. Journal of Urban Design, 19(1), 2–36. https://doi.org/10.1080/13574809.2013.854695
Chen, F. (2016). The design dimension of China's planning system: urban design for development control. International Planning Studies, 21(1), 81-100.
Jacobs, J. (1961). The death and life of great American citie New York: Vintage.
Madanipour, A. (2003). Public and private spaces of the city. Routledge.
Mehta, V. & Palazzo, D. )2020(. Companion to Public Space.UK: Routledge.
PPS. (2000). How to turn a place around: a handbook for creating successful public spaces. Project for Public Spaces Incorporated.
Hubbard, Phil. (1995).Urban Design and City Regeneration: Social Representations of Entrepreneurial Landscapes,urban study,Volume 33, Issue 8.
Lang, J. (2005) Urban Design: A Typology of Procedures and Products, Oxford: Architectural Press.