The Impact of Sabzevari's Reformist Thought on the Social Behavior of Safavid Sultans
Raouf Mousavi
1
(
Department of History, Shabestar Branch, Islamic Azad University, Shabestar, Iran
)
masomeh gharadaghi
2
(
Assistant Professor of History, Islamic Azad University of Shabestar, iran(Corresponding author)
)
Keywords: Social Behavior, Safavid, Social structure, Political Thought, Sabzevari researcher,
Abstract :
Review : With the advent of the Safavid dynasty, new pages were opened in the history of political thought and the way of governing the Iranians, relying on Islamic law and especially Shiite political jurisprudence. The Safavid sultans, in their quest for legitimacy and adherence to rational and deep-rooted rules related to revelation and religious texts, turned to Shiite scholars in order to govern the country. The political and social administration of the vast and newly independent country of Iran, embracing the theory of the province and the supervision of the jurist on the monarchy. The importance of this issue goes back to the fact that the rise and fall of any civilization is the result of dense, reproductive and degenerative mechanisms formed in the social and political system of its constituent societies. In these circumstances, Sabzevari researcher strengthened and stabilized the social behavior of Safavid sultans by reforming the reformist thought. This research is organized by descriptive method in the analysis of historical phenomena and based on library resources.
1
به نام آنکه به انسان فکرت آموخت
تاثیر اندیشه اصلاح گرایانه محقق سبزواری در رفتار اجتماعی سلاطین صفویه
رئوف موسوی عزیز1- معصومه قره داغی2 – مقصود علی صادقی 3
این تحقیق با عنوان تاثیر رفتار اجتماعی سلاطین صفوی در حکومت داری و تبعیت مردم جامعه صفوی و با روش توصیفی و تحلیل محتوا با تکیه بر آثار محقق سبزواری انجام شده است . به طوری که با ظهور سلسله صفویه ، صفحه جدیدی در شیوه حکومت داری ایرانیان با تکیه بر شریعت اسلام و به ویژه فقه شیعه ورق خورد . سلاطین صفوی برای مشروعیت یابی خود و تمسک به قواعد عقلایی و ریشه دار متصل به وحی و نصوص دینی برای اداره کشور به سوی اندیشمندان حوزه های علمی شیعه روی آوردند و در مقابل علما نیز این فرصت را برای ارتقای تشیع به سطح اداره سیاسی و اجتماعی کشور پهناور و تازه استقلال یافته ایران مغتنم شمرده ، به نظریه پردازی از نوع ولایت و نظارت فقیه بر سلطنت دست زدند . اهميت اين موضوع به اين امر باز مي گردد كه سير صعود و نزول هر تمدن نتيجه ساز كارهاي تراكمي ، بازتوليدي و انحطاطي شكل گرفته که نظام اجتماعي و سياسي جوامع ، سازنده آن است . در این شرایط محقق سبزواری با اصلاح اندیشه اصلاح گرایانه رفتار اجتماعی سلاطین صفوی را تقویت و حکومت آنان را تثبیت نمود .
کلید واژگان : صفویه ، محقق سبزواری ، رفتار اجتماعی ، ساختار اجتماعی ، اندیشه سیاسی
Review :
This research is titled as the effect of the social behavior of the Safavid sultans on the governance and obedience of the people of the Safavid society and has been carried out with the descriptive method and content analysis based on the works of Mohaghegh Sabzevari. So that with the emergence of the Safavid dynasty, a new page was turned in the way of governance of Iranians, relying on Islamic law and especially Shia jurisprudence.To legitimize themselves and adhere to rational and deep-rooted rules connected to the revelation and religious texts to govern the country, the Safavid sultans turned to the thinkers of the Shia scientific fields, and the scholars also took this opportunity to promote Shiism to the level of political and social administration of the country. Having considered the vast and newly independent Iran, they began to theorize about the type of velayat and jurist supervision over the monarchy.The importance of this issue comes from the fact that the rise and fall of any civilization is the result of accumulation, reproduction and degeneration, which is the social and political system of societies. In this situation, Mohaghegh Sabzevari strengthened the social behavior of the Safavid sultans and stabilized their government by reforming the reformist thought.
Key words: Safavid, Sabzevari researcher, social behavior, social structure, political thought
مقدمه :
عصر صفويه در بررسي تاريخ اجتماعي ايران ، به عنوان دوره اي نسبتاً طولاني مدت ، از اهميت بسياري برخوردار است . اين اهميت به ويژه از آنجا ناشي مي شود كه آن دوره به علت طولاني بودن، مي تواند ساختارهاي شكل گرفته آن را در بطن جامعه ايراني منعكس نمايد .
یکی از مهم ترین دوره های تاریخی تمدن ایران، حکومت صفویه (1501 تا 1736 م) است . دولت صفویان زمانی پا به عرصه قدرت گذاشت که ملت ایر ان تجربه های تاریخی متعددی از جنبش های سیاسی شیعیان و تشکیل حکومت از سوی آنان در کارنامه خویش داشت این پیشینه ، تجربی خوبی از مشروعیت سیاسی را برای صفویان به ارمغان آورد .
در بنای فرهنگ غنی اسلامی، قطع به یقین علمای بیدار و فقهای ژرف‌نگر نقش بی‌بدیلی داشته‌اند و بازخوانی روزآمد آن در عصر کنونی می‌تواند به ما نیز در اداره بهتر جامعه اسلامی‌مان که امروز به الگوی جوامع مسلمانان در اداره دین‌مدارانه اجتماع تبدیل شده کمک شایانی کند. از این رو، آشنایی با اندیشمندی از تاریخ تمدن اسلامی در قرن یازدهم هجری که درخشندگی خاصی در ایران صفوی دارد ، به درک شرایط آن دوران کمک می کند . محقق سبزواری از دانشمندان این دوره است که آثار گران قدری از خود به یادگار گذاشته است .
دورۀ صفویه برخلاف برخی تلاش ها ، سرآغاز گفتمان های جدیدی در تاریخ ایران است . سلاطین صفوی با پشتوانه تیغ های برنده نیروهای خود به قدرت رسیدند ، ولی در ادامه در پویشی عقلانی برای توجیه دو نیاز بنیادین آنان یعنی عنصر مشروعیت و قانون در ساختار اساسی دولت تن به اندیشه های سیاسی علمای طراز اول شیعه در دوره خود دادند.
سلاطین صفوی در همراهی با علمای شیعه بر این باور بودند که حاکمیت زمین و آسمان ها و انسان ها از آن خداوند است و حاکمیت اشخاص در طول حاکمیت الهی و مشیت خداوندی قرار دارد. حق حاکمیت از این منظر ودیعه ای است که به شخص معینی تفویض شده و اطاعت از او همانند اطاعت از خداوند است . پادشاه در جایگاه ظل اللهی نیابتا می تواند بر نظام اجتماعی و سیاسی فرمان رانده و قدرت سیاسی را در مجرا و محدوده دستورات شرع به جریان بیندازد . فرمانبرداری از او به مثابه تکلیف شرعی تلقی می شود ، اما شاه نیز در امور عمومی و بعضا خصوصی از احکام شرع باید تبعیت کند و می داند که احکام و ضوابط از طریق علمای تراز اول با تبیین و تفسیر دینی بیان می شود .
محقق سبزواری که از علمای برجسته سال های میانه عصر صفوی است پس از مقدماتی انتظارات خود را از حاکمیت نظام عرفی تعدیل نموده و با رهیافتی غایت گرایانه ، سلطه سیاسی و اجتماعی را حتی در نظام شاهی، در مسیر اجرای شریعت تعلیل می نماید . از نظر سبزواری ، حاکمیتی که در طول حاکمیت خداوند قرار دارد ، گاهی در وجود پیامبر اسلام (ص) و گاهی در وجود ائمه اطهار (ع) متبلور می شود و در زمان هایی که به سبب حکمت ها و مصلحت ها ، امام غایت است ، سلطه سیاسی و اجتماعی به پادشاه عادل و مدبر که کدخدایی و ریاست این جهان را دارد ، محول می شود در غیر این صورت ، کار این جهان به فساد و اختلال می انجامد . (سبزواری ، 1363: 72 ) .
ایشان با یاد کردن از دو نوع پادشاهی مطلق و پادشاهی عادل و تاکید بر پادشاهی مطلق پیغمبران و ائمه اطهار (علیهم السلام ) با بهره گیری از اصل غیبت امام و نبود پادشاهی مطلق به اثبات ضرورت و مشروعیت پادشاهی عادل می پردازد و می گوید :
« ... هیچ زمان از وجود امام اصل خالی نمی باشد . لیکن در بعضی ازمنه به جهت حکمت و مصلحت ها ، امام اصلی از نظر غایب می باشد ... اگر پادشاهی عادل ، مدبر که کداخدایی و ریاست این جهان نماید در میان خلق نباشد ، کار این جهان به فساد و اختلال انجامد و منتظم نشود و هیچ کس را تعیش ممکن نباشد ، بلکه لابد و ناچار ضرور است خلق را از پادشاهی که به عدل زندگانی نماید و پیروی سیرت و سنت امام اصلی کند... ».
بنابر این ، محقق سبزواری از سیاست نامه نویسان شیعی با نگارش آثار فاخر چون روضه الانوار عباسی باب تازه ای در توسعه اندیشه سیاسی شیعه و خلق نظریه های اساسی جدید در دوره صفویه گشودند .
اساسی ترین نقطه مشترک آثار سبزواری تاکید بر نظریه ولایت عدول مومنین و عرضه قرائتی جدید از نظم سلطانی ، جایگاه کانونی پادشاه در تفکر سیاسی ، تقدیرگرایی و تاکید بر برگزیدگی پادشاه از سوی خداوند ، مقام ظل اللهی سلاطین و تصریح بر سیادت شاهان صفوی را می توان از ویژگی های این دسته از سیاست نامه نویسان شمرد . (جعفریان ، 1370 : 225 ) .
دراین تحقیق به چگونگی رابطه محقق سبزواری با پادشاهان صفوی و شکل گیری خمیرمایه اندیشه های مشارالیه و ترکیب فلسفه سیاسی و شریعت نامه نویسی و سیاست نامه نویسی در آثار وی که منجر به پیدایش نوعی سیاست نامه نویسی شرعی شده و فرضیه این تحقیق اقتدار و تحکیم سلاطین صفویه با روند شکل گیری اندیشه سیاسی محقق سبزواری ، نشان دهنده شدت رابطه بسیار قوی و مستقیم بین متغیرهاست که انسجام حکومت و مردم در توسعه فرهنگی و اجتماعی آن نقش اساسی دارد . در راستای رسیدن به جواب پرسش اصلی تحقیق که اندیشه سیاسی محمدباقر سبزواری (محقق سبزواری) درتحکیم حکومت سلاطین صفویه و رابطه حکومت و مردم چگونه بوده است ؟ می باشد .
ارزش دوره صفوی
رسیدن ایرانیان به مرزهای طبیعی خود، و در بعضی مواقع به ویژه در عهد پادشاهی شاه عباس بزرگ و نادر شاه به مرز دوران ساسانیان به ایران شکوه و جلال پیشین را باز داد و برای اروپا که جداً در معرض خطر دولت عثمانی بود ، بسیار گران بها و ارزشمند محسوب می‌شد ، به نحوی که مآل اندیشان قوم در آن دیار، دولت صفوی را مایه نجات خویش و نعمتی برای خود میپنداشتند و به همین سبب با پیام های دلگرم کننده خود، پادشاهان ایران را به ادامه نبرد و ستیز با عثمانی تشویق میکردند. بعد از عقب نشینی سلطان سلیمان قانونی از آذربایجان و تحمل تلفات سنگین سپاه عثمانی از سرما و برف و فقدان آذوقه، دولت ایران صفوی به مرزهای خود رسیده و در پی ایجاد یک حکومت مقتدر بر آمد .
برخی می‌پندارند تشکیل دولت صفوی زیانی بزرگ برای جهان اسلام بود ، بدین معنی که با رسمی کردن تشیع ، و ضعیف ساختن تسنن، یکپارچگی مذهبی سرزمین‌های اسلامی را که تا آن دوران باقی مانده بود ، از میان برد و آن محیط پهناور و یگانه جغرافیایی را از میان قطع کرد و به خطر انداخت . لازم به ذکر است ، پیش از این در قرن های چهارم تا ششم هجری دولت اسماعیلی فاطمیان در مصر خلافتی در مقابل خلافت عباسی تأسیس کرده بود و تا زمانی که هر دو دولت قدرتمند بودند، هیچ مشکلی در مقابله با صلیبیان نداشتند . بنا بر این قطعا این نخستین بار نبود ، که یک حکومت رسمی شیعی تأسیس می‌شد . ثانیاً قدرت دولت عثمانی و توسعه پیاپی آن بدون پشتوانه فرهنگی و اجتماعی لازم صورت می‌گرفت . به طوری که علی رغم چند قرن سلطه بر یونان ، بالکان و چند کشور دیگر اروپایی تنها عده کمی از مردم آن نواحی مسلمان شدند و هر چند این مطلب درست است که عثمانی بر اثر مناقشههای ممتد با صفویان همواره از مرزهای شرقی خود بیمناک بود و ناگزیر بخشی بزرگ از نیروی نظامی خویش را در آن جانب صرف میکرد و از پیشرفت و تمرکز نیرو در جبهههای اروپا باز میماند، اما شکست های بزرگ عثمانی در اروپا بعد از محاصره وین در سال ۱۶۸۳ میلادی و همزمان با افول و اضمحلال دولت صفوی رخ می‌دهد . (*) در واقع عامل اصلی شکست عثمانیان نه پیدایش دو حکومت شیعه و سنی ، بلکه برتری ادوات نظامی اروپاییان در قرن هجدهم و ضعف ساختارها و بنیه‌های اقتصادی و اجتماعی عثمانی نسبت به جوامع اروپاست . (لاپیدوس ، 1376 : 48 ) .
محقق سبزواری (**)
محمد باقر فرزند محمد مؤمن مشهور به محقق سبزواری یکی از علمای بزرگ مذهب در قرن یازدهم هجری است . معظم له عالمی است فاضل و حکيمی عارف و متکلمی صادق و فقيهی اصولی و محدثی مطلع از علم رجال در عنفوان شباب مدتی در سبزوار به تحصيلات مقدماتی پرداخت و سپس برای ادامه تحصيل به دار العلم اصفهان شتافت و سالها در اين شهر از حضور دانشمندان مختلف مخصوصا شيخ بهائی بهره مند بود . وی با مرحوم محقق خوانساری و دانشمندان اصفهان مأنوس بود و سالها در حوزه اصفهان به تدريس و تأليف اشتغال داشت . معظم له به صاحب ذخيره معروف است . ذخيرة المعاد، در شرح ارشاد علامه کتاب فقهی استواری است که مورد استفاده اغلب فضلا بوده و هست . آثار ديگرش کفايه در تتميم ذخيره، مفاتيح النجاة در ادعيه، روضة الانوار و غيره است. مرحوم سبزواری نماز جمعه را واجب عينی می دانست و در اين مورد رساله ای نيز به رشته تحرير برد. محقق سبزواری سالها در اصفهان به سمت قضاوت و شيخ الاسلامی و اقامه جمعه و جماعت اشتغال داشت . بين او و مرحوم فيض کاشانی و خليفه سلطان و ساير اعلام مخصوصا محقق خوانساری اخوت و صميميت شايانی بود . حر عاملی در اَمل می نويسد: مولانا محمد باقر سبزواری عالمی فاضل و محققی حکيم و متکلمی فقيه و محدثی جليل القدر از معاصرين ما می باشد و سپس به آثار و خدمات او می پردازد . ( تهرانی ، بی تا : 72 ) .
بعد از مرجعیت فقهی شیخ بهایی لبنانی مرجعیت فقهی شیعیان به محقق بزرگ ملامحمدباقر سبزواری رسید او كه در ادبیات فقهی به محقق سبزواری شهرت یافت فرزند محمد مومن خراسانی است . وی در سبزوار متولد شد و در اصفهان سكنی گزید و از فقها و مراجع قرن یازدهم هجری شد . ( تبریزی ، 1374: 243 ) .
او از اصحاب بحث مجلسی اول و شاگرد ممتاز شیخ بهایی بود و فلسفه را به طور قطع از محضر حكیم الهی میرفندرسكی و به احتمال قوی به خاطر الفت و انسی كه با ملامحسن فیض كاشانی داشت از محضر پدر خانم فیض یعنی ملاصدرا آموخته بود او مورد توجه حكومت صفوی به ویژه شاه عباس دوم صفوی بود.
وی در فقه كتاب ارزشمند ذخیره المعادفی الارشاد كفایه الاحكام را تالیف كرد كه هم اكنون با آن كه دارای نظرهای بدیع در باب موسیقی و غناست مورد توجه فقها قرار دارد او در فلسفه بر الهیات شفای بوعلی سینا و شرح اشارات خواجه حاشیه نوشته است در علم اصول شرحی بر كتاب زبده الاصول شیخ بهایی نوشته است.او شاگردان ممتاز و برجسته‌ای چون سیدحسین خوانساری (داماد خواهر ایشان) تربیت كرد كه بعد از محقق سبزواری از مرجع شیعیان شد و به محقق خوانساری شهرت یافت. محقق سبزواری پس از سالها خدمت به فقاهت شیعه و تربیت شاگردان فراوان به سال ۱۰۹۰ هجری در اصفهان درگذشت . (***) پیكر مطهرش به مشهد منتقل شد و در جوار قبر شیخ حر عاملی در حرم رضوی به خاك سپرده شد رضوان‌ا... علیه . (یوسفی اشکوری ، 1373 : 69) .
حكومت صفوی و پایان قرن یازدهم هجری
شاه عباس اول صفوی بعد از قریب به پنجاه سال پادشاهی (۱۰۳۸-۹۸۹) در اواخر عمر دچار بیماری بدبینی شد و هر كس حتی نزدیكان و فرزندان خود را به گمان این‌كه علیه او كودتا می‌كنند از پای درمی‌آورد یا آنها را كور می‌كرد یا این‌كه آنها را منزوی و از تمام پست‌های سیاسی - نظامی معزول می‌داشت. این كار عباس اول صفوی دو خسارت برای حكومت صفوی داشت اول این‌كه ساختار سیاسی را به هم زد و دوم این‌كه جانشین با لیاقتی بعد از عباس اول باقی نمانده بود علاوه بر آن روح چاپلوسی به خاطر استبداد عباس اول در دربار صفوی رواج فراوان یافت و فرماندهان لایق و سیاست مداران حكیم از دولت صفوی حذف شدند.
با مرگ شاه عباس اول صفوی و روی كار آمدن شاه صفی صفوی تسویه‌های خونین صورت گرفت و حتی سردار فاتح شاه عباس اول صفوی معروف به امامقلی فرزند الله وردی‌خان سازنده پل معروف اصفهان به فرمان شاه صفی صفوی به همراه سه پسرش سربریده شد و صاحب منصبان زمان شاه عباس اول صفوی به زیر كشانده شدند و بساط عیاشی شرب خمر و كشیدن تریاك با توطئه غربی‌ها به ویژه انگلیسی‌ها رواج بیشتری در دربار حكومت صفوی پیدا كرد زنان بی‌حجاب اروپایی و داخلی از مذاهب غیراسلامی بساط عیش و میگساری صفویان را به ابتذال و فساد كشاندند . ( جعفریان ،1379 : 61 ) .
ساختار اجتماعی:
جامعه صفوی از نظر ساختار اجتماعی هرمی شکل بود که در راس آن شاه قرار داشت و مردم عادی در قاعده هم جای می گرفتند (نوایی و غفاری فرد،1389: 299) .
شاه عزل و نصب کلیه مقامات کشوری و لشکری را بر عهده داشت (ترکمان،1382 : 1089) .
سلاطین صفوی به کشوری حکومت می کردند که از سه گروه قومی بزرگ تشکیل می شد : خانواده های قدیمی و سرشناس ایرانی که مناصب دولتی و دیوانی را در اختیار داشتند ، قبایل ترکمن که پایگاه اصلی صفوی بودند و فرماندهان سپاه و فرمانداری ایالت ها را بر عهده داشتند و نخبگان جدیدی از گرجی های مسیحی و ارامنه و چرکس ها در آن جای داشتند (فوران،1378: 47) .
وزیر در حکومت صفویه که در راس دیوان سالاری بود ، لقب اعتمادالدوله را به همراه داشت (نوذری،1388 :267) .
درباریان و اشراف مقام های کشوری و لشکری ، سران فئودال ایالات های قزلباش که دولت صفوی با حمایت آنان به قدرت رسیده بود ، دارای اختیارات زیادی بودند و در امور مملکت به دلخواه خود دخالت می کردند و کلیه پست ها و املاک و اموال در اختیار خود را به طور موروثی در دست داشتند (همان منبع : 263 ) .
اهمیت دادن دولت صفوی به تشیع و توجه ویژه به علمای شیعه مذهب و حمایت از علمای مذهبی باعث شد که به تدریج روحانیون و علما در امور اجتماعی و سیاسی مملکت موثر واقع شوند و این تاثیر و نفوذ در دوره شاه طهماسب اول و شاه سلطان حسین به اوج خود رسید (نوذری،1388 : 270).
در طول حکومت صفوی قدرت مذهبی و قدرت دنیوی جز در مواردی نادر بین دو قدرت حاکم ، قدرت مذهبی ودنیوی عدم تفاهم چندانی پیش نیامد و اتحاد دولت و علما به صورت پدیدار شدن مشاغل و مناصب تجلی نمود(میر احمدی،1363 :62-63).
مجتهد در دوره صفوی دارای قدرت زیادی بود تا آن جا که می توانست در مورد جنگ و صلح نیز تصمیم بگیرد و بدون صلاح دید او هیچ کار مهمی که در زمینه حکومت بر مومنان باشد صورت نمی گرفت . شاه صفی تا حدودی تصنعی به مجتهدان احترام می گذاشت و در این کار پروای مردم را می کرد زیرا پیروی آنان از مجتهدان تا بدان پایه بود که شاه صلاح خود نمی دانست به یکی از اصول غیر قابل تخطی دین تجاوز کند(سفرنامه کمپفر،1363 : 127) .
زمانی که قدرت و نفوذ روحانیت در جامعه شیعه صفوی بیشتر می شد محاکم عرف را افزایش می دادند و سپس در محاکم شرعی ایجاد اغتشاش و بی نظمی می کردند و سرانجام با تحت سلطه در آوردن پیشوایان مذهبی و دینی و علاقه مند کردن آنان به امور ظاهری از فعالیت آنان می کاستند (شاردن،1345 : 71).
تجار در این دوره که از طبقات متوسط جامعه صفوی بودند به علت توسعه روابط تجاری ایران با اروپا وضع بسیار خوبی داشتند (نوذری،1388 :270 ) .
در این دوره تجار متمول ترین مردم زمان خود بودند و با وجود این که تجار خارجی به خصوص تجار پرتقالی و هلندی در کار آنان اخلال ایجاد می کردند با این وجود کار آنان بسیار خوب و ثروت زیادی از این راه نصیبشان می گردید (همان منبع : 274) .
کارگران و اصناف ، که شهر اصفهان مرکز کار و فعالیت ان دوره بود ، پیشه وران و کارگران مختلف مشغول کار بودند و به علت فعالیت های هنری و ساختمانی که در این دوره بوجود آمده بود روز به روز بر تعداد آنان افزوده می شد (همان منبع :278) .
هر رشته فعالیت صنعتی ،رئیسی داشت که از میان صنعت کاران مربوط از طرف شاه برگزیده می شد ولی از مقامش بر کنار نمی شد مگر به واسطه شکایت کسانی که وی نماینده آنان تلقی می شود . حتی در این مورد هم قبل از آن که او را از مقام خود برکنار نمایند بایستی وی را به غفلت یا خلاف کاری متهم و جرم را ثابت نمایند (سیوری،1377: 169).
اکثر صنعت کاران از طبقات بافنده ها ، رنگرزها و گل دوزان بودند . این صنعتگران در میادین شهر و بازارها و زیر طاق هایی که به همین منظور ساخته شده بود در کنار یکدیگر به طور منظم مشغول کار می شدند (اولئاریوس،1385 : 278).
کشاورزان قشر دیگر جامعه صفوی ، بر اساس نوشته شاردن در این دوره در رفاه بودند به طوری که بر اساس نوشته شاردن در سفرنامه خود اشاره دارد به این که در سرزمین های حاصلخیز اروپا رعایایی وجود دارند که آسایش کشاورزان صفویان را نداشتند . همه جا زنان روستایی را دیدم که سینه بندی{گردنبندی} از نقره و حلقه های زرین و سیمین در دست دارند (شاردن،1345 : 321).
دهقانان در روستا ساکن بودند و به کشاورزی اشتغال داشتند و اداره امور محلی روستا را کدخدایان به عهده می گرفتند و ظاهراً مسئول وصول مالیات و عوارض بودند و بر روستائیان ریاست داشتند (لمبتون،1339 : 238) .
بخش عمده در آمد دولت از مالیات هایی بود که از دهقانان و پیشه وران و تجار تامین می شد اما مالیات های دهقانان و پیشه و ران و تجار به صورت انفرادی از آنها گرفته نمی شد بلکه توسط رئیس اصناف هر حرفه انجام می گرفت (نویدی،1386: 91).
به طور کلی ساختار اجتماعی صفویان از انسجام مطلوبی نسبت به دوره های دیگر بوده است .
زمینه‌های فرهنگی و اجتماعی زمانه محقق سبزواری
بدون شک بسترهای اجتماعی و زمینه‌های فرهنگی عصر و زمانه محقق در پرورش قوه تفکر و اندیشه وی موثر بوده است. محقق سبزواری در عصر صفویه و معاصر با چهار پادشاه صفوی بوده است. ظهور صفویه یکی از نقاط عطف بارز در تاریخ سیاسی و مذهبی ایران است، زیرا از لحاظ سیاسی، ایران دارای حکومت ملی می‌شود و از نظر مذهبی، شاهد ارتقای تشیع دوازده امامی به دین رسمی دولتی و در واقع درآمیختگی عملی ایران و تشیع در یک قالب مذهبی ـ ملی هستیم. در یک نگاه کلی و مطابق با آنچه مورخان عصر صفوی در آثار خود آورده‌اند، به اجمال می‌توان عنصر فرمانروایی صفویان را در سه مقطع مطالعه و بررسی کرد: ۱ـ دوره تأسیس و تثبیت که از شاه اسماعیل اول تا شاه عباس اول است و با توجه به چارچوب زمانی این دوره به پیش از حیات سبزواری مربوط است . ۲ ـ دوره اقتدار و شکوفایی که با دوره شاه عباس اول صفوی مصادف است. محقق سبزواری بخش اعظم دوره دوم را به چشم خویش دید و بعضاً از عهد طهماسب به نیکی یاد کرده است . ۳ ـ دوره انحطاط و فروپاشی که از شاه صفی تا شاه سلطان حسین را می‌توان ذکر کرد. محقق سبزواری شاهد بخش اول از این دوره بوده و اثر مهم سیاسی خویش، یعنی «روضه‌الانوار عباسی» را در این دوره و برای شاه عباس دوم با هدف جلوگیری از اضمحلال سلسله صفویه به نگارش درآورده است . (سبزواری ، 1381 : 81) .
در پایان دوره اول اوضاع ایران بی‌ثبات شده بود، هم درگیری‌های داخلی وجود داشت و هم ناتوانی در برابر تهاجمات خارجی، اما با روی کارآمدن شاه عباس اول، عصر اقتدار و شکوفایی ایران آغاز می‌شود. مهم‌ترین اقدامات شاه عباس اول، ایجاد امنیت در جامعه و بازگرداندن نظم به کشور، نوسازی سازمان ارتش و دستگاه مالی، بیرون راندن بیگانگان از کشور، انتقال پایتخت از قزوین به اصفهان و گسترش تجارت خارجی بود. البته برخی مورخان و تحلیلگران اعتقاد دارند با همه این اوصاف، زمینه‌های انحطاط صفویه از همین مقطع فراهم شده باشد؛ چرا که شاه عباس اول، بیشتر شاهزادگان صفوی را کور کرد و یا در حرم‌سرا و به دور از فعالیت‌های سیاسی نگاه داشت، به گونه‌ای که به‌هنگام مرگ، جانشین شایسته‌ای باقی نگذاشت . (صفت گل، 1381 : 36) .
پس از برهه سلطنت شاه صفی که دوران ضعیف شدن وضع نظامی و اداری صفویه است، شاه عباس دوم روی کار آمد که مورد توجه محقق سبزواری است و محقق بسیار می‌کوشد وی را اصلاح کند و تا حدودی با اجرای اصلاحاتی از سوی شاه عباس دوم به بخشی از نابسامانی‌ها پایان داده می‌شود و ارتش بازسازی شده قندهار را که در زمان شاه صفی به تصرف دولت هند در‌آمده بود، بازپس می‌گیرد. اما در کل وی نمی‌تواند بقای صفویه را تضمین کند و سرانجام شاه عباس دوم به‌دلیل زیاده‌روی در نوشیدن مسکرات درگذشت . (حسینی زاده ، 1379 : 406) .
پس از مرگ شاه عباس دوم، شاه سلیمان به قدرت رسیدن که با وجود داشتن وزیری مقتدر و مصلح چون شیخ‌علی‌خان زنگنه که اقدامات اصلاحی خوبی انجام داد، سراشیبی انحطاط صفویه همچنان ادامه یافت تا اینکه در سال ۱۱۳۵ قمری با شورش افغان‌ها و تصرف اصفهان، طومار این سلسله برچیده شد. پس از آن به‌ویژه از زمان شاه‌سلطان‌حسین به‌عنوان ضعیف‌ترین پادشاه صفویه، تنها به صورت اسمی عنوان پادشاه را با خود داشتند، اما عملاً قدرت سیاسی در دست دیگران بود.
عمده فعالیت‌های سیاسی محقق سبزواری در دوره سلطنت شاه عباس دوم و صفی دوم (شاه سلیمان اول) بوده است که منصب شیخ‌الاسلامی و امامت جمعه را پذیرفت. از آنجا که محقق کتاب روضه‌الانوار را به درخواست شاه عباس دوم نگاشته، نگاهی گذرا به اوضاع زمانش دارد و به تصریح و کنایه وضع زمانه را به شاه گوشزد می‌کند و برخی اصلاحات را از وی می‌خواهد. این امر تا آنجا در نظر سبزواری حائز اهمیت است که در نخستین صفحات روضه، فصلی با عنوان «عوامل زوال دولت» گشوده و به پانزده عامل در این باره اشاره کرده است . (****) گشایش این باب نشان می‌دهد که محقق سبزواری زوال صفویه را به وضوح می‌دید و از شاه عباس دوم می‌خواست اوضاع را سامان دهد . (لك زایی ، 1380 : 61) .
انديشه سياسي، فرهنگی و اجتماعی شيعه در ادوار تاریخی ایران
الف) دوران امامت:
دوره اي كه فلسفه و انديشه سياسي شيعي بر محور اميرالمؤ منين علي بن ابي طالب(ع) و سپس يازده تن از فرزندان او شكل گرفت و به تدريج در طول 250سال تثبيت شد. (آصفی ، 1372 : 13) .
ب) دوران رو آوردن به سلطان عادل:
با اين كه در عصر غيبت رويكرد اصلي انديشه سياسي شيعه ، هر حكومت غيرمعصوم را نامشروع مي دانست ، اما به تدريج به ويژه در سده چهارم شرايط سياسي و موقعيت شيعه اقتضائات جديدي را پديد آورد و اقليت شيعه توانست در مقابل اكثريت سني توازن قوا به وجود آورد . به گونه اي كه موجوديت خود را حفظ كند. خاندان بويه و حمداني توانستند خلافت را در چنگ خود اسير كنند و اين روند به نوعي همكاري با سلاطين غيرمعصوم را ايجاب كرد و بدين ترتيب سؤ ال اساسي انديشه سياسي شيعه اين شد كه آيا مي توان با حاكمان غيرمعصوم همكاري كرد؟ انديشمندان بزرگ شيعه با استدلال هايي، از قبيل ضرورت و اجبار، تقيه و كمك به مصالح شيعيان، راه آن را باز كردند و با تدوين شرايط پذيرش ولايت و عرافت از ناحيه سلطان جور، انديشه سياسي شيعه وارد مرحله تازه اي شد و عالمان شيعي خود دست به همكاري زدند. در اين دوره ششصد ساله مسأله جايگاه امامت در حيطه دين شناسي كاملاً تثبيت شد. مسأله مهدويت و انتظار فرج به صورت اصلي بنيادين در فكر سياسي و ديني شيعي درآمد و در عمل رويكرد همكاري با سلاطين مورد توجه قرار گرفت و فقيهان نقش اصلي را در تطور و تحول انديشه سياسي بر دوش گرفتند و هرگونه تفسير و توجيه شرعي از رفتار سياسي حاكمان توسط آنها انجام مي گرفت. (خوانساری ، 1390 : 68 ) .
ج) دوره مشروعيت دادن به سلطان عادل:
اين دوره سرآغاز قدرت بلامنازع پادشاهان شيعي صفوي در ايران است. آنها براساس سه ركن شيعه گري، صفوي گري و ملي گرايي، توانستند اقتدار سياسي پردامنه اي را به وجود آورند و با تكيه بر اعتقادات شيعي و ادعاي سيادت و پيوند با امامان شيعه، مشروعيت سياسي كسب كنند و با استفاده از عواطف سركوب شده هزارساله شيعي، احساسات ملي را تحريك و به دشمني و ستيز با خلافت سني عثماني برخيزند. با ظهور اين پديده جديد، اين سؤ ال در مقابل انديشمندان و فقيهان شيعي قرار گرفت كه آيا مي توان حكومت سلطان عادل شيعي غيرمعصوم را حكومت شرعي دانست؟ پاسخ به اين سؤ ال انديشه سياسي شيعه را با چالش مواجه ساخت و دو ديدگاه مختلف شكل گرفت :
1- ديدگاه سنتي كه معتقد بود حكومت سلطان غيرمعصوم اعم از جائر و عادل ، حكومت جور است و همكاري با آن حرام است .
2- ديدگاه نوگرايانه كه معتقد بود حكومت سلطان عادل شيعي كه مروج تشيع باشد ، اگر به امضاي مجتهد جامع الشرايط برسد ، مشروع است و همكاري با آن جايز مي باشد . (آصفی،1372 : 19) .
د) دوره رويكرد به حكومت مردمي و عرفي:
پديده نوظهور مشروطه و حكومت پارلماني، چهارمين نقطه عطف در انديشه سياسي شيعي است. اين پديده جديد آرامش و تعادل تثبيت شده چهارصد ساله شيعه را تغییر كرد و فقيهان شيعه، نظير سيدجمال الدين اسدآبادي، شيخ هادي نجم آبادي و ميرزاي شيرازي زمينه ساز اين گرايش جديد بودند و عالماني چون طباطبايي، بهبهاني، نائيني و شيخ فضل ا... نوري، مستقيماً رهبري تحولات جديد را بر عهده داشتند. بلافاصله بعد از پيروزي، بر سر مباني مشروطيت و مطابقت و يا عدم مطابقت آن با شريعت ، اختلافات شديدي به وجود آمد و اولين چالش بين دیدگاه سنی و دیدگاه نوگرایانه سبب شد که شیخ فضل الله نوری نماینده فکری دیدگاه نوگرایانه در دو جناج مختلف قرار گیرند و بر سر مفاهیمی همچون عدالت ، مجلس ، آزادی و قانون ، انتخابات ، شورا و ... به مناظره برخیزند . (جعفریان ، 1379 : 61) .
هـ) دوره ولايت فقيه و جمهوري اسلامي:
پنجمين مرحله تاريخي مهم در تطور و تكامل انديشه سياسي شيعي توسط بزرگترين فقيه، فيلسوف و متفكر در قرن چهاردهم هجري با طرح نظريه ولايت فقيه ، به وجود آمد. براي اولين بار امام خميني پيشنهاد كرد كه براي تشكيل حكومت اسلامي و اجراي قوانين شرعي فقيهان شخصاً حكومت را به دست گيرند. لذا براي تحقق اين امر، سلطنت را از بنيان نامشروع و غيراسلامي معرفي كرد و با استناد به دلايل عقلي و نقلي، ولايت و زعامت فقيهان را به نيابت از طرف امام عصر(عج) قطعي و مسلم گرفتند. نظريه ولايت فقيه و تحقق آن در قالب جمهوري اسلامي در انديشه سياسي شيعه دیدگاه نوگرایانه تری محسوب مي شود . تأملي بر دو گفتمان در بررسي شجره نامه انديشه سياسي علاوه بر دو گفتمان شرق شناسانه و سنتي، روشهاي ديگري مانند جامعه شناسي و تحليل گفتماني نيز امكان پذير بود .(همان،69).
تبیین الگوی اصلاح در اندیشه سیاسی سبزواری
اندیشه های سیاسی اصلاحی اندیشه هایی هستند که با توجه به شرایط زمان و مکان و نیز امکانات و سایر شرایط و مقتضیات، که در کل از آن ها به «واقعیت های موجود» تعبیر می کنیم ، ضمن این که از اصول و ارزش های اساسی خویش عقب نشینی نمی کنند، در پوشش تقیه گونه، پیشنهادهایی به منظور اصلاح و بهبود نسبی امور ارائه می دهند و اگر شرایط مساعدتر شد، سعی می کنند بر پیشنهادهای خود، برای بهبود اوضاع ، بیفزایند.
بر پايه ي بنياد انديشه هاي اصلاحي، دانشمندانِ شيعه مي كوشند، تا حكومت موجود را از راه هاي گوناگون تعديل نموده، از ستم و ستم گري آن بكاهند و در نتيجه در عرصه ي سياست به صورت فعال ظاهر مي گردند. اين فرصت در مايه ي حكومت شيعي صفويان حاصل گشت. (*****)
اين الگو نيز، از يك طرف تحت تأثير نظريه ي امامت (مرجعيت ديني و نه حكومت) است كه معتقد به ضرورت حكومت (******) ، در جامعه است؛ هر چند حكومت موجود آرماني نباشد. از سوي ديگر، متأثر از شرايط خاص تاريخي بوده كه حكومتي شيعي در جهان اسلام(ايران) شكل گرفته است. بر اين اساس، دانشمندان شيعه در تلاشند با بيشترين همكاري، حكومت موجود را در راستاي اهداف ديني سوق داده، از ستم آن بكاهند.
اندیشه سیاسی متفکران اسلامی از سه حالت خارج نیست :
1- اندیشه برخی نظریه‌پردازان متوجه حفظ سلطنت و نظام سیاسی متغلبانه و غیره فاضله بوده است که می‌توان این نوع اندیشه‌ها را اندیشه‌های سیاسی «تغلبی» نامید.
2- برخی دیگر از متفکران درصدد اصلاح نظام سیاسی بوده‌اند که اینها اندیشه‌های سیاسی «اصلاحی» نامیده می‌شوند .
3- اندیشه سوم نظریاتی هستند که اجرا و اعمال آنها در گرو انقلابی اجتماعی و سیاسی همه‌جانبه است که به آنها اندیشه‌های سیاسی «انقلابی» گفته می‌شود. مطابق با این الگو به‌نظر می‌رسد تفکر سیاسی سبزواری از نوع اصلاحی است، هم به مفهوم دینی و هم به معنایی که در جامعه‌شناسی سیاسی لحاظ می‌شود.
دوران سلاطین صفوی به‌دلیل اعلان رسمی مذهب تشیع برای ایران، دوران رشد و ترویج معارف دینی و سیاسی اسلام محسوب می‌شود و از منظرهای مختلف چه از نظر کمیت و تعداد زیاد علما، فقها و اندیشمندان و چه از نظر کیفیت؛ ورود به مباحث فقهی، کلامی و سیاسی واجد ویژگی‌ها و نکات نابی است که می‌تواند راه‌گشای امروز جامعه اسلامی باشد. از این‌رو، محقق سبزواری در هسته مرکزی اندیشه اصلاح در عصر صفویه قرار دارد.
سبزواری با وجود استفاده از اندیشه‌های مسلط سیاسی ، اجتماعی پیشین (اندیشه‌های یونانی، ایرانشهری و شریعت‌نامه‌ای) اندیشه سیاسی ویژه‌ای را شکل داد که آن را «اندیشه اصلاحی» نامیده‌اند. این اندیشه با مکتوبات و سخنان برخی از علمای معاصر سبزواری و نیز عملکرد برخی از اعضای هیئت حاکمه نیز مشترکاتی دارد. اندیشه سبزواری برخاسته از نابسامانی‌های عصر وی و لزوم اصلاح نظام سیاسی و تنظیمات دولتی بوده است .
بررسی مبانی تصوری و تصدیقی اندیشه سیاسی سبزواری، اعم از فلسفی، کلامی، فقهی و اخلاقی نشان می‌دهد که وی اعتقاد به حاکمیت الله بر انسان و هستی دارد. در هستی‌شناسی الهی سبزواری نظام خلقت سلسله مراتبی از خداوند خالق تا حکیم و مجتهد در طول ولایت و حاکمیت قرار می‌گیرند. در واقع در نظام سیاسی مدنظر سبزواری، حکیم و مجتهد در عصر غیبت امام معصوم (علیه‌السلام) در رأس هرم قدرت سیاسی قرار دارد. همه موظفند از مجتهد زنده تقلید کنند. علما در امر به معروف و نهی از منکر از کسی اجازه نمی‌گیرند، برعکس، این پادشاهان و امرا هستند که باید در امور دینی و به‌ویژه در امر به معروف و نهی از منکر طبق فتوای علما عمل کنند.
از منظر اندیشه سیاسی محقق سبزواری، شاه در صورتی حاکم عادل به حساب می‌آید که عملکرد عادلانه داشته باشد. البته وی برای تبیین عملکرد عادلانه به ارائه شاخصه‌هایی چون؛ زندگی به عدل و داد ، پیروی از سنت و سیرت امام عصر ، کوشش در جهت دفع شر ظالمان و... (*******)که می‌توان زندگی با معیار رفتار دینی نامید، می‌پردازد. از این‌رو، تأکید بر حقوق مردم، در جنب تأکید بر تکلیف دینی افراد، به‌ویژه در مباحثی نظیر مشورت، امر به معروف و نهی از منکر و حتی باز کردن یک باب مستقل در ذکر حقوق طبقات و اصناف مختلف جامعه در جای‌جای اندیشه سیاسی محقق سبزواری و بسیاری از هم‌قطاران اصلاح‌گر وی در عصر صفویه قابل ملاحظه است. به‌نظر می‌رسد عاملی که به سبزواری امکان داد تا به‌خوبی از عهده ارائه اندیشه‌های خویش برآید، علاوه بر نگرش فلسفی و عقلی وی، توانایی استثنایی او در استفاده از متون و منابع مختلف یونانی، ایرانشهری، متفکران مسلمان، به‌ویژه سخنان گهربار امام علی(ع) در پندنامه مالک اشتر می‌باشد. وی از همه این منابع به‌عنوان مواد خام برای ساختمان اندیشه سیاسی خویش در قالب طرح و نقشه‌ای که خود آن را طراحی کرده، بهره کافی برده است. تسلط محقق سبزواری به اوضاع زمان و مکان از یکسو و شناخت لازم علمی از سوی دیگر سبب این سنخ اندیشه‌پردازی شده است . (لك زایی ، 1380 : 23) .
روش پژوهش
پژوهش این موضوع ابتدا به روش اسنادی با مطالعه کتب ، مقالات ، و بررسی مبانی تئوریک اندیشمندان دوره صفویه می باشد که پس از بررسی دقیق اندیشه های اصلاح گرانه اجتماعی مولفه های استخراج شده طبقه بندی شده و بر اساس عوامل اثرگذار مورد تجزیه و تحلیل و الویت بندی قرار گرفته است . بنابر این این مولفه های اثر گذار به روش پژوهش اسنادی با مطالعه منابع کتابخانه ای استخراج شده اند که اعتبار روایی و پایایی اسنادی و دیدگاههای متخصصان و صاحب نظران بر اساس ضریب نسبی روایی محتوا استفاده شده است که این تکنیک برای اولین بار توسط لاوشه در سال 1975 معرفی شده است .
یافته های توصیفی
یافته های توصیفی این پژوهش از دو مدل سازنده و انعکاسی بوده که بر اساس آن قوام و دوام حکومت چنانچه بر پایه تکیه به مردم باشد قطعا زوال ناپذیر است یعنی هر ساختار اجتماعی که بر اساس مردم مشروعیت گرفته شود و مردم نقش ساختاری در آن جامعه داشته باشد زوال آن حکومت دیر انجام می شود که در این بررسی یافته اصلی و مهم حکومت سلاطین صفویه و مشروعیت از مردم تثبت و اقتدار حکومت از مردم اخذ شده بود که دوام زیادی داشته است .
نتیجه گیری
در روابط سنتي طبقات اجتماعي عصر صفويه ، شاه مركز ثقل و توزيع قدرت بود . سران قزلباش و نيروهاي نظامي كه پايه قدرت آنها را ابتدا وابستگي خانداني و نظامي گري تشكيل مي داد ، بعدها با انتصاب به حكومت ولايات و دريافت تيول در اشكال مختلف آن ، كه به طور عمده موروثي بود ، به صورت زمينداران بزرگ درآمدند . به بيان فوران اين ها با قرار گرفتن در رأس ايل هاي خود و دريافت تيول و حكومت ولايات از سه بخش مازاد ايلي ، روستايي و شهري بهره مند شدند . گروه ديگر بوروكرات هاي ايراني بودند . اين ها كه انحصار دانش عرفي را در ارتباط با اداره زمين ها در اختيار داشتند با تكيه به اقتدار تخصصي و دانش خود ، از طريق اشغال مناصب اداري و انحصار امور مالي و مميزي و غيره به دريافت تيول نايل شدند و در جرگه زمين داران و گاه تجار بزرگ درآمدند . روحانيت نيز با اتكا به قدرت ايدئولوژيك خويش ، هم به قدرت سياسي در ساخت (منصب ، صدر ، شيخ الاسلام و غيره) دست يافت و هم از طريق سيورغال بهره مندي مادي يافت . اين گروه انحصار دانش ديني را هم در اختيار داشتند .
دوره صفویه در تاریخ ایران همواره به دلایل مختلفی مورد توجه قرار گرفته است. ایجاد یکپارچگی و خروج کشور از وضعیتی که هر بخشی به دست قدرت‌های محلی اداره می‌شد از یکسو و رسمیت یافتن مذهب تشیع به فرمان شاه اسماعیل در کشوری که تا آن هنگام اکثریت جمعیت آن اهل سنت بودند از سوی دیگر به این حکومت وجه تمایزی در تاریخ ایران می‌بخشد.
محقق سبزواری، دغدغۀ ساماندهی و اصلاح وضعیت دینی، سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و نظامی عصر خویش را داشته است . در واقع، تفکر سیاسی و اجتماعی ایشان ، پاسخ به مشکلات ، معضلات و نیازهای عصرخود بوده است .
حکومت صفویه حکومتی مستقل و متکی به نیروی بومی و داخلی بوده است و از طرف دیگر مدعی دین داری ، حمایت از دین و پیروی از علمای دینی بوده است. همین مسئله سبب شده تا تفکرات اجتماعی و سیاسی سبزواری متوجه اصلاح وضعیت سلطنت و رفتار شخص شاه باشد.
سبزواری هیچ گاه به سلطنت پادشاه صفوی مشروعیت نداده است، بلکه از موضع یک حکیم مجتهد ، به شاه صفوی دستور می دهد که اصلاح های مورد نظر او را انجام دهد ، چرا که ایشان معتقد است که « ... خلیفه و مقتدا و امام و متّبع باید که اعلم باشد .» و «بر همه کس واجب است که از مجتهد زنده تقلید نماید ... » . بنابراین ، وی خود را «اعلم» و همان مجتهد زنده ای می داند که شاه عباس دوم باید به پیروی و تقلید از او امور مملکت را اداره کند .
در پایان می توان گفت از زماني كه لغزش هاي ارزشي ، دوري از تصوف واقعي و پويا و گرايش به شريعت در مسير بهره وري حكومتي ، وضع جديدي را پيش آورد كه تعليمات ديني ريشه دار و خلّاق باقي نماند و شريعتي بدون تعليمات در تشريفاتي ظاهري در طبقات جامعه گسترده شد و هم زمان ناكارآمدي سياسي ، اجتماعي و فرهنگي بر كليت جامعه مستولي گردید ، بر این اساس آثار انحطاط و شکست در ساختار سياسي و اجتماعي پديد آمد و سامان سلطنت دويست و سي ساله صفويان با همه اعتبار تاريخي موجب سقوط حكومت صفوي و به تبع آن توقف و زوال توسعه تمدني صفويان شد.
پیشنهادات :
برای اصلاح جامعه نیاز به اندیشه های سیاسی اصلاح گرایانه مبتنی بر مشروعیت از مردم است که چنانچه این مولفه و عوامل اجتماعی از مردم اخذ شود دوام و تقویت خواهد شد و در تلاطمات داخلی و بیرونی خدشه ای به ساختار اجتماعی وارد نخواهد شد بلکه با پشتیبانی مردم آن جامعه به سر منزل خواهد رسید . پس پیشنهاد می شود بازخوانی و روزآمد این موضوع در عصر کنونی می‌تواند به ما نیز در اداره بهتر جامعه اسلامی‌مان که امروز به الگوی جوامع مسلمانان در اداره دین‌مدارانه اجتماع تبدیل شده کمک شایانی کند.
پی نوشت ها:
(*) - به قول والتر هینتس: «ایران امروز، از نظر سیاسی و فرهنگی، بر همان پایه‌ای استوار است که سلاطین بزرگ صفویه در سده‌های شانزدهم و هفدهم میلادی بنا نهادند.»
(**) - وی از علمای معروف دورۀ صفویه است، کفایة الاحکام، ذخیرة المعاد فی شرح الارشاد و روضة الانوار عباسی از آثار مهم او است .
(***) - در سالی که بیماری بسیار بود و جمعی کثیر از هر طایفه فوت شدند. در این منبع ذکر نشده که وفات محقق سبزواری به علت آن بیماری فراگیر بوده است یا خیر.
(****) - برای اطلاع بیش تر، ر.ک: نجف لک زایی، اندیشه سیاسی محقق سبزواری (عنوان پایان نامۀ کارشناسی ارشد)، مؤسسه آموزش عالی باقر العلوم قم، 1377، ص11ـ49 .
(*****) - سادات، روحاني و يا شبه روحانيوني بودند که به واسطه نسبي که از پيامبر و ائمه ميبردند، داراي کاريزماي ديني قابل ملاحظهاي در دربار صفوي بودند.
(******) - درباره دواعي حق الهي حکومت از جانب شاهان صفوي نک به : آن لمبتون ، نظريههاي دولت در ايران، ص66-67.
(*******)- برخی از این شرایط حکومت سلاطین صفویه عبارت بودند از:«الف- شاه شیعه ی امامی باشد؛ ب- مذهب شیعه را ترویج کند؛ ج- از فقهای شیعی اطاعت معنوی و فقهی نماید . » برای اطلاع بیشتر نگ به َ: مقاله حسن یوسفی اشکوری شود .
منابع و ماخذ :
1- آصفی، محمدمهدی (1372) : تاریخ فقه شیعه ، مترجم ، عبدالرضا محمدحسین‌زاده ، قم، نشرقدس.
2- اولئاریوس، آدام (1385) : سفرنامه اولئاریوس ، مترجم ، احمد بهپور ، تهران ، نشر ابتکارنو .
3- تبریزی ، محمدعلی (1374) : ریحانه الادب ، ج 5 ، تهران ،: نشرخیام .
4- ترکمان، اسکندربیک (1382) : تاریخ عالم آرای عباسی ، جلد دوم ، چاپ دوم ، تصحیح: ایرج افشار ، تهران ، انتشارات امیر کبیر .
5- تهرانی ، آقا بزرگ (بی تا) : طبقات اعلام الشیعه ، ج 5 ، قم ، موسسه اسماعیلیان.
6- جعفریان ، رسول (1379) : صفویه در عرصه دین ، فرهنگ و سیاست ، قم، پژوهشکده حوزه و دانشگاه .
7- جعفريان ، رسول (1370) : دين و سياست در دوره صفوي ، قم ، انصاريان .
8- حسینی زاده ، سید محمد علی (1379) : علما و مشروعیت دولت صفوی ، تهران ،: نشر انجمن معارف اسلامی.
9- خوانساری ، سید محمدباقر (1390) : روضات الجنات، قم ، نشر مؤسسه اسماعیلیان.
10- سبزواری ، محمد باقر (1363) : روضة الانوار عباسی (در اخلاق و شیوه کشورداری) ، به کوشش: اسماعیل چنگیزی اردهایی ، تهران ، دفتر نشر میراث مکتوب .
11- سبزواری ، محمد باقر (1381) : روضةالانوار عباسی (مبانی اندیشه سیاسی و آیین مملكت داری) ، به كوشش : نجف لك زایی ، قم ، بوستان كتاب .
12- سیوری، راجر (1377) : ایران عصر صفوی ، مترجم : کامبیز عزیزی ، تهران ، نشر مرکز .
13- شاردن، ژان (1345) : سیاحتنامه شاردن ، ج 5 ، مترجم: محمد عباسی، تهران ، انتشارات امیر کبیر .
14- صفت‌گل، منصور (1381) : ساختار نهاد و اندیشه دینی در ایران صفوی ، تهران ، مؤسسه خدمات فرهنگی رسا.
15- فوران ، جان (1378) : تاریخ تحولات اجتماعی ایران از صفویه تا سالهای پس از انقلاب ، مترجم ، احمد تدین ، تهران ، موسسه خدمات فرهنگی رسا .
16- کمپفر، انگلبرت (1363) : سفرنامه کمپفر ، مترجم : کیکاووس جهانداری ، تهران ، نشر خوارزمی .
17- لاپیدوس ، ایرام (1376) : تاریخ جوامع اسلامی از آغاز تا قرن هجدهم ، مترجم ، محمود رمضان زاده ، ج اول ، مشهد ، نشر آستان قدس رضوی .
18- لك زایی، نجف (1380) : اندیشه سیاسی محقق سبزواری ، قم ، بوستان كتاب .
19- لمبتون ،آن کترین (1339) : مالک و زارع در ایران ، مترجم ، منوچهر امیری ، تهران ، بنگاه نشر و ترجمه کتاب .
20- میراحمدی ، مریم (1363) : دین و مذهب در عصر صفوی ، تهران ، انتشارات امیر کبیر .
21- نوایی ، عبدالحسین و غفاری فرد ، عباسقلی (1389) : تاریخ تحولات سیاسی ، اجتماعی ، اقتصادی و فرهنگی ایران در دوران صفویه، تهران ، نشر سمت .
22- نوذری ، عزت الله (1388) : تاریح اجتماعی ایران: از آغاز تا مشروطیت، تهران ، نشر خجسته .
23- نویدی، داریوش (1386) : تغییرات اجتماعی- اقتصادی در ایران عصر صفوی ، مترجم ، هاشم آقاجری، تهران ، نشر نی .
24- یوسفی اشکوری، حسن (1373) : تشیع ، اندیشه های سیاسی ، دایره المعارف تشیع ، ج4، تهران ، نشر سعید محبی.
[1] Rauf_ mosavi91@yahoo.com 1- گروه تاریخ ، واحد شبستر ، دانشگاه آزاد اسلامی ، شبستر ، ایران
Masomehgaradagi90@gmail.com2- گروه تاریخ ، واحد شبستر ، دانشگاه آزاد اسلامی ، شبستر ، ایران
sadeghimage@yahoo.com3- گروه تاریخ ، دانشگاه تربیت مدرس ، تهران ، ایران