Comparing the effectiveness of face-to-face and virtual citizenship education on political, civic and social behaviors of students
Subject Areas : Research in Curriculum Planning
elham irannezhad
1
,
Ali Mehdad
2
,
Mohsen Golparvar
3
1 - PhD Student, Department of psychology, Isfahan (Khorasgan) Branch, Islamic Azad University, Isfahan, Iran.
2 - Associate Professor. Department of Psychology, Islamic Azad University of Isfahan (Khorasgan) Branch, Isfahan, Iran,
3 - 3دانشیار دانشکده علوم تربیتی و روان شناسی، واحد اصفهان(خوراسگان)، دانشگاه آزاد اسلامی، اصفهان، ایران
Keywords: citizenship, civil, comprehensive citizenship education package, Face-to-face, political, social, students, Virtual.,
Abstract :
This research was conducted with the aim of comparing the effectiveness of face-to-face and virtual education of the comprehensive package of citizenship education on the political, civic, and social behaviors of students. The experimental method was with a four-group design, including two experimental and control groups (face-to-face and virtual) and with a pre-test, post-test and two-month follow-up design. Among the students of Isfahan city in the winter of 1401 and spring of 1402, 25 people were selected for each group and randomly replaced in 4 groups. Citizenship education was conducted in 5 sessions of 90 minutes in person for one group and virtual for another group. The data were analyzed with the help of variance analysis of repeated measures and Bonferroni's post hoc test in SPSS software version 26. The findings of this research showed that face-to-face and virtual education was effective on students' political, civic, and social behaviors and increased these behaviors. There was only a significant difference between the behavioral outcomes of face-to-face and virtual education of political and civil citizenship (p<0.01 or p<0.05). In other dimensions, there was no significant difference between the consequences of the behaviors resulting from the two educational methods.
Ahmadi, M., Porahmad, A., Hatami nezhad, H. (2014). Analysis of the Impact of Citizenship Awareness in Accountability and Performance of Aestheticization Organization for Improving Urban Landscape. Case Study: Zone6th of Tehran. Geographical Planning of Space Quarterly Journal, 3(10), 1-22. (Persian). https://gps.gu.ac.ir/article_7381.html?lang=en
Albanesi, C., Prati, G., Guarino, G. and Cicognani, C., Prati, G., Guarino, G. and Cicognani, E. (2023). School Citizenship Education Through YPAR: What Works? A Mixed-Methods Study in Italy. Journal of Adolescent Research,38(1): 143–177. DOI: 10.1177/07435584211035564.
Al-Qatawneh, S.S., Alsalhi, N.R., Eltahir, E. (2019). The Citizenship Values included in intermediate stage Arabic-language textbook and teachers’ awareness of them in the UAE: A case study. Heliyon 5: 1-11.
Al-Sabeelah, M. A., Alraggad, E.A. F., & Abou-Ameerh A. O. (2015). The Dimensions of the Citizenship Concept among The Jordanian University Students. International Education Studies, 8(8): 87-102.
Arayesh, M. & Taghi Sheikhi, M. (2020). The Relationship between Citizenship Education and Sustainable Urban Development (Case Study: Ardabil City). Urban sociological studies, 10(34), 33-60. https://urb.dehaghan. iau.ir/article_674868.html?lang=en.
Bahrami, V., Tag, A., Amiri, H. (2016). The Analysis of the Effective Factors on Citizenship Knowledge Among Students (Case Study: City of Poldokhtar). Social Development & Welfare Planning, 8(31), 81-116. https://doi.org/10.22054/qjsd.2017.8250
Bonnesen, L. (2020). Children’s lived citizenship learning processes: Impact of a voluntary approach. Children and Youth Services Review, 110, 1-11.
Brett, P. (2017). Making Connections Between Civics and Citizenship and Education for Sustainability. In book: Peterson, A., and Tudball, L. (Eds). Civics and Citizenship Education in Australia: Challenges, Practices and International Perspectives, Chp: 10, pp.165-185. Publisher: Bloomsbury Publishing: Sydney. Retrieved from: 10.5040/ 9781474248228.ch-011.
Gall, M. D., Borg, W. R., & Gall, J. P. (2003). ‘Educational Research: An Introduction’. (7th ed.). New York: Longman, Inc.
Choi, M., Glassman, M., Cristol, D. (2017). What is means to be a citizen in the internet age: Development of a reliable and valid digital citizenship scale. Computers & Education. 107: 100-112.
Gisewhite, R.A. (2023). A whale of a time: engaging in a war of values for youth activism in science education. Cult Stud of Sci Educ. https://doi.org/10.1007/s11422-022-10140-5
Granados-Sánchez, J. (2023). Sustainable Global Citizenship: A Critical Realist Approach. Social Sciences 12: 171. https://doi.org/ 10.3390/socsci12030171
Irannezhad, E., Mehdad, A., & Golparvar, M. (2023). Construction and Validation of Citizenship Behavior Questionnaire for Students. Strategic Research on Social Problems in Iran, 12(1), 67-90. doi: 10.22108/srspi.2023.137899.1909. (Persian)
Irannezhad, E., mehdad, A., & golparvar, M. (2023). Developing a Comprehensive Package of Citizenship Education based on the New Dimensions of this Phenomenon: A Qualitative Study. Social Psychology Research, 13(51), 1-18. doi:10.22034/spr.2024.392089.1827. (Persian)
Kazemi, A. & HasaniBagheri, M. (2022). Investigating the Relationship between Awareness of Citizenship Right and Citizenship Culture among the Students of Sirjan Branch of Islamic Azad University. Recent Developments in public law, 1(1), 72-55.
Mansoori, S., Salarikohfini, Z., and Ghasemali, M. (2020). A Comprison Between the Effectiveness of E-learning and Blended Learning in Industrial Training. Interdiscip J Virtual Learn Med Sci, 11(1): 46-53.
Marquart, F., Ohme, J., and Möller, J. (2020). Following Politicians on Socialmedia: Effects for Political Information, Peer Communication, and Youth Engagement. Media and Communication, 8(2): 197-207.
Mühleck, K., & Hadjar, A. (2023). Higher education and active citizenship in five European countries: How institutions, fields of study and types of degree shape the political participation of graduates. Research in Comparative and International Education, 18(1), 32–54. https://doi.org/10.1177/ 17454999231157160
Paul, J., and Jefferson, F. (2019). A Comparative Analysis of Student Performance in an Online vs. Face-to-Face Environmental Science Course from 2009 to 2016. Comput. Sci., 1:7-16.
Petrakaki, D., Hilberg, E. and Waring, J. (2021). The Cultivation of Digital Health Citizenship. Social Science & Medicine, 270: 1-8.
Pontes, I. A., Henn, M., and Griffiths, D. M. (2019). Youth political (dis)engagement and the need for citizenship education: Encouraging young people’s civic amd political participation through the curriculum. Education, Citizenship and Social Justice, 14(1): 3-21.
Qian, J. (2020). Urban citizenship. International Encyclopedia of Human Geography,2nd ed. 14: 33-37.
Rad, F. R., Sadrabad, Z. A., Nouraei, R., KHatony, A., Bashiri, H., Bozorgomid, A., and Rezaeian, Sh. (2022). On the quality of healthcare services provided by kermanshah pre-hospital emergency staff (EMS): randomized educational intervention trail. BMC Medical Education, 22: 203-210.
Rossini, P. (2022). Beyond Incivility: Understanding Patterns of Uncivil and Intolerant Discourse in Online Political Talk. Communication Research, 49(3), 399–425. https://doi.org/10.1177/0093650220921314
Salimi, J. (2020). A Study of “Citizenship Education” on the Curriculum: Research Synthesis of the Relative Studies in two Recent Decades. Jcr. Shirazu, 9(2),255-287. https://jcr.shirazu.ac.ir/article_5535.html
Sam, A. (August, 2020). What Is a Virtual Classroom and Why Is It the Future of Online Learning? Retrieved from: https://elearningindustry.com/virtual-classroom-why-future-online-learning.
Siregar, H. & Kemala, D. V. (2023). Citizenship Education as Legal Education in Schools. EDUCTUM: Journal Research, 2(1): 30-34.
Telešienė, A., Pauw, B. J., Goldman, D. and Hansmann, R. (2021). Evaluating an Educational Intervention Designed to Foster Environmental Citizenship among Undergraduate University Students. Sustainability 13(15): 8219. https://doi.org/10.3390/su13158219
اثربخشی آموزش حضوری و مجازی بسته جامع آموزش شهروندی بر رفتارهای سیاسی، مدنی و اجتماعی دانشجویان
الهام ایراننژاد1، علی مهداد21، محسن گلپرور3
دانشجوی دکتری روانشناسی تربیتی، واحد اصفهان (خوراسگان)، دانشگاه آزاد اسلامی، اصفهان، ایران.
دانشیار، گروه روانشناسي، واحد اصفهان (خوراسگان)، دانشگاه آزاد اسلامی، اصفهان، ایران.
دانشیار، گروه روانشناسي، واحد اصفهان (خوراسگان)، دانشگاه آزاد اسلامی، اصفهان، ایران.
چکیده
این پژوهش با هدف مقایسه اثربخشی آموزش حضوری و مجازی بسته جامع آموزش شهروندی بر رفتارهای سیاسی، مدنی، اجتماعی دانشجویان انجام شد. روش آزمایشی با طرح چهار گروهي، شامل دو گروه آزمايش و گواه (حضوری و مجازی) و با طرح پیشآزمون، پسآزمون و پيگيري دو ماهه بود. از میان دانشجويان شهر اصفهان در زمستان 1401 و بهار 1402 به روش انتخاب نمونه تصادفی از میان داوطلبان شرکت کننده در پژوهش، برای هر گروه 25 نفر، گزینش و به صورت تصادفی در 4 گروه جایگزین شدند. آموزش شهروندي در 5 جلسه 90 دقیقهای به صورت حضوري براي يك گروه و به صورت مجازي براي گروهی ديگر اجرا شد. دادههای به کمک تحلیل واریانس اندازههای مکرر و آزمون تعقیبی بونفرونی در نرم افزار SPSS نسخه 26 تحلیل شدند. یافتههای این پژوهش نشان داد، آموزش حضوری و مجازی بر رفتارهای سیاسی، مدنی، اجتماعی دانشجویان مؤثر بود و باعث افزایش این رفتارها شد. تنها بین پیامدهای رفتاری حاصل از آموزش حضوری و مجازی شهروندی سیاسی و مدنی تفاوت معنادار بود (01/0>p یا 05/0>p). در دیگر ابعاد تفاوت معناداری بین پیامدهای رفتارهای حاصل از دو شیوه آموزشی دیده نشد.
واژههای کلیدی: اجتماعی، بسته جامع آموزش شهروندی، دانشجویان، حضوری، سیاسی، شهروندی، مدنی، مجازی.
Comparing the effectiveness of face-to-face and virtual citizenship education on political, civic and social behaviors of students
Elham Irannezhad1, Ali Mehdad2, Mohsen Golparvar3
1 PhD Student, Department of psychology, Isfahan (Khorasgan) Branch, Islamic Azad University, Isfahan, Iran.
2 Associate Professor, Department of psychology, Isfahan (Khorasgan) Branch, Islamic Azad University, Isfahan, Iran.
3 Associate Professor, Department of psychology, Isfahan (Khorasgan) Branch, Islamic Azad University, Isfahan, Iran.
Abstract
This research was conducted with the aim of comparing the effectiveness of face-to-face and virtual education of the comprehensive package of citizenship education on the political, civic, and social behaviors of students. The experimental method was with a four-group design, including two experimental and control groups (face-to-face and virtual) and with a pre-test, post-test and two-month follow-up design. Among the students of Isfahan city in the winter of 1401 and spring of 1402, 25 people were selected for each group and randomly replaced in 4 groups. Citizenship education was conducted in 5 sessions of 90 minutes in person for one group and virtual for another group. The data were analyzed with the help of variance analysis of repeated measures and Bonferroni's post hoc test in SPSS software version 26. The findings of this research showed that face-to-face and virtual education was effective on students' political, civic, and social behaviors and increased these behaviors. There was only a significant difference between the behavioral outcomes of face-to-face and virtual education of political and civil citizenship (p<0.01 or p<0.05). In other dimensions, there was no significant difference between the consequences of the behaviors resulting from the two educational methods.
Keywords: citizenship, civil, comprehensive citizenship education package, Face-to-face, political, social, students, Virtual.
[1] *. نویسندة مسئول: alimahdad.am@gmail.com
وصول: 23/06/1402 پذیرش: 13/05/1403
DOI: 10.30486/JSRE.2024.2001061.2390
مقدمه
هر چند منشور حقوق بشر و شهروندی کوروش بزرگ، مبانی ابتدایی شهروندی را بنا نهاد، اما واژه شهروندی نخستین بار در اعلامیه 26 اوت 1132 فرانسه به کار رفت و در ایران در سال 1333 وارد نظام حقوقی شد (Ahmadi, Porahmad & Hatami nezhad, 2014). پژوهشهاي تجربی نشان میدهند، رعایت نکردن اصول شهروندي پس از گذشت سالها، هنوز از مشکلات مهم کشور میباشد. مردم کشور ما آگاهی زیادي از حقوق و مسئولیتهاي شهروندي خود نداشته و در رعایت اخلاق شهروندي ضعیف هستند. غفلت از آموزش شهروندی، باعث فقر در هویت اجتماعی و مدنی شده و افراد را گرفتار نگرشهاي ضد اجتماعی، خلافکاري، سرکشی و به دنبال آن آسیبهاي اجتماعی کرده است (Bahrami, tag & Amiri, 2016) و مشکلاتی مانند: بی توجهی به سلامت دیگران، نبود حس مسئولیت و همکاری اجتماعی، بیتوجهی به حقوق دیگران، سد معبر، مصرف بیرویه انرژی، افزایش داشته است (Arayesh & TaghSheikhi, 2020).
شهروندی یکی از سازههای اصلی سیستمهای سیاسی و اجتماعی مدرن است (Qian, 2020). در فرهنگ لغت انگلیسی، واژه شهروندی به معنای القای رفتار اجتماعی مطلوب، با توجه به ارزشهای جامعهای است که در آن زندگی میکنیم تا شهروندان خوبی شکل بگیرند (Al-Qatawneh, Alsalhi, Eltahir, 2019). شهروندی در نظریه کلاسیک Marshall (1950، به نقل )، دارای سه بعد مدنی (حقوق مورد نیاز برای اعمال آزادی فردی مانند: آزادی اندیشه، ایمان، گفتار و حقوق مالکیت)؛ سیاسی (حقوق مورد نیاز برای مشارکت در اعمال قدرت سیاسی، مشارکت در نهادهای قدرت، انتخابات و رای دادن)؛ و اجتماعی (رفاه و امنیت اقتصادی، و میراث مشترک جامعه) است (, 2023؛ Qian, 2020).
شهروندی سياسي معطوف به حقوق سیاسی شامل عدالت طبیعی (عدالت رویهای) در حقوق است، به حق مشارکت در اعمال قدرت سیاسی، مشارکت در نهادهای قدرت و رای دادن و شرکت در انتخابات، حقوق متهمان، از جمله حق محاکمه عادلانه، اجرای مراحل قانونی، حق جبران خسارت یا درمان قانونی، و حقوق مشارکت در جامعه مدنی و سیاست مانند آزادی گردهمایی، حق درخواست، حق دفاع از خود و حق رأی است (Ahmadi et al., 2014؛ Bahrami et al., 2016؛ & Qian, 2020).
بعد مدنی شهروندی، به وظایف و حقوق فرد به عنوان شهروند یک دولت اشاره دارد (Al-Sabeelah, Alraggad & Abou-Ameerh, 2015). حقوق مدنی شامل تضمین زندگی و ایمنی مردم است. جلوگیری از تبعیض جنسیتی، نژادی، ملییتی، رنگ، سن، وابستگی سیاسی، قومیت، طبقه اجتماعی، دین و معلولیت است و تضمین حقوق فردی مانند حریم خصوصی و آزادی اندیشه، بیان، دین، روزنامهها، اجتماعات و حرکت است و حقوق لازم برای اعمال آزادی فردی مانند آزادی شخصی، آزادی اندیشه، ایمان و گفتار و حقوق مالکیت است. مشارکت سیاسی و مدنی در راستای یکدیگر قرار دارند و رابطه تنگاتنگی با هم دارند. تفاوت در سطح ارتباط و مشارکت است که در حوزه سیاسی روابط عمودی و در سطح دولت و ملت ولی در حوزه مدنی روابط افقی و بین افراد جامعه است (Nieuwelink & Oostdam, 2021). شهروندی اجتماعي به گفته Marshall (1950)، شامل تمام محدوده حق رفاه و امنیت اقتصادی تا حق اشتراک کامل در میراث اجتماعی و زندگی یک موجود متمدن مطابق با استانداردهای حاکم بر جامعه است. و حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی بشر، مانند حق تحصیل، مسکن، برخورداری از استاندارد مناسب زندگی، سلامتی، حقوق قربانیان و حق علم و فرهنگ هستند (Qian, 2020؛ Ahmadi et al., 2014؛ Bahrami et al., 2016).
در قرن 21، شهروندی نه تنها به دانش شهروندان از حقوق خود، بلکه به خواست آنها برای مشارکت به طور مستقل اشاره دارد، به طوری که تصمیم و رفتار آنها همیشه بازتاب بایدهای اخلاقی، عدالت اجتماعی و کرامت انسانی باشد. ویژگی شهروندی نشان دهنده پیوند یا رابطهای است که بر اساس بایدهای اخلاقی در رفتار شهروندان تجسم یافته است (Al-Qatawneh et al., 2019). بر اين اساس شهروند خوب به کسی گفته میشود که از هویت اصیل برخوردار و دارای ویژگیهایی مورد انتظار جامعه باشد و به پدیدههای اجتماعی و فرهنگی آن جامعه احساس وابستگی کرده و اطمینان داشته باشد، ساختاری حقوقی کارآمدی، حقوق او را تضمین میکند که مایه حس مسئولیت در او شده و سبب مشارکت آگاهانه برای اداره جامعهاش میشود. بنابراين شهروند خوب و موثر، شهروندی خواهد بود که بین دو سویه حق و مسئولیت، تعادل و توازن برقرار کند. نكته با اهميت در حوزه شهروندي مدرن آن اين است كه چون درک افراد از حقوق و مسئولیت های شهروندی میتواند، متفاوت و یا حتی مخالف باشد، برقراری چنین تعادلی نیازمند آموزش است (Salami, 2020). آموزش شهروندي مفهومی چندبعدي، برای آمادهسازي جوانان براي پذیرش نقشها و مسئولیتهایشان به عنوان شهروند است. آموزش شهروندي از نظر یونسکو شامل سه موضوع مهم: 1) آموزش حقوق شهروندي و انسانی به مردم با تفهیم اصول و نهادهاي یک حکومت، یک کشور یا یک ملت؛ 2) یادگیري قضاوت فردي و روحیۀ انتقادي و 3) به دست آوردن احساس مسئولیت فردي و اجتماعی است (Petrakaki, Hilberg and Waring, 2021). آموزش شهروندی تدارک فرصتهای کسب دانش و آگاهی، داشتن نگرش و تقویت توانمندیهایی است که فرد را در تعامل مؤثر با دیگر افراد جامعه، برای مشارکت در زندگی سیاسی و اجتماعی یاری میرساند (Granados-Sánchez, 2023). مسلماً هیچ شخصی خود به خود شهروند محسوب نخواهد شد و تنها در صورتی میتوان از وجود شهروند سخن گفت که فرد در یک پروسه زمانی، از راه آموزشهای رسمی و غیررسمی به شهروند تبدیل شده باشد (Gisewhite, 2023). بر اساس نظریههای رشد شناختی، در مرحله عملیاتی، کودکان 11 سال به بالا میتوانند از منطق، برای حل مشکلات، مشاهده جهان پیرامون و برنامه ریزی برای آینده استفاده کنند. همچنین، آنها میتوانند مفاهیم انتزاعی، مانند صداقت، وطن و عدالت را درک کنند (Al-Qatawneh et al., 2019). از بعد عملي، آموزش واقعی شهروندی باید از سنين پايين و در متن آموزشهاي خانوادگي و مدارس آغاز شود. که البته به معنی رد اين حقيقت نيست كه آموزش شهروندی در بزرگسالی نیز تا اندازه زيادي ميتواند مؤثر باشد (Bonnesen، 2020). در چنين بياني، دانشجویان دانشگاه نيز به دلیل نقشهای پیشبینیشده در آینده، به عنوان شهروند و فردی فعال در محیطهای اجتماعي، كاري، تحصيلي و حتي سياسي و اقتصادي، ميتوانند از زمره مخاطبين هدف مهم برای آموزش شهروندی باشند (Telešienė, Pauw, Goldman and Hansmann, 2021). مفيد بودن آموزش شهروندي، در پژوهشهايي در سرتاسر دنيا مورد تاکید قرار گرفتهاست. برای نمونه مشخص شد، آموزش شهروندی بر میزان مشارکت سیاسی جوانان اثر معنادار دارد (Pontes, Henn and Griffiths, 2019). افزایش مهارتهای مدنی، افزایش مشارکت سیاسی را نیز به دنبال دارد (Mühleck & Hadjar, 2023؛ و Siregar & Kemala, 2023).
با توجه به پیشرفتهای فناوری و ورود دنیای مجازی به همه عرصه های زندگی نیاز است، مشارکت شهروندی به صورت آنلاین هم مورد توجه قرار گیرد. یکی از ماندگارترین و مهمترین آثار دسترسی به وب، تأثیری است که بر مشارکت مدنی، به ویژه در میان کسانی که از آن به عنوان ابزاری برای ارتباط استفاده میکنند، میگذارد. توانایی پیوسته به شبکههای اطلاعاتی در حال گسترش، پیوند با گروههای جدید، شرکت در فعالیتهای مدنی آنلاین (و آفلاین) که زمانی فراتر از محدوده زندگی روزمره بود، اکنون در بطن زندگی افراد قرار گرفتهاند (Albanesi, Prati, Guarino and Cicognani, 2023؛ Rossini, 2022؛ Marquart, Ohme and Möller, 2020؛ Choi, Glassman & Cristol, 2017). در پژوهشها مشخص شده که نوشتن و پست گذاشتن در وبلاگها و بیان نظرات، پیشبینی کننده مشارکت سیاسی آنلاین و آفلاین هستند (Brett, 2017). و از سوی دیگر آموزش هم باید به هر دو دنیای واقعی و مجازی توجه داشته باشد. توجه به تفاوتهای آموزش حضوری و مجازی و نیاز روز افزون به گسترش تجارب و استانداردهاي آموزش مجازی و در عين حال تفاوتهای بارز روش حضوري مانند پویایی کلاس آموزش و امكانات پاسخگويي چهرهبهچهره (Paul and Jefferson, 2019)، نسبت به آموزش مجازي (Mansoori, Salarikohfini and Ghasemali, 2020)، انجام پژوهشهای اینچنینی را برای رسيدن به تجارب و استانداردهاي لازم براي بسط و گسترش رويكردها و روشهاي اجراي آموزش شهروندي ضروري ميسازد. در واقع چون در آموزشها و مكاتبات مجازي و الكترونيكي، ممکن است نشانههای کلامی و غیرکلامی دریافت نشود (Paul and Jefferson, 2019)، لذا اين نوع آموزش، نيازمند كارهاي پژوهشي در راستاي تصريح و بازشناسي استانداردهاي علمي آموزش مجازي در مقايسه با آموزش حضوري براي كمك به افرادي است كه ترجیح ميدهند فراگیری را در یک موقعیت اجتماعی، حتي اگر به طور اتفاقی و غیرمستقیم، در تعاملهاي اجتماعي تجربه کنند (Mansoori et al., 2020). آموزش مجازي داراي مزايايي مانند آموزش به گروه های بزرگتر با هزینه کمتر (Sam, 2020)، بازتولید آسان و بدون محدودیت مکانی (Rad et al., 2022)، دسترسی فراگيرتر به آموزش و کلاس به ویژه برای افرادی که قبلا در حاشیه بوده و تا پيش از اين به برخي آموزشها دسترسی نداشتهاند (مانند افراد معلول یا روستاهای دور) (Sam, 2020) قابليت انجام در زمانهای کمبود نیروی انسانی (مربی یا آموزگار) بی نیازی از رفت و آمد به محیط آموزشی (Paul and Jefferson, 2019) و امکان توجه به مسائل ترافیکی و زیست محیطی که از شهروندان انتظار می رود رعایت کنند، نيز ميباشد. اين مزايا در موارد قابل توجهي میتواند آموزش مجازي را به آموزشی برتر تبديل نمايد. باوجود مزاياي مورد اشاره، عواملی مانند نبود تجهیزات آموزش مجازی، مهارت نداشتن کاربران برای استفاده از فضای مجازی، عوامل مخدوش کننده در ارائه آموزش (مانند آلودگی صوتی و اختلال در تمرکز یادگیرنده، قطع یا سرعت کم اینترنت)، و نبود محیط آموزشی زنده برای فراگیران، كه ممکن است اثربخشی این روش را کاهش دهند (Rad, Sadrabad, Nouraei, KHatony, Bashiri, Bozorgomid and Rezaeian, 2022)، نبايد از نظر دور داشته شود. چالش سود وزیان ها براي دو رويكرد آموزش حضوري و مجازي در متن توجه به تفاوتهاي فردي، ضرورتي آشكار است که لزوم دسترسي به بستههاي آموزشي حضوري و مجازي به طور همزمان، براي پوشش دادن طيف گستردهتري از افراد با ترجيحات مختلف را به خوبي نشان ميدهد. در پژوهش Kazemi & HasaniBagheri (2022) مشخص شد، بین میزان آگاهی دانشجویان از حقوق شهروندی (سیاسی، اجتماعی و مدنی) و فرهنگ شهروندی رابطه مثبت و معناداری وجود دارد. با توجه به جستجوی انجام شده که در آن پژوهشی که بر رفتارهای شهروندی سیاسی و مدنی تمرکز داشته باشد، یافت نشد. و اینکه در ایران بیشتر پژوهشها به رفتارهای شهروندی اجتماعی (اخلاقی) و زیستمحیطی پرداختهاند. همچنین میتوان گفت تقریبا تمام پژوهشها به دوره 12 ساله مدرسه محدود میشوند و برای سالهای پس از آن که تفکر منطقی و انتزاعی رشد یافته و استقلال تصمیمگیری و رفتار در افراد، افزایش یافته است، پژوهشی انجام نگرفته است. با توجه به اینکه غفلت از آموزش شهروندی، باعث فقر در هویت اجتماعی و مدنی شده و افراد را گرفتار نگرشهاي ضد اجتماعی، خلافکاري، سرکشی و به دنبال آن آسیبهاي اجتماعی کرده، اعتبار سنجی بسته جامع آموزش شهروندی و مقایسه دو روش آموزش حضوری و مجازی آن بر رفتارهای سیاسی، مدنی و اجتماعی برای افراد بالای 18 سال که يكي از اهداف اصلي این پژوهش است، لازم و ضروری است و برای نخستین بار در ایران انجام میشود. یافتههای این پژوهش به کاربرد این بسته آموزشی در دانشگاهها و نیز مراکز آموزشی، فرهنگسراها، برای رشد نگرشها و رفتارهاي شهروندی مختلف افراد جامعه کمک کرده و در صورت مؤثر بودن میتواند، باعث کاهش رفتارهای نامناسب افراد و برخي مشکلات کنونی جامعه خواهد شد. با توجه به نکات مورد اشاره هدف این مقاله این بود که آیا آموزش بسته جامع آموزش شهروندی و به صورت حضوري و مجازي، بر رفتارهای سیاسی، مدنی، اجتماعی، دانشجویان اثربخش است؟
روش پژوهش
این پژوهش از نوع نیمه آزمایشی با طرح چهار گروهي، شامل دو گروه آزمايش (شامل آموزش حضوری و مجازی) و دو گروه گواه (يكي براي آموزش حضوری و ديگري براي آموزش مجازی) و با طرح پیش آزمون، پس آزمون و پيگيري دو ماهه بود. جامعه آماری شامل دانشجويان شهر اصفهان در زمستان 1401 و بهار 1402 بود. روش انتخاب نمونه داوطلبانه با جایگزینی تصادفی بود (از میان افراد داوطلب شرکت در دوره ها به تصادف 100 نفر انتخاب شد و به صورت گزینش تصادفی در 4 گروه جایگزین شدند). با توجه به اینکه کفایت حجم نمونه در پژوهشهای آزمایشی و با توجه به توصیه متون علمي و احتمال ريزش Gall و همکاران (2003) ستکم 15 تا 20 نفر برای هر گروه میباشد. برای هر گروه 25 نفر از بین داوطلبان دارای معیارهای ورود گزینش و به صورت تصادفی در 4 گروه جایگزین شدند. ملاكهاي ورود: اشتغال به تحصيل در دانشگاه، تمايل به مشاركت در پژوهش و نداشتن مشكلات و يا اختلال هاي روان شناختي حاد و مزمن (با اجرای آزمون سلامت روان مشخص شد) و معیارهای خروج: دو جلسه و بيشتر غيبت در جلسههای آموزش، شركت همزمان در آموزشهاي مرتبط با حوزه شهروندي بود. سپس در گام یکم از همه دانشجویان پیشآزمون گرفته شد، سپس بخش مربوط به شهروندی سیاسی، مدنی و اجتماعی، بسته جامع آموزش شهروندي در 5 جلسه 90 دقیقهای به صورت حضوري براي يك گروه و به صورت مجازي براي گروهی ديگر اجرا شد. در نشست پایانی پس آزمون برگذار و دوماه بعد، مرحله پيگيري اجرا شد.
ابزار پژوهش
پرسشنامه رفتارهای شهروندی، توسط Irannezhad و همکاران (2023) با 96 گویه در مقیاس 4 درجهای لیکرت از (هرگز=1 تا همیشه=4) در 6 بخش ساخته شده است. بخش رفتارهای سیاسی این پرسشنامه دارای دو خردهمقیاس شامل مشارکت سیاسی (4 گویه) و متقاعدسازی (2 گویه)؛ بخش رفتارهای مدنی (7 گویه)؛ رفتارهای اجتماعی دارای هفت خرده مقیاس شامل برخورد با دیگران (8 گویه)، در نظر گرفتن دیگران (6 گویه)، برخورد با تفاوتها (3 گویه)، بیان دیدگاه (3 گویه)، سازگاری (4 گویه)، ارتباط مسئولانه (2 گویه) و مشارکت انتقادی (2 گویه)؛ بخش رفتارهای مرتبط با حوزه زیستمحیط و توسعه پایدار دارای چهار خردهمقیاس خرید و مصرف (8 گویه)، نگهداری (6 گویه)، آموزش و گفتگو (3 گویه) و تغذیه (2 گویه)؛ بخش رفتارهای مرتبط با رسانه دارای سه خردهمقیاس اگاهی از تأثیر بازنمایی (6 گویه)، ارزیابی انتقادی (4 گویه) و دانش مشارکت (3 گویه)؛ و بخش رفتارهای شهروندی دیجیتالی دارای چهار خردهمقیاس اخلاق و مسئولیتها (11 گویه)، مشارکت آنلاین (8 گویه)، سواد دیجیتال (2 گویه) و یادگیری (2 گویه) میباشد. آلفای کرانباخ برای هر بخشهای یاد شده به ترتیب 603/0، 760/0، 862/0، 887/0، 714/0 و 853/0 گزارش شدهاست. روایی همگرای آن با بررسی همبستگی بین بخشهای این پرسشنامه و پرسشنامه شهروندی تابش و بعد انسانیت پرسشنامه فضایل اخلاقی و زورگویی دیجیتال بررسی شد که داده های قابل قبولی به دست آمد. در این پژوهش از بخشهای سیاسی، مدنی و اجتماعی این پرسشنامه استفاده شد.
بسته آموزش جامع شهروندی توسط Irannezhad و همکاران (2023) ساخته شد. این بسته از فنون آموزشی متمرکز بر شهروندی سیاسی، مدنی، اجتماعی (هر یک 10 درصد)، شهروندی توسعهپایدار (20 درصد)، زیستمحیطی (10 درصد)، شهروندی دیجیتال (25 درصد) و شهروندی رسانه (15 درصد) تشکیل شده که در کل شامل 12 جلسه 90 دقیقهای میباشد. سیاسی، مدنی و اجتماعی هر یک در 2/1 جلسه (برابر با 108 دقیقه) و بهترتيب دیگر بعدها در 4/2، 2/1، 5/2، 7/1 جلسه آموزش داده میشود. در این پژوهش، بخش مربوط به آموزش شهروندی سیاسی، مدنی و اجتماعی (324 دقیقه) آن بهکار رفت. زمان پیش بینی شده برای آموزشهای سیاسی، مدنی و اجتماعی، به همراه 50 دقیقه زمان گرفتن آزمون (پیشآزمون و پسآزمون)، 40 دقیقه معرفی دوره و بیان اهداف و قوانین شرکت در دوره آموزشی و 30 دقیقه جمع بندی نهایی آنچه در این دوره درباره آن صحبت شده در مجموع 5 جلسه 90 دقیقهای را شامل شد.
جدول 1. بخش مرتبط با آموزش ابعاد سیاسی، مدنی و اجتماعی، از بسته جامع آموزش شهروندی (Irannezhad, Mehdad & Golparvar, 2023)
| بعد | شرح نشست |
جلسه یک | سیاسی | 1) پس از پیش آزمون آشنایی اعضای گروه با یکدیگر و بیان قانونها و اصول حاکم بر گروه و دوره 2) آشنایی با چهارچوب آموزش و شمار نشستهای آموزشی 3) بیان اهمیت رازداری در ایجاد محیط امن برای گفتگوی آزاد و بیان باورها و ایدههای شخصی و گرفتن تعهد رازداری از اعضا 4) شروع آموزش با تعریف شهروندی و آموزش بعد سیاسی ü فن آموزشی حقوق، مسئولیتها و قوانین (متقاعدسازی، رای دادن، شناخت ارتباط بین حق و مسئولیت و قانون) ü فن آموزشی نقش قانون و پیروی از آن (هدف قانون و اهمیت رعایت قانون برای فرد و جامعه چیست) 5) پایان نشست و دادن تمرین در خانه |
دو | سیاسی و مدنی | 1) بررسی تکلیف واگذار شده هفته گذشته و بیان احساس و فکرهای ایجاد شده در هنگام انجام تکلیف تکمیل آموزش بعد سیاسی آموزش شهروندی ü فن آموزشی اهمیت مشارکت سیاسی 2) بیان تعریفی از بعد مدنی آموزش شهروندی و آمادهسازی شرکتکنندگان برای ورود به آموزش این بعد 3) شروع آموزش بعد مدنی شهروندی ü فن آموزشی پروژه برنامهریزی (درک ساختارهای وابستگی متقابل در یک جامعه در طول دوره تغییر) ü فن آموزشی رویکردی ساختاریافته برای حلتعارض (یادگیری تکنیک حل تعارض) 4) پایان نشست و دادن تمرین در خانه |
سه | مدنی و اجتماعی | 1) خوشآمدگویی و دریافت بازخوردی از احساس و پیامد تمرین نشست گذشته 2) تکمیل آموزش بعد مدنی آموزش شهروندی ü فن آموزشی بازی قایق (مفهوم ارزشها و شناسایی پیش داوریها) ü فن آموزشی سیستمهای ارزشی (ارزشهای مختلف منبع احتمالی تعارضاند) 3) جمعبندی آموزش بعد شهروندی مدنی و تعریف بعد شهروندی اجتماعی 4) شروع آموزش بعد اجتماعی آموزش شهروندی ü فن آموزشی بالن سواری (آموزش حقوق بشر و اهمیت آن در جامعه) ü فن آموزشی درست و غلط (تشویق برای داشتن یک نگرش انتقادی) 5) پایان نشست و دادن تمرین در خانه |
چهار | اجتماعی | 1) در مورد حقوق اجتماعی که کمبود آن را در زندگی خود حس کردهاند، و کلیشههای ذهنی که در رسانهها یافتهاند، گفتگوی کوتاهی انجام میشود. 2) تکمیل آموزش بعد اجتماعی شهروندی. ü فن آموزشی اولین برداشتها (آگاهی از تنوع برداشتها، تمرین گوش دادن فعال و احترام به دیگران) ü فن آموزشی پازل (تجربه رفتار ناعادلانه، اهمیت همبستگی و همکاری در غلبه بر بیعدالتی) 3) پایان نشست و دادن تمرین در خانه |
پنج | پسآزمون | 1) آموزش بکارگیری رسانه و دنیای مجازی در انجام فعالیتهای شهروندی 2) جمعبندی و مرور آنچه در کل دوره آموزش دادهشدهاست. 3) پایان آموزشها و انجام پسآزمون. |
روش تجزیه و تحلیل
پس از گردآوری دادهها در سه مرحله پیشآزمون، پسآزمون و پیگیری، تجزیه و تحلیل داده ها در دو بخش توصیفی و استنباطی، انجام شد. در سطح آمار توصیفی شاخصهای گرایش مرکزی و پراکندگی (میانگینها، انحراف معیار و خطای استاندارد) و در سطح آمار استنباطی نیز ابتدا با بررسی پیشفرضهای لازم شامل نرمال بودن توزیع متغیرها، برابری واریانسهای خطا و برقراری پیشفرض استقلال، از تحلیل واریانس اندازهگیری مکرر، و برای تعیین تفاوت بین گروهها و مقایسه دو به دو گروهها، آزمون تعقیبی بونفرونی مورد استفاده قرار گرفت. این تحلیلها با کمک نرم افزار SPSS ویرایش 26 انجام شد.
ملاحظات اخلاقی: در این پژوهش بر حسب موارد زیر رهنمودهای اخلاقی مربوط به انجام پژوهش و در رابطه با کسب رضایت آگاهانه و رازداری (بر طبق انجمن مشاوره (2005) و روانشناسی (2002) آمریکا) رعایت گردید. و کد اخلاق از کمیته اخلاق دانشگاه آزاد اسلامی واحد خوراسگان به شماره: IR.IAU.KHUISF.REC.1401.303 دریافت شده است.
یافته ها
در جدول 2 توزیع فراوانی گروههای پژوهش در متغيرهای جمعیتشناختی ارائه شده است.
جدول 2: فراواني و درصد فراواني متغیرهای جمعیتشناختی گروههاي پژوهش
متغير و سطوح آن | آموزش حضوری فراواني (%) | آموزش مجازی فراواني (%) | کنترل حضوری فراواني (%) | گروه مجازی فراواني (%) | مقدار خيدو (معناداري) | |||||||
سن | 18-24 | 14 (8/77) | 18 (90) | 16 (8/88) | 19 (95) | 303/4 (636/0=P) | ||||||
25-29 | 1 (6/5) | 0 | 1 (6/5) | 0 | ||||||||
30 و بالاتر | 3 (7/16) | 2 (10) | 1 (6/5) | 1 (5) | ||||||||
جنس | زن | 16 (9/88) | 16 (80) | 15 (3/83) | 14 (70) | 283/2 (516/0=P) | ||||||
مرد | 2 (1/11) | 2 (10) | 3 (7/16) | 6 (30) | ||||||||
وضعیت تأهل | مجرد | 15 (3/83) | 19 (95) | 16 (9/88) | 19 (95) | 122/2 (547/0=P) | ||||||
متأهل | 3 (7/16) | 1 (5) | 2 (1/11) | 1 (5) | ||||||||
شاغل | بله | 10 (6/55) | 11 (55) | 11 (1/61) | 14 (70) | 196/1 (754/0=P) | ||||||
نه | 8 (4/44) | 9 (45) | 7 (9/38) | 6 (30) | ||||||||
شاغل بودن مادر | بله | 3 (7/16) | 3 (15) | 4 (2/22) | 1 (5) | 398/2 (494/0=P) | ||||||
نه | 15 (3/83) | 17 (85) | 14 (8/77) | 19 (95) | ||||||||
وضعیت اقتصادی | ضعیف | 5 (8/27) | 4 (20) | 3 (7/16) | 3 (15) | 189/2 (902/0=P) | ||||||
متوسط | 8 (4/44) | 10 (50) | 8 (4/44) | 12 (60) | ||||||||
قوی | 5 (8/27) | 6 (30) | 7 (9/38) | 5 (25) | ||||||||
چنانکه در جدول 2 نمایان است، چنانكه در ستون آخر جدول 2 دیدهميشود، آزمون خيدو برای هیچیک از متغیرها، معنادار نشد، که حاكي از آن است كه، بين چهار گروه پژوهش در توزيع فراواني متغیرهای جمعیتشناختی افراد شرکت کننده در پژوهش تفاوت معناداري وجود ندارد (005/0<P). در جدول 3 دادههای آزمون شاپیرو- ویلک (در مورد نرمال بودن توزیع متغیرها)، دادههای آزمون لوین (برابری واریانس گروهها)، آزمون امباكس مربوط به برابري ماتريس واريانس-كوواريانس و آزمون ماكلي در حوزه برابري كرويت براي متغیرهای پژوهش و خردهمقیاسهای آنها ارائه شده است.
جدول (3): دادههای آزمون شاپیرو-ویلک، لوين، امباكس و ماكلي در متغیرهای پژوهش و خردهمقیاسهای آنها
| مقیاس | آزمون | آزمون شاپیرو-ویلک | آزمون لوین | امباکس (معناداری) | ماکلی (معناداری) | ||
| آماره | معناداری | آماره | معناداری | ||||
شهروندی سیاسی | متقاعدسازی | پیشآزمون | 514/0 | 000/0 | 703/0 | 553/0 | 738/67 (000/0) | 712/0 (000/0) |
پسآزمون | 870/0 | 000/0 | 696/0 | 557/0 | ||||
پیگیری | 870/0 | 000/0 | 140/0 | 936/0 | ||||
مشارکت سیاسی | پیشآزمون | 916/0 | 000/0 | 302/0 | 824/0 | 718/48 (000/0) | 844/0 (002/0) | |
پسآزمون | 951/0 | 005/0 | 320/0 | 880/0 | ||||
پیگیری | 947/0 | 003/0 | 303/0 | 823/0 | ||||
کل | پیشآزمون | 920/0 | 000/0 | 253/0 | 859/0 | 479/40 (005/0) | 834/0 (002/0) | |
پسآزمون | 964/0 | 031/0 | 579/0 | 631/0 | ||||
پیگیری | 964/0 | 028/0 | 860/0 | 682/0 | ||||
شهروندی | مدنی | پیشآزمون | 940/0 | 001/0 | 288/0 | 834/0 | 001/99 (000/0) | 948/0 (152/0) |
پسآزمون | 943/0 | 002/0 | 110/1 | 351/0 | ||||
پیگیری | 955/0 | 008/0 | 168/0 | 918/0 | ||||
شهروندی اجتماعی | مشارکت انتقادی | پیشآزمون | 894/0 | 000/0 | 165/0 | 920/0 | 459/15 (290/0) | 633/0 (000/0) |
پسآزمون | 865/0 | 000/0 | 478/13 | 000/0 | ||||
پیگیری | 866/0 | 000/0 | 098/11 | 000/0 | ||||
ارتباط مسئولانه | پیشآزمون | 925/0 | 000/0 | 297/0 | 828/0 | 675/26 (135/0) | 497/0 (000/0) | |
پسآزمون | 895/0 | 000/0 | 592/2 | 059/0 | ||||
پیگیری | 896/0 | 000/0 | 612/1 | 194/0 | ||||
سازگاری | پیشآزمون | 959/0 | 014/0 | 185/0 | 906/0 | 533/112 (000/0) | 485/0 (000/0) | |
پسآزمون | 914/0 | 000/0 | 498/14 | 000/0 | ||||
پیگیری | 901/0 | 000/0 | 887/13 | 000/0 | ||||
بیان عقیده | پیشآزمون | 889/0 | 000/0 | 579/0 | 631/0 | 147/153 (000/0) | 407/0 (000/0) | |
پسآزمون | 858/0 | 000/0 | 650/10 | 000/0 | ||||
پیگیری | 902/0 | 000/0 | 932/11 | 000/0 | ||||
تفاوت ها | پیشآزمون | 893/0 | 000/0 | 538/0 | 658/0 | 591/57 (000/0) | 779/0 (000/0) | |
پسآزمون | 942/0 | 002/0 | 284/2 | 086/0 | ||||
پیگیری | 877/0 | 000/0 | 094/5 | 003/0 | ||||
در نظر گرفتن دیگران | پیشآزمون | 902/0 | 000/0 | 322/0 | 809/0 | 524/86 (000/0) | 607/0 (000/0) | |
پسآزمون | 933/0 | 001/0 | 881/1 | 823/0 | ||||
پیگیری | 933/0 | 001/0 | 717/3 | 015/0 | ||||
برخورد با دیگران | پیشآزمون | 864/0 | 000/0 | 755/0 | 523/0 | 911/111 (000/0) | 342/0 (000/0) | |
پسآزمون | 871/0 | 000/0 | 559/5 | 002/0 | ||||
پیگیری | 868/0 | 000/0 | 013/7 | 000/0 | ||||
کل | پیشآزمون | 929/0 | 000/0 | 149/1 | 335/0 | 357/104 (000/0) | 533/0 (000/0) | |
پسآزمون | 930/0 | 000/0 | 431/8 | 000/0 | ||||
پیگیری | 926/0 | 000/0 | 504/7 | 000/0 | ||||
چنانکه در جدول 3 دیده میشود، در بخش خردهمقیاسهای متقاعدسازی سیاسی و مشارکت سیاسی، متغیر شهروندی سیاسی و متغیر شهروندی مدنی در هر سه مرحله آزمون، توزيع نرمال (01/0>p یا 05/0>p). نبود، برابري واريانس خطا برای هر سه برقرار بود (05/0<p). برابري ماتريس واريانس-كوواريانس (از راه آزمون امباكس) برقرار نبود (05/0>p). برای خردهمقیاس مشارکت انتقادی، سازگاری اجتماعی، بیان عقیده، برخورد با دیگران و متغیر شهروندی اجتماعی در هر سه مرحله آزمون، توزيع نرمال (01/0>p) نبوده، برابري واريانس خطا (05/0<p)، تنها در مرحله پیشآزمون برقرار بود. برابري ماتريس واريانس-كوواريانس (از راه آزمون ام باكس) برقرار نبود (05/0>p). دادهها در خردهمقیاس ارتباط مسئولانه در هر سه مرحله آزمون نرمال نبودند (05/0>p). برابری واریانس خطا برای هر سه مرحله آزمون برقرار بود (05/0<p)، برابري ماتريس واريانس-كوواريانس (از راه آزمون امباكس) برقرار بود (05/0<p). برای خردهمقیاسهای برخورد با تفاوتها و در نظر گرفتن دیگران در هر سه مرحله آزمون نرمال نبودند (05/0>p). برابری واریانس خطا برای پیشآزمون و پسآزمون برقرار بود (05/0<p)، برابري ماتريس واريانس-كوواريانس (از راه آزمون امباكس) برقرار نبود (05/0>p). همچنین چنانکه در جدول 3 مشاهده میشود، آزمون ماكلي برای خردهمقیاسهای متقاعدسازی، مشارکت سیاسی، متغیر شهروندی سیاسی، مشارکت انتقادی، ارتباط مسئولانه، سازگاری اجتماعی، بیان عقیده، برخورد با تفاوتها، در نظر گرفتن دیگران، برخورد با دیگران و شهروندی اجتماعی معنادار بود (05/0>p). به این معنا که پيشفرض كرويت برای این متغیر رعايت نشده است. در مواردی که فرض کرویت رعایت نمیشود میتوان، آماره گرینهاوس-گیزر در جداول تحلیل نهایی را بهکار برد. آزمون ماکلی برای متغیر شهروندی مدنی، معنادار نبود (05/0<p). به این معنا که برای این متغیر پیشفرض کرویت برقرار بود. در جدول 4 میانگین و انحراف معیار مراحل پیشآزمون، پسآزمون و پیگیری خردهمقیاسهاي شهروندی سیاسی در گروههای پژوهش ارائه شده است.
جدول (4): میانگین و انحراف معيار متغیرهای پژوهش و خردهمقیاسهای آنها در گروههاي پژوهش در سه مرحله زمانی
| متغیر | زمان | آموزش حضوری | آموزش مجازی | گواه حضوری | گواه مجازی | |||||||||||
ميانگين | انحراف معيار | ميانگين | انحراف معيار | میانگین | انحراف معیار | میانگین | انحراف معیار | ||||||||||
شهروندی سیاسی | متقاعدساز | پیشآزمون | 444/2 | 096/1 | 550/2 | 099/1 | 444/2 | 0966/1 | 350/2 | 671/0 | |||||||
پسآزمون | 111/5 | 132/1 | 250/6 | 070/1 | 556/2 | 042/1 | 450/2 | 686/0 | |||||||||
پیگیری | 333/5 | 907/0 | 500/6 | 946/0 | 556/2 | 922/0 | 550/2 | 887/0 | |||||||||
مشارکت | پیشآزمون | 333/6 | 609/1 | 450/6 | 905/1 | 389/6 | 720/1 | 350/6 | 134/2 | ||||||||
پسآزمون | 056/7 | 287/2 | 200/8 | 735/1 | 444/6 | 688/1 | 450/6 | 959/1 | |||||||||
پیگیری | 333/7 | 058/2 | 300/8 | 657/1 | 389/6 | 650/1 | 400/6 | 847/1 | |||||||||
کل | پیشآزمون | 778/8 | 415/2 | 000/9 | 224/2 | 833/8 | 007/2 | 700/8 | 430/2 | ||||||||
پسآزمون | 167/12 | 936/2 | 450/14 | 0125/2 | 000/9 | 029/2 | 900/8 | 337/2 | |||||||||
پیگیری | 667/12 | 401/2 | 800/14 | 881/1 | 944/8 | 830/1 | 950/8 | 259/2 | |||||||||
شهروندی مدنی |
| پیشآزمون | 611/11 | 58/3 | 800/11 | 238/3 | 167/11 | 073/3 | 450/11 | 268/3 | |||||||
پسآزمون | 500/12 | 451/3 | 650/15 | 407/3 | 167/11 | 455/2 | 450/11 | 605/2 | |||||||||
پیگیری | 778/12 | 264/3 | 400/18 | 331/3 | 056/11 | 940/2 | 450/11 | 856/2 | |||||||||
شهروندی اجتماعی | مشارکت انتقادی | پیشآزمون | 167/5 | 150/1 | 250/5 | 070/1 | 167/5 | 098/1 | 200/5 | 196/1 | |||||||
پسآزمون | 667/6 | 138/1 | 900/7 | 308/0 | 167/5 | 924/0 | 250/5 | 020/1 | |||||||||
پیگیری | 556/6 | 149/1 | 900/7 | 308/0 | 278/5 | 074/1 | 3500/5 | 988/0 | |||||||||
ارتباط مسئولانه | پیشآزمون | 111/5 | 278/1 | 500/5 | 395/1 | 389/5 | 461/1 | 450/5 | 234/1 | ||||||||
پسآزمون | 222/7 | 647/0 | 300/7 | 801/0 | 333/5 | 029/1 | 450/5 | 944/0 | |||||||||
پیگیری | 333/7 | 594/0/0 | 300/7 | 801/0 | 333/5 | 970/0 | 500/5 | 761/0 | |||||||||
سازگاری | پیشآزمون | 778/11 | 130/2 | 000/12 | 200/2 | 722/11 | 904/1 | 900/11 | 174/2 | ||||||||
پسآزمون | 056/15 | 639/0 | 050/15 | 887/0 | 778/11 | 734/1 | 900/11 | 075/2 | |||||||||
پیگیری | 944/14 | 998/0 | 900/14 | 912/0 | 944/11 | 955/1 | 850/11 | 599/1 | |||||||||
بیان عقیده | پیشآزمون | 722/7 | 673/1 | 950/7 | 605/1 | 778/7 | 102/2 | 950/7 | 820/1 | ||||||||
پسآزمون | 889/9 | 132/1 | 900/11 | 308/0 | 722/7 | 744/1 | 900/7 | 744/1 | |||||||||
پیگیری | 000/10 | 138/1 | 950/11 | 224/0 | 889/7 | 139/2 | 050/8 | 877/1 | |||||||||
برخوردتفاوت | پیشآزمون | 611/8 | 883/1 | 100/9 | 683/1 | 722/8 | 708/1 | 650/8 | 663/1 | ||||||||
پسآزمون | 889/10 | 183/1 | 400/11 | 821/0 | 722/8 | 406/1 | 650/8 | 348/1 | |||||||||
پیگیری | 944/10 | 162/1 | 600/11 | 681/0 | 889/8 | 367/1 | 013/10 | 778/1 | |||||||||
در نظر گرفتن | پیشآزمون | 500/20 | 203/2 | 500/20 | 705/2 | 944/20 | 920/2 | 700/20 | 536/2 | ||||||||
پسآزمون | 500/28 | 248/1 | 950/27 | 986/1 | 056/21 | 600/2 | 700/20 | 342/2 | |||||||||
پیگیری | 944/28 | 110/1 | 000/28 | 224/2 | 833/19 | 139/3 | 700/20 | 250/2 | |||||||||
برخورد با دیگران | پیشآزمون | 556/25 | 014/3 | 750/25 | 400/3 | 889/25 | 988/2 | 850/25 | 588/25 | ||||||||
پسآزمون | 556/30 | 381/1 | 750/30 | 552/1 | 167/26 | 834/2 | 100/26 | 259/3 | |||||||||
پیگیری | 389/30 | 500/1 | 950/30 | 234/1 | 222/26 | 001/3 | 050/26 | 395/3 | |||||||||
شهروندی اجتماعی | پیشآزمون | 444/84 | 706/6 | 050/86 | 870/8 | 611/85 | 052/8 | 700/85 | 120/9 | ||||||||
پسآزمون | 78/108 | 078/3 | 250/112 | 327/4 | 944/85 | 312/7 | 950/85 | 376/8 | |||||||||
پیگیری | 11/109 | 046/3 | 600/112 | 018/4 | 389/85 | 508/7 | 100/86 | 833/7 | |||||||||
چنانکه در جدول 4 دیده میشود، در متغیرهای شهروندی سیاسی، مدنی و اجتماعی به طور کلی و خردهمقیاسهای آنها، در گروههای آموزشی (حضوری و مجازی) نسبت به گروه گواه، تغييراتي در مرحله پسآزمون و پيگيري نسبت به مرحله پیش آزمون وجود داشت. دادههای تحليل واريانس اندازههاي تكرار شده برای هر یک از آنها در جدول 5 ارائه شده است.
جدول (5): دادههای تحلیل واریانس اندازهگیری تکرارشده (مکرر) برای متغیرهای پژوهش و خردهمقیاسهای آنها
| متغير | منبع اثر | مجموع مجذورات | درجه آزادی | میانگین مجذورات | ضریبF | معناداری | مجذور سهمی اتا | توان آزمون | ||||||||||||||||||
شهروندی سیاسی | متقاعدسازی | درونگروهي | زمان | 553/149 | 553/1 | 301/96 | 180/310 | 000/0 | 812/0 | 000/1 | |||||||||||||||||
تعامل زمان×گروه | 803/136 | 659/4 | 363/29 | 578/94 | 000/0 | 798/0 | 000/1 | ||||||||||||||||||||
خطا (زمان) | 715/34 | 815/111 | 310/0 | - | - | - | - | ||||||||||||||||||||
بينگروهي | گروه | 689/303 | 3 | 230/101 | 130/43 | 000/0 | 642/0 | 000/1 | |||||||||||||||||||
خطا | 991/168 | 72 | 347/2 | - | - | - | - | ||||||||||||||||||||
مشارکت سیاسی | درونگروهي | زمان | 299/24 | 730/1 | 042/14 | 813/61 | 000/0 | 462/0 | 000/1 | ||||||||||||||||||
زمان×گروه | 758/27 | 191/5 | 347/5 | 537/23 | 000/0 | 495/0 | 000/1 | ||||||||||||||||||||
خطا (زمان) | 304/28 | 591/124 | 227/0 | - | - | - | - | ||||||||||||||||||||
بينگروهي | گروه | 306/61 | 3 | 435/20 | 031/2 | 117/0 | 078/0 | 501/0 | |||||||||||||||||||
خطا | 291/724 | 72 | 060/10 | - | - | - | - | ||||||||||||||||||||
کل | درونگروهي | زمان | 407/294 | 715/1 | 636/171 | 682/348 | 000/0 | 829/0 | 000/1 | ||||||||||||||||||
زمان×گروه | 304/283 | 146/5 | 054/55 | 844/111 | 000/0 | 823/0 | 000/1 | ||||||||||||||||||||
خطا (زمان) | 793/60 | 501/123 | 492/0 | - | - | - | - | ||||||||||||||||||||
بينگروهي | گروه | 106/627 | 3 | 035/209 | 621/14 | 000/0 | 379/0 | 000/1 | |||||||||||||||||||
خطا | 363/1029 | 72 | 297/14 | - | - | - | - | ||||||||||||||||||||
شهروندی مدنی |
| درونگروهي | زمان | 429/141 | 2 | 714/70 | 506/132 | 000/0 | 648/0 | 000/1 | |||||||||||||||||
زمان×گروه | 459.300 | 6 | 076/50 | 835/93 | 000/0 | 796/0 | 000/1 | ||||||||||||||||||||
خطا (زمان) | 848/76 | 144 | 534/0 | - | - | - | - | ||||||||||||||||||||
بينگروهي | گروه | 031/633 | 3 | 010/211 | 402/7 | 000/0 | 236/0 | 981/0 | |||||||||||||||||||
خطا | 385/2052 | 72 | 505/28 | - | - | - | - | ||||||||||||||||||||
شهروندی اجتماعی | مشارکت انتقادی | درونگروهي | زمان | 063/57 | 463/1 | 011/39 | 382/149 | 000/0 | 675/0 | 000/1 | |||||||||||||||||
زمان×گروه | 154/60 | 388/4 | 708/13 | 491/52 | 000/0 | 686/0 | 000/1 | ||||||||||||||||||||
خطا (زمان) | 504/27 | 319/105 | 261/0 | - | - | - | - | ||||||||||||||||||||
بينگروهي | گروه | 848/127 | 3 | 616/42 | 595/16 | 000/0 | 409/0 | 000/1 | |||||||||||||||||||
خطا | 902/184/0 | 72 | 568/2 | - | - | - | - | ||||||||||||||||||||
ارتباط مسئولانه | درونگروهي | زمان | 987/48 | 330/1 | 825/36 | 415/63 | 000/0 | 468/0 | 000/1 | ||||||||||||||||||
زمان×گروه | 969/50 | 991/3 | 772/12 | 994/21 | 000/0 | 478/0 | 000/1 | ||||||||||||||||||||
خطا (زمان) | 619/55 | 778/95 | 581/0 | - | - | - | - | ||||||||||||||||||||
بينگروهي | گروه | 709/85 | 3 | 570/28 | 832/11 | 000/0 | 330/0 | 999/0 | |||||||||||||||||||
خطا | 848/173 | 72 | 415/2 | - | - | - | - | ||||||||||||||||||||
سازگاری اجتماعی | درونگروهي | زمان | 829/125 | 320/1 | 304/95 | 488/94 | 000/0 | 568/0 | 000/1 | ||||||||||||||||||
زمان×گروه | 127/118 | 961/3 | 823/29 | 568/29 | 000/0 | 552/0 | 000/1 | ||||||||||||||||||||
خطا (زمان) | 881/95 | 061/95 | 009/1 | - | - | - | - | ||||||||||||||||||||
بينگروهي | گروه | 859/252 | 3 | 286/84 | 544/11 | 000/0 | 325/0 | 999/0 | |||||||||||||||||||
خطا | 685/525 | 72 | 301/7 | - | - | - | - | ||||||||||||||||||||
بیان عقیده | درونگروهي | زمان | 896/123 | 255/1 | 696/98 | 083/150 | 000/0 | 676/0 | 000/1 | ||||||||||||||||||
زمان×گروه | 659/142 | 766/3 | 881/37 | 604/57 | 000/0 | 706/0 | 000/1 | ||||||||||||||||||||
خطا (زمان) | 437/59 | 384/90 | 658/0 | - | - | - | - | ||||||||||||||||||||
بينگروهي | گروه | 394/296 | 3 | 798/98 | 404/14 | 000/0 | 375/0 | 000/1 | |||||||||||||||||||
خطا | 852/493 | 72 | 859/6 | - | - | - | - | ||||||||||||||||||||
برخورد با تفاوت | درونگروهي | زمان | 995/71 | 638/1 | 944/43 | 193/111 | 000/0 | 607/0 | 000/1 | ||||||||||||||||||
زمان×گروه | 215/69 | 915/4 | 082/14 | 633/35 | 000/0 | 598/0 | 000/1 | ||||||||||||||||||||
خطا (زمان) | 619/46 | 961/117 | 395/0 | - | - | - | - | ||||||||||||||||||||
بينگروهي | گروه | 196/181 | 3 | 399/60 | 364/11 | 000/0 | 321/0 | 999/0 | |||||||||||||||||||
خطا | 681/381 | 72 | 315/5 | - | - | - | - | ||||||||||||||||||||
در نظر گرفتن دیگران | درونگروهي | زمان | 588/730 | 436/1 | 721/508 | 587/278 | 000/0 | 795/0 | 000/1 | ||||||||||||||||||
زمان×گروه | 296/843 | 308/4 | 734/195 | 188/107 | 000/0 | 817/0 | 000/1 | ||||||||||||||||||||
خطا (زمان) | 819/188 | 401/103 | 826/1 | - | - | - | - | ||||||||||||||||||||
بينگروهي | گروه | 492/1467 | 3 | 164/489 | 288/35 | 000/0 | 595/0 | 000/1 | |||||||||||||||||||
خطا | 065/998 | 72 | 862/13 | - | - | - | - | ||||||||||||||||||||
برخورد با دیگران | درونگروهي | زمان | 300/351 | 206/1 | 301/291 | 025/179 | 000/0 | 713/0 | 000/1 | ||||||||||||||||||
زمان×گروه | 741/286 | 618/3 | 256/79 | 708/48 | 000/0 | 670/0 | 000/1 | ||||||||||||||||||||
خطا (زمان) | 285/141 | 830/86 | 627/1 | - | - | - | - | ||||||||||||||||||||
بينگروهي | گروه | 203/501 | 3 | 068/167 | 100/8 | 000/0 | 252/0 | 989/0 | |||||||||||||||||||
خطا | 020/1485 | 72 | 625/20 | - | - | - | - | ||||||||||||||||||||
شهروندی اجتماعی | درونگروهي | زمان | 389/8296 | 364/1 | 491/6084 | 525/669 | 000/0 | 903/0 | 000/1 | ||||||||||||||||||
زمان×گروه | 715/8128 | 091/4 | 173/1987 | 762/218 | 000/0 | 901/0 | 000/1 | ||||||||||||||||||||
خطا (زمان) | 785/891 | 174/98 | 084/9 | - | - | - | - | ||||||||||||||||||||
بينگروهي | گروه | 554/15735 | 3 | 185/5245 | 187/40 | 000/0 | 626/0 | 000/1 | |||||||||||||||||||
خطا | 498/9397 | 72 | 521/130 | - | - | - | - | ||||||||||||||||||||
با توجه به رعایت شدن/نشدن پیشفرض کرویت (جدول 3)، چنانکه در جدول 5 در بخش دیدهمیشود، در اثر درونگروهي، عاملهای زمان و تعامل زمان و گروه برای متقاعدسازی، مشارکت سیاسی، متغیر شهروندی سیاسی؛ شهروندی مدنی؛ مشارکت انتقادی، ارتباط مسئولانه، سازگاری اجتماعی، بیان عقیده، برخورد با تفاوتها، در نظر گرفتن دیگران، برخورد با دیگران و متغیر شهروندی اجتماعی؛ نشان میدهد که از نظر زماني و تعامل زمان با گروه (چهار گروه پژوهش) تفاوت معناداری (01/0p<) وجود دارد. همچنين در بخش اثر بين گروهي مشاهده میشود در خردهمقیاس متقاعدسازی، متغیر شهروندی سیاسی، شهروندی مدنی، مشارکت انتقادی، ارتباط مسئولانه، سازگاری اجتماعی، متغیر بیان عقیده، برخورد با تفاوتها، در نظر گرفتن دیگران، برخورد با دیگران و شهروندی اجتماعی، در عامل گروه تفاوت معناداری (05/0>p یا 01/0>p) وجود دارد. به این معنی که تحلیل واریانس انجام شده تفاوت معناداري را بين گروههای آزمایش (دو گروه آموزشی) و گروههای گواه در خردهمقیاس متقاعدسازی نشان داده است. برای متقاعدسازی، در عامل گروه تفاوت معناداری (05/0<p) وجود ندارد. به دليل معنادار شدن تعامل زمان با گروه، در متغیرها و خردهمقیاسهای آنها، براي بررسي احتمالي تفاوت دو به دو گروههاي آزمايش و كنترل، آزمون تعقيبي بونفروني انجام گرفت كه در جدول 6 در سه مرحله پیش و پسآزمون و پيگيري ارائه شده است.
جدول (6): دادههای آزمون تعقيبي بونفرونی برای مقایسه دو به دو گروههای پژوهش در متغیرهای پژوهش و خرده مقیاس آن
متغیر | رديف | گروه مبنا | گروه مورد مقایسه | تفاوت میانگینها | خطای استاندارد | معناداری | |||||||||
زمان | 1 | پيشآزمون | پسآزمون | **644/1- | 085/0 | 000/0 | |||||||||
2 | پيشآزمون | پيگيري | **788/1- | 094/0 | 000/0 | ||||||||||
3 | پسآزمون | پيگيري | *143/0- | 055/0 | 035/0 | ||||||||||
متقاعدسازی | 4 | آموزش حضوری | آموزش مجازی | *804/0- | 287/0 | 040/0 | |||||||||
5 | آموزش حضوری | گواه حضوری | **778/1 | 295/0 | 000/0 | ||||||||||
6 | آموزش مجازی | گواه مجازی | **650/2 | 280/0 | 000/0 | ||||||||||
زمان | 13 | پيشآزمون | پسآزمون | **657/0- | 077/0 | 000/0 | |||||||||
14 | پيشآزمون | پيگيري | **725/0- | 081/0 | 000/0 | ||||||||||
15 | پسآزمون | پيگيري | 068/- | 056/0 | 692/0 | ||||||||||
مشارکت | 16 | آموزش حضوری | آموزش مجازی | 743/0- | 595/0 | 000/1 | |||||||||
17 | آموزش حضوری | گواه حضوری | 500/0 | 610/0 | 000/1 | ||||||||||
18 | آموزش مجازی | گواه مجازی | 250/1 | 579/0 | 205/0 | ||||||||||
زمان | 13 | پيشآزمون | پسآزمون | **301/2- | 111/0 | 000/0 | |||||||||
14 | پيشآزمون | پيگيري | **512/2- | 120/0 | 000/0 | ||||||||||
15 | پسآزمون | پيگيري | *211/0- | 082/0 | 037/0 | ||||||||||
کل سیاسی | 16 | آموزش حضوری | آموزش مجازی | 546/11- | 709/0 | 195/0 | |||||||||
17 | آموزش حضوری | گواه حضوری | *278/2 | 728/0 | 015/0 | ||||||||||
18 | آموزش مجازی | گواه مجازی | **900/3 | 690/0 | 000/0 | ||||||||||
زمان | 1 | پيشآزمون | پسآزمون | **185/1- | 117/0 | 000/0 | |||||||||
2 | پيشآزمون | پيگيري | **914/1- | 131/0 | 000/0 | ||||||||||
3 | پسآزمون | پيگيري | **729/0- | 108/0 | 000/0 | ||||||||||
مدنی | 4 | آموزش حضوری | آموزش مجازی | *987/2- | 001/1 | 023/0 | |||||||||
5 | آموزش حضوری | گواه حضوری | 167/1 | 027/1 | 000/1 | ||||||||||
6 | آموزش مجازی | گواه مجازی | **833/3 | 975/0 | 001/0 | ||||||||||
| 7 | آموزش مجازی | گواه حضوری | **154/4 | 001/1 | 001/0 | |||||||||
| 8 | آموزش حضوری | گواه مجازی | 846/0 | 001/1 | 000/1 | |||||||||
زمان | 1 | پيشآزمون | پسآزمون | **050/1- | 077/0 | 000/0 | |||||||||
2 | پيشآزمون | پيگيري | **075/1- | 085/0 | 000/0 | ||||||||||
3 | پسآزمون | پيگيري | 025/0- | 046/0 | 000/1 | ||||||||||
مشارکت انتقادی | 4 | آموزش حضوری | آموزش مجازی | *887/0- | 301/0 | 026/0 | |||||||||
5 | آموزش حضوری | گواه حضوری | *926/0 | 308/0 | 022/0 | ||||||||||
6 | آموزش مجازی | گواه مجازی | **750/1 | 293/0 | 000/0 | ||||||||||
زمان | 13 | پيشآزمون | پسآزمون | **964/0- | 107/0 | 000/0 | |||||||||
14 | پيشآزمون | پيگيري | **004/1- | 126/0 | 000/0 | ||||||||||
15 | پسآزمون | پيگيري | 040/0- | 059/0 | 000/1 | ||||||||||
ارتباط مسؤلانه | 16 | آموزش حضوری | آموزش مجازی | 144/0- | 291/0 | 000/1 | |||||||||
17 | آموزش حضوری | گواه حضوری | **204/1 | 299/0 | 001/0 | ||||||||||
18 | آموزش مجازی | گواه مجازی | **233/1 | 284/0 | 000/0 | ||||||||||
زمان | 13 | پيشآزمون | پسآزمون | **596/1- | 149/0 | 000/0 | |||||||||
14 | پيشآزمون | پيگيري | **560/1- | 159/0 | 000/0 | ||||||||||
15 | پسآزمون | پيگيري | 036/0 | 071/0 | 000/1 | ||||||||||
سازگاری اجتماعی | 16 | آموزش حضوری | آموزش مجازی | 057/0- | 507/0 | 000/1 | |||||||||
17 | آموزش حضوری | گواه حضوری | **111/2 | 520/0 | 001/0 | ||||||||||
18 | آموزش مجازی | گواه مجازی | **100/2 | 493/0 | 000/0 | ||||||||||
زمان | 13 | پيشآزمون | پسآزمون | **503/1- | 113/0 | 000/0 | |||||||||
14 | پيشآزمون | پيگيري | **622/1- | 131/0 | 000/0 | ||||||||||
15 | پسآزمون | پيگيري | 119/0- | 054/0 | 088/0 | ||||||||||
بیان عقیده | 16 | آموزش حضوری | آموزش مجازی | *396/1- | 491/0 | 035/0 | |||||||||
17 | آموزش حضوری | گواه حضوری | *407/1 | 504/0 | 040/0 | ||||||||||
18 | آموزش مجازی | گواه مجازی | **633/2 | 478/0 | 000/0 | ||||||||||
زمان | 13 | پيشآزمون | پسآزمون | **144/1- | 097/0 | 000/0 | |||||||||
14 | پيشآزمون | پيگيري | **238/1- | 107/0 | 000/0 | ||||||||||
15 | پسآزمون | پيگيري | 093/0- | 068/0 | 535/0 | ||||||||||
برخورد با تفاوت | 16 | آموزش حضوری | آموزش مجازی | 552/0- | 432/0 | 000/1 | |||||||||
17 | آموزش حضوری | گواه حضوری | *370/1 | 444/0 | 017/0 | ||||||||||
18 | آموزش مجازی | گواه مجازی | **067/2 | 421/0 | 000/0 | ||||||||||
زمان | 13 | پيشآزمون | پسآزمون | **890/3- | 123/0 | 000/0 | |||||||||
14 | پيشآزمون | پيگيري | **708/3- | 229/0 | 000/0 | ||||||||||
15 | پسآزمون | پيگيري | 182/0 | 190/0 | 000/1 | ||||||||||
در نظر گرفتن | 16 | آموزش حضوری | آموزش مجازی | 498/0 | 698/0 | 000/1 | |||||||||
17 | آموزش حضوری | گواه حضوری | **370/5 | 717/0 | 000/0 | ||||||||||
18 | آموزش مجازی | گواه مجازی | **783/4 | 680/0 | 000/0 | ||||||||||
زمان | 13 | پيشآزمون | پسآزمون | **632/2- | 184/0 | 000/0 | |||||||||
14 | پيشآزمون | پيگيري | **642/2- | 197/0 | 000/0 | ||||||||||
15 | پسآزمون | پيگيري | 010/0- | 071/0 | 000/1 | ||||||||||
برخورد با دیگران | 16 | آموزش حضوری | آموزش مجازی | 317/0- | 852/0 | 000/1 | |||||||||
17 | آموزش حضوری | گواه حضوری | *741/2 | 874/0 | 015/0 | ||||||||||
18 | آموزش مجازی | گواه مجازی | **150/3 | 829/0 | 002/0 | ||||||||||
زمان | 13 | پيشآزمون | پسآزمون | **779/12- | 433/0 | 000/0 | |||||||||
14 | پيشآزمون | پيگيري | **849/12- | 496/0 | 000/0 | ||||||||||
15 | پسآزمون | پيگيري | 069/0- | 239/0 | 000/1 | ||||||||||
شهروندی اجتماعی | 16 | آموزش حضوری | آموزش مجازی | 856/2- | 143/2 | 000/1 | |||||||||
17 | آموزش حضوری | گواه حضوری | **130/15 | 199/2 | 000/0 | ||||||||||
18 | آموزش مجازی | گواه مجازی | **717/17 | 086/2 | 000/0 | ||||||||||
چنانکه در جدول 6 دیده میشود، در خردهمقیاس متقاعدسازی، متغیر شهروندی سیاسی و شهروندی مدنی بين هر سه مرحله آزمون، تفاوت معناداري وجود دارد (01/0>p یا 05/0>p). در خردهمقیاس مشارکت سیاسی، مشارکت انتقادی، ارتباط مسؤلانه، سازگاری اجتماعی، بیان عقیده، برخورد با تفاوتها، در نظر گرفتن دیگران، برخورد با دیگران و متغیر شهروندی اجتماعی بين پيشآزمون و پسآزمون و بين پيشآزمون و پيگيري تفاوت معناداري وجود دارد (01/0>p)، اما بين پسآزمون و پيگيري تفاوت معناداري وجود ندارد (05/0<p). همچنين در مقایسه گروههای پژوهش، در خردهمقیاس متقاعدسازی، مشارکت انتقادی و بیان عقیده تفاوت بين دو گروه آموزشی و بين گروههای آموزشی با گروه كنترل مربوط به آن، تفاوت معناداري وجود دارد (01/0>p یا 05/0>p). همچنین برای ارتباط مسؤلانه، سازگاری اجتماعی، برخورد با تفاوتها، در نظر گرفتن دیگران، برخورد با دیگران و متغیر شهروندی اجتماعی، بين دو گروه آموزشی، تفاوت معناداري وجود ندارد (05/0<p). اما تفاوت گروه های آموزشی و گروه گواه مربوط به آن معنادار است (05/0>p). در خردهمقیاس مشارکت سیاسی بین هیچدو گروهی تفاوت معناداری وجود نداشت (05/0<p) که به این معناست که با وجود تغییر در نمرهها، این میزان تغییر برای به اندازه کافی بزرگ نبوده که بتوان آموزش را اثربخش دانست. در متغیر شهروندی سیاسی و مدنی بین آموزش حضوری و آموزش مجازی و گروهای گواه مربوط به آنها تفاوت معناداری وجود دارد (01/0>p یا 05/0>p).
بحث و نتیجهگیری
با توجه به یافتههای ارائه شده در جدول 6 و همسو با یافتههای پژوهش مبنی بر اثربخشی آموزش برای افزایش رفتار سیاسی (در کل و متقاعدسازی)، یافتههای پژوهش Pontes و همکاران (2019) است که آموزش رسمی مسائل شهروندی به طور مثبت با مشارکت سیاسی مرتبط بود. همچنین پژوهش آنها نشان داد که 66٪ از جوانان در صورت امکان رای دادن به صورت آنلاین، به احتمال بیشتری رای خواهند داد. اما اینکه چرا در این پژوهش مشارکت سیاسی نه در آموزش حضوری و نه مجازی، افزایش معناداری نشان نداد، میتواند به این سبب باشد که در دوره انجام پژوهش فعالیت سیاسی برجستهای مانند فرصت شرکت در انتخابات یا مشارکت در حمایت از حزب سیاسی خاص، ایجاد نشد، و ابزار بهکار رفته در پژوهش بر رفتار تاکید داشته و نگرش یا تمایل به رفتار را نسنجیده است. اما از آنجا که رسانههای اجتماعی به عنوان ابزاری برای کنش و بیان عمل کرده، امکان ایجاد و انتشار آسان محتوای سیاسی فردی را فراهم میکنند، که از راه آن، شهروندان دلایل خود را برای مشارکت (یا مخالف) در جنبشهای مدنی و سیاسی بیان میکنند، که حتی ممکن است آشکارا سیاسی نبوده و پیامهای نمادین متمرکز بر هویت یا سرگرمی باشند که به سرعت و به راحتی در شبکههای اجتماعی آنلاین پخش شوند، و فرصتهای جدیدی برای بحث و گفتگو ایجاد کنند، که ممکن است به نوبه خود منجر به پیامدهای رفتاری خاصی شوند. یافتههای این پژوهش تفاوت معناداری بین آموزش حضوری و مجازی در مؤلفه متقاعدسازی نشان داد. فعالیتهای متقاعدسازی در شیوه آموزش مجازی نسبت به آموزش حضوری افزایش معناداری داشت. این تفاوت معنادار میتواند به این سبب باشد که در آموزش مجازی همزمان با آموزش، لینک ارتباطی با ارگانهای مطرح در اختیار افراد قرار گرفت و از آنها خواسته شد به شبکه اجتماعی این ارگانها بپیوندند و درمورد یکی از مطالب عنوان شده آن اظهار نظری انجام دهند. ممکن است تجربه حضور و بحث و تبادل نظر در آنها اشتیاقی ایجاد کرده باشد، که در آموزش حضوری به این دلیل که بسیاری افراد به نت در زمان تشکیل کلاس دسترسی نداشتند و پس از کلاس برای انجام تکلیف اهمال کرده باشند به این نتیجه نیانجامیده باشد. تعامل معنادار سیاستمداران با نوجوانان در ارتباطات همتا به همتا، اعتماد نوجوانان را به گرفتن پاسخ از سیاستمداران و انگیزه آنها برای ابراز شهروندی را افزایش میدهد. متقاعدکردن دیگران برای رای دادن به فردی یا طرفداری از سیاستی به آسانی با زدن دکمه پسندیدم اجرایی میشود که نسبت به انجام این کار در دنیای واقعی بسیار اسانتر است.
در متغیر شهروندی مدنی نیز بین آموزش حضوری و مجازی تفاوت معناداری دیده شد. هر چند هر دو آموزش اثربخش بود، افزایش رفتارهای مدنی در آموزش مجازی افزایش چشمگیرتری داشت. یافتههای این پژوهش همسو با پژوهش Albanesi و همکاران (2023) بودند. به نظر میرسد در آموزش به شیوه مجازی، هماکنون از صحبت و آموزش تنها، وارد مرحله عمل و استفاده از امکانات و ارتباطها شدهاند. همچنین با عضویت و پیوستن به گروهها به صورت مجازی، افراد در ارتباطی پیوسته، با دیگران برقرار میگردد که باعث تشویق و همرنگی در فعالیتها و عضویتهای بیشتر و حتی هواداری بیشتر میشود که با کارهایی ساده همچون پسندیدن یک پست انجام میشود. زدن دکمه پسندیدم فرد را در معرض دید هزاران نفر قرار میدهد که میتواند یک تقویت برای رفتار محسوب شود. در نتیجه اگر در دنیای واقعی رفتارهای آنی، به سردی گرایش مییابد در دنیای مجازی با دیده شدن و تشویق دیگران و همچنین دسترسی آسان و کمهزینه (زمان و دسترسی)، ادامه و حتی افزایش مییابند.
در بعد شهروندی اجتماعی به طور کلی در همه ابعاد آموزشها به هر دو صورت اثر بخش بودند، اما در مؤلفههای بیان عقیده و مشارکت انتقادی، آموزش به صورت مجازی افزایش چشمگیرتری داشته و تفاوت معناداری با آموزش به صورت حضوری داشت، که با یافتههای پژوهش Siregar & Kemala (2023) همسو میباشد. در مورد علت این موضوع میتوان گفت، با توجه به اینکه در تعامل رو در رو افراد تلاش میکنند از اختلاف نظر دوری کنند و آشکارا مخالفت خود را بیان نکنند، در دنیای آنلاین محدودیتهای اجتماعی برای اختلاف نظر رو در رو وجود ندارد. همچنین به دلیل امکان پنهان کردن هویت برای عموم، افراد راحتتر عقاید خود را ابراز و با دیگران مخالفت می کنند. تجربه بیان عقیده و ابراز مخالفت، اعتماد به نفسی در فرد ایجاد میکند که باعث ادامه رفتار میشود و این فعالیت در آموزش آنلاین به دلیل دسترسی به نت همزمان با آموزش انجام و تجربه شد. مداخله انجام شده در پژوهش Albanesi و همکاران (2023) نیز باعث افزایش مشارکت و بهبود روابط با دیگران، تفکر انتقادی و افزایش در رفتارهای مسئولانه شد.
در این پژوهش در کل به جز در بعد مدنی و مؤلفههای مشارکت انتقادی، بیان عقیده و متقاعدسازی، تفاوت معناداری بین نتایج آموزش مجازی و حضوری برای بهبود رفتارهای شهروندی وجود نداشت. از آنجایی که آموزش شهروندی بیشتر ارائه دانش به صورت نگاه سیستمی و انتقادی به مسائل، آگاهی از چیستی یا چگونگی انجام و دانش درباره آثار فعالیتهای گوناگون یا انتخابهای متفاوت چه در دنیای واقعی، چه مجازی است، به نظر میرسد میتوان به صورت حضوری یا مجازی این دانش را در حدی افزایش داد که شهروندان آگاهانه در مسائل و مشکلات جامعه خود را سهیم دانسته به فعالیت روی آورند.
در این پژوهش اجرا و پیگیری در کل حدود 5 ماه زمان صرف شد، که در این بازه زمانی هیچ رویداد شاخص سیاسی رخ نداد که بتوان میزان مشارکت فعال شرکت کنندگان در چنین رفتارهایی مانند شرکت در احزاب سیاسی، متقاعدکردن برای پیوستن به طرفداران یک سیاستمدار یا کاندید نمایندگی و ... را آزمود. اجرای این پژوهش در جامعه دانشجویی محدودیت دیگری است که باید مد نظر قرار گیرد و در پژوهشهای آینده دیگر اقشار برای آموزش شهروندی مورد توجه قرار گیرند و بازه زمانی پژوهش طولانیتر و در صورت امکان به صورت پژوهش طولی باشد.
منابع
Ahmadi, M., Porahmad, A., Hatami nezhad, H. (2014). Analysis of the Impact of Citizenship Awareness in Accountability and Performance of Aestheticization Organization for Improving Urban Landscape. Case Study: Zone6th of Tehran. Geographical Planning of Space Quarterly Journal, 3(10), 1-22. (Persian). https://gps.gu.ac.ir/article_7381.html?lang=en
Albanesi, C., Prati, G., Guarino, G. and Cicognani, C., Prati, G., Guarino, G. and Cicognani, E. (2023). School Citizenship Education Through YPAR: What Works? A Mixed-Methods Study in Italy. Journal of Adolescent Research,38(1): 143–177. DOI: 10.1177/07435584211035564.
Al-Qatawneh, S.S., Alsalhi, N.R., Eltahir, E. (2019). The Citizenship Values included in intermediate stage Arabic-language textbook and teachers’ awareness of them in the UAE: A case study. Heliyon 5: 1-11.
Al-Sabeelah, M. A., Alraggad, E.A. F., & Abou-Ameerh A. O. (2015). The Dimensions of the Citizenship Concept among The Jordanian University Students. International Education Studies, 8(8): 87-102.
Arayesh, M. & Taghi Sheikhi, M. (2020). The Relationship between Citizenship Education and Sustainable Urban Development (Case Study: Ardabil City). Urban sociological studies, 10(34), 33-60. https://urb.dehaghan. iau.ir/article_674868.html?lang=en.
Bahrami, V., Tag, A., Amiri, H. (2016). The Analysis of the Effective Factors on Citizenship Knowledge Among Students (Case Study: City of Poldokhtar). Social Development & Welfare Planning, 8(31), 81-116. https://doi.org/10.22054/qjsd.2017.8250
Bonnesen, L. (2020). Children’s lived citizenship learning processes: Impact of a voluntary approach. Children and Youth Services Review, 110, 1-11.
Brett, P. (2017). Making Connections Between Civics and Citizenship and Education for Sustainability. In book: Peterson, A., and Tudball, L. (Eds). Civics and Citizenship Education in Australia: Challenges, Practices and International Perspectives, Chp: 10, pp.165-185. Publisher: Bloomsbury Publishing: Sydney. Retrieved from: 10.5040/ 9781474248228.ch-011.
Gall, M. D., Borg, W. R., & Gall, J. P. (2003). ‘Educational Research: An Introduction’. (7th ed.). New York: Longman, Inc.
Choi, M., Glassman, M., Cristol, D. (2017). What is means to be a citizen in the internet age: Development of a reliable and valid digital citizenship scale. Computers & Education. 107: 100-112.
Gisewhite, R.A. (2023). A whale of a time: engaging in a war of values for youth activism in science education. Cult Stud of Sci Educ. https://doi.org/10.1007/s11422-022-10140-5
Granados-Sánchez, J. (2023). Sustainable Global Citizenship: A Critical Realist Approach. Social Sciences 12: 171. https://doi.org/ 10.3390/socsci12030171
Irannezhad, E., Mehdad, A., & Golparvar, M. (2023). Construction and Validation of Citizenship Behavior Questionnaire for Students. Strategic Research on Social Problems in Iran, 12(1), 67-90. doi: 10.22108/srspi.2023.137899.1909. (Persian)
Irannezhad, E., mehdad, A., & golparvar, M. (2023). Developing a Comprehensive Package of Citizenship Education based on the New Dimensions of this Phenomenon: A Qualitative Study. Social Psychology Research, 13(51), 1-18. doi:10.22034/spr.2024.392089.1827. (Persian)
Kazemi, A. & HasaniBagheri, M. (2022). Investigating the Relationship between Awareness of Citizenship Right and Citizenship Culture among the Students of Sirjan Branch of Islamic Azad University. Recent Developments in public law, 1(1), 72-55.
Mansoori, S., Salarikohfini, Z., and Ghasemali, M. (2020). A Comprison Between the Effectiveness of E-learning and Blended Learning in Industrial Training. Interdiscip J Virtual Learn Med Sci, 11(1): 46-53.
Marquart, F., Ohme, J., and Möller, J. (2020). Following Politicians on Socialmedia: Effects for Political Information, Peer Communication, and Youth Engagement. Media and Communication, 8(2): 197-207.
Mühleck, K., & Hadjar, A. (2023). Higher education and active citizenship in five European countries: How institutions, fields of study and types of degree shape the political participation of graduates. Research in Comparative and International Education, 18(1), 32–54. https://doi.org/10.1177/ 17454999231157160
Paul, J., and Jefferson, F. (2019). A Comparative Analysis of Student Performance in an Online vs. Face-to-Face Environmental Science Course from 2009 to 2016. Comput. Sci., 1:7-16.
Petrakaki, D., Hilberg, E. and Waring, J. (2021). The Cultivation of Digital Health Citizenship. Social Science & Medicine, 270: 1-8.
Pontes, I. A., Henn, M., and Griffiths, D. M. (2019). Youth political (dis)engagement and the need for citizenship education: Encouraging young people’s civic amd political participation through the curriculum. Education, Citizenship and Social Justice, 14(1): 3-21.
Qian, J. (2020). Urban citizenship. International Encyclopedia of Human Geography,2nd ed. 14: 33-37.
Rad, F. R., Sadrabad, Z. A., Nouraei, R., KHatony, A., Bashiri, H., Bozorgomid, A., and Rezaeian, Sh. (2022). On the quality of healthcare services provided by kermanshah pre-hospital emergency staff (EMS): randomized educational intervention trail. BMC Medical Education, 22: 203-210.
Rossini, P. (2022). Beyond Incivility: Understanding Patterns of Uncivil and Intolerant Discourse in Online Political Talk. Communication Research, 49(3), 399–425. https://doi.org/10.1177/0093650220921314
Salimi, J. (2020). A Study of “Citizenship Education” on the Curriculum: Research Synthesis of the Relative Studies in two Recent Decades. Jcr. Shirazu, 9(2),255-287. https://jcr.shirazu.ac.ir/article_5535.html
Sam, A. (August, 2020). What Is a Virtual Classroom and Why Is It the Future of Online Learning? Retrieved from: https://elearningindustry.com/virtual-classroom-why-future-online-learning.
Siregar, H. & Kemala, D. V. (2023). Citizenship Education as Legal Education in Schools. EDUCTUM: Journal Research, 2(1): 30-34.
Telešienė, A., Pauw, B. J., Goldman, D. and Hansmann, R. (2021). Evaluating an Educational Intervention Designed to Foster Environmental Citizenship among Undergraduate University Students. Sustainability 13(15): 8219. https://doi.org/10.3390/su13158219
