Feasibility study of first planting of Iranian and foreign cotton cultivars at different planting dates in Lorestan Province

Subject Areas : Agronomy

Mahdi Shaaban ¹ , Mohammad Shahverdi ² , Habibollah Kashiri ³ , Mohamoud Nasrollahi ⁴ , manochehr sayyahfar ⁵ , Karim Ghorbani ⁶ , رضا امیری ⁷

1 - Researcher, Department of Agricultural and Horticultural Sciences, Lorestan Province Agricultural and Natural Resources Research and Education Center, Agricultural Research, Education and Extension Organization, Borujerd, Iran
2 - Assistant Professor, Department of Agricultural and Horticultural Sciences, Lorestan Province Agricultural and Natural Resources Research and Education Center, Agricultural Research, Education and Extension Organization, Borujerd, Iran
3 - استادیار، موسسه تحقیقات پنبه کشور، سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی، گرگان، ایران
4 - Assistant Professor, National Cotton Research Institute, Agricultural Research, Education and Extension Organization, Gorgan, Iran
5 - Scientific Committees of Lorestan Province Agricultural and Natural Resources Research Center
6 - Animal Science Research Department, Lorestan Agricultural and Natural Resources Research and Education Center, AREEO, Khorramabad, Iran
7 - بخش تحقیقات علوم زراعی و باغی، مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی لرستان، سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی، ایران

Received: 2025-03-09 Accepted : 2025-04-29 Published : 2025-05-08

Keywords: Cotton, Cotton Yield, Feasibility Study, Planting Date ,

Abstract :

This study was conducted for the first time to assess the feasibility of cotton cultivation in Lorestan Province, especially Borujerd County. The experiment was conducted in 1403 at the Borujerd Agricultural Research and Education Campus. The experiment was conducted in a split plot based on a randomized complete block design with three replications. The experimental treatments included planting dates (3 June, 13 June and 23 June) and cultivars (including 9 Iranian cultivars such as Golestan, Latif, Parto, Taban, Armaghan, Khordad, Khorshid, Shayan and Sajedi and three foreign cultivars including Mai, BA1010 and BA911). TThe highest number of reproductive branches per plant was 7.66 in the Kharehi Mai cultivar and on the planting date of June 3 and also in the Khordad cultivar and on the planting date of June 23. The highest number of cones per plant was 31 cones per plant in the Khorshid cultivar and on the planting date of June 3. The highest cone weight per plant was 276 grams in the Khorshid cultivar and on the planting date of June 3. The highest yield of 4481 and 4388 kilograms was obtained in the Parto and Shayan cultivars, respectively, and on the planting date of June 3. According to these results, it can be stated that by cultivating Parto and Shayan varieties in Borujerd city on an area of ​​about 2000 hectares and replacing it with rice cultivation in the region, it is possible to provide raw materials for the textile industry of this city and help preserve the water reserves of the Silakhor plain.

References:

جعفرآقایی، م. 1396. بررسی تأثیر آبیاری با آب شور بر ویژگی‌های مرفوفیزیولوژیک و زراعی موتانت‌هاي پنبه و نقش پتاسيم در افزايش تحمل به شوري. پایان نامه دکتری تخصصی زراعت . دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان، 196 صفحه.
رمضانپور، س.س.، حسينزاده، ع.، زينالي، ح. و م، وفايي تبار. 1381. بررسی روابط برخي از صفات مهم و مورفولوژيكو زراعي با عملكرد وش در ارقام گلاندلس پنبه از طريق روشهاي آماري چند متغيره. مجله علوم كشاورزي، 33(1): 103-113.
سلطانی، س.، کشیری، ح. و ع، راحمی کاریزکی. 1400. اثر تاریخ کاشت بر نمو فنولوژی و عملکرد پنبه. مجله پژوهشهای پنبه ایران. 9(2): 123-103.
سیدمعصومی، س.ی. 1387. تاثیر موتاسیون و برتری ژنوتیپ های موتانت پنبه به ارقام تجاری از لحاظ صفات زودرسی و عملکرد. دومین همایش ملی کاربرد فناوری هسته ای در علوم کشاورزی و منابع طبیعی، 5 صفحه.
سیدی، س.م. و م، دانشورکاخکی. 1393. اقتصاد توليد پنبه: مطالعه كارايي هزينه و سود كشاورزان پنبه‏كار بشرويه. نشريه اقتصاد و توسعه كشاورزي، 28(4): 368-360.
فغانی، م.، قربانی، خ.، قربانی نصرآباد، ق. و م، حسام. 1400. شبیه‏سازي اثر تاریخ کاشت بر عملکرد پنبه و کارایی مصرف آب با استفاده از مدل SSm-Crop. نشریه پژوهشهاي تولید گیاهی. 28(2): 52-39.
کمالی، ا.، فاخري، ب. و م، ضابط. 1394. بررسی اثرات تنش خشکی بر عملکرد و اجزاي عملکرد پنبه با استفاده ازتجزیه بايپلات. مجله پژوهش‌هاي پنبه ایران، 3(1): 33-47.
منصوریان، ن.، محمدی، ح.، ضیایی، س. احمدپور برازجانی، م. و ن، آبیار. 1400. سنجش منافع اقتصادی پروژه های تحقیقاتی پنبه )مطالعه موردی پروژه های تحقیقاتی خراسان رضوی(.مجله پژوهشهای پنبه ایران، 9(1): 144-129.
یگانه، ع. و ب، پروانه. 1394. پهنه بندی اقلیمی کشت پنبه در سطح استان لرستان. اولین همایش بین المللی و چهارمین همایش ملی پژوهش های محیط زیست و کشاورزی ایران، 6 صفحه.

Full-Text:



واحد گرمسار

گیاه و زیست فناوری ایران Iranian Journal of Plant & Biotechnology (IJPB)

 

DOI: 10.71829/BIOLOGY-2025-1201542

نوع مقاله: پژوهشی

 

امکان‏سنجی قابلیت اولین کشت ارقام ایرانی و خارجی پنبه در تاریخ‏های کاشت مختلف در استان لرستان

مهدی شعبان (نویسنده مسئول) 1*، محمد شاهوردی2، حبیب‏اله کشیری3، محمود نصرالهی4، منوچهر سیاح‏فر5، کریم قربانی6 و رضا امیری7

1-‏ مربی، بخش تحقیقات علوم زراعی و باغی، مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان لرستان، سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی، بروجرد، ایران، [e-mail]

2- استادیار، بخش تحقیقات علوم زراعی و باغی، مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان لرستان، سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی، بروجرد، ایران، [e-mail]

3- استادیار، موسسه تحقیقات پنبه کشور، سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی، گرگان، ایران، [e-mail]

4- مربی، بخش تحقیقات گیاهپزشکی، مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان لرستان، سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی، خرم آباد، ایران، [e-mail]

5- استادیار، بخش تحقیقات علوم زراعی و باغی ، مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان لرستان، سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی، خرم آباد، ایران، [e-mail]

6- استادیار، بخش تحقیقات علوم دامی ، مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان لرستان، سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی، خرم آباد، ایران، [e-mail]

7- استادیار، بخش تحقیقات علوم زراعی و باغی ، مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان لرستان، سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی، خرم آباد، ایران، [e-mail]

تاریخ دریافت: اسفند 1403  تاریخ پذیرش: اردیبهشت 1404

Feasibility study of the first cultivation of Iranian and foreign cotton cultivars (Gossypium hirsutum) at different planting dates in Lorestan Province

Mahdi Shaaban (Corresponding Author)1*, Mohammad Shahvardi2, Habibollah Kashiri3, Mahmoud Nasrollahi4, Manouchehr Sayahfar5, Karim Ghorbani6 and Reza Amiria7

1- Instructor, Department of Agricultural and Horticultural Sciences, Lorestan Province Agricultural and Natural Resources Research and Education Center, Agricultural Research, Education and Extension Organization, Borujerd, Iran, [e-mail]

2- Assistant Professor, Department of Agricultural and Horticultural Sciences, Lorestan Province Agricultural and Natural Resources Research and Education Center, Agricultural Research, Education and Extension Organization, Borujerd, Iran, [e-mail]

3- Assistant Professor, National Cotton Research Institute, Agricultural Research, Education and Extension Organization, Gorgan, Iran, [e-mail]

4- Instructor, Department of Plant Protection Research, Lorestan Province Agricultural and Natural Resources Research and Education Center, Agricultural Research, Education and Extension Organization, Khorramabad, Iran, [e-mail]

5- Assistant Professor, Department of Agricultural and Horticultural Sciences, Lorestan Province Agricultural and Natural Resources Research and Education Center, Agricultural Research, Education and Extension Organization, Khorramabad, Iran, [e-mail] 

6- Assistant Professor, Animal Science Research Department, Agricultural Research and Education Center and Natural Resources of Lorestan Province, Agricultural Research, Education and Extension Organization, Khorramabad, Iran, [e-mail]

5- Assistant Professor, Department of Agricultural and Horticultural Sciences, Lorestan Province Agricultural and Natural Resources Research and Education Center, Agricultural Research, Education and Extension Organization, Khorramabad, Iran, [e-mail]

Received: March 2025       Accepted: May 2025

چکیده این مطالعه به منظور امکان‏سنجی کشت پنبه در شهرستان بروجرد واقع در استان لرستان  برای اولین بار اجرا گردید. آزمایش به صورت اسپلیت‏پلات بر پایه طرح بلوک‏های کامل تصادفی در سه تکرار اجرا شد. تیمارهای آزمایش شامل تاریخ‏های 3، 13و 23 خرداد و رقم (گلستان، لطیف، پرتو، تابان، ارمغان، خرداد، خورشید، شایان، ساجدی، مای، BA1010 و BA911) بودند. نتایج نشان داد اثر تاریخ کاشت و رقم و اثر متقابل آنها بر صفات مرتبط با اجزای عملکرد پنبه معنی‏دار بود. بیشترین میزان ارتفاع بوته در رقم خورشید و در تاریخ کاشت 13 خرداد، حاصل گردید. طول شاخه پایین در تاریخ کاشت 13 خرداد بیشتر از دو تاریخ کاشت دیگر بود. بیشترین تعداد گره در بوته در رقم خرداد و در تاریخ کاشت 23 خرداد حاصل شد. بالاترین تعداد شاخه رویا در بوته در رقم خارجی BA911 و در تاریخ کاشت 23 خرداد و بالاترین تعداد غوزه در بوته در رقم خورشید و در تاریخ کاشت 3 خرداد به‌دست آمد. بالاترین میزان عملکرد وش به میزان 4481 و 4388 کیلوگرم به‌ترتیب در ارقام پرتو و شایان و در تاریخ کاشت 3 خرداد به‌دست آمد. با توجه به این نتایج می‏توان بیان داشت که با کشت ارقام پرتو و شایان در شهرستان بروجرد در سطح حدود 2000 هکتار و جایگزینی آن با کشت برنج در منطقه، هم می‏توان مواد اولیه صنعت نساجی این شهرستان را تأمین نمود هم به حفظ ذخایر آبی دشت سیلاخور کمک نمود. کلمات کلیدی: امکان‏سنجی، پنبه، تاریخ کاشت، عملکرد وش فصلنامه گیاه و زیست فناوری ایران                  زمستان 1403، دوره 19، شماره 4، صص 87-72

Abstract This study was conducted for the first time to assess the feasibility of cotton cultivation in Borujerd County, Lorestan Province. The experiment was conducted in a split plot based on a randomized complete block design with three replications. The experimental treatments included the dates of June 3, 13, and 23 and the cultivars (Golestan, Latif, Parto, Taban, Armaghan, Khordad, Khorshid, Shayan, Sajedi, Mai, BA1010, and BA911). The results showed that the effect of planting date and cultivar and their interaction on the traits related to cotton yield components was significant. The highest plant height was achieved in the Khorshid cultivar and on the planting date of June 13. The length of the lower branch on the planting date of June 13 was greater than the other two planting dates. The highest number of nodes per plant was obtained in the Khordad variety and on the planting date of June 23. The highest number of dream branches per plant was obtained in the foreign BA911 variety and on the planting date of June 23, and the highest number of cones per plant was obtained in the Khorshid variety and on the planting date of June 3. The highest yield of 4481 and 4388 kg was obtained in the Parto and Shayan varieties, respectively, and on the planting date of June 3. According to these results, it can be stated that by cultivating the Parto and Shayan varieties in Borujerd County on an area of ​​about 2000 hectares and replacing it with rice cultivation in the region, it is possible to provide raw materials for the textile industry of this county and help preserve the water reserves of the Silakhor Plain. Keywords: Cotton, Cotton Yield, Feasibility Study, Planting Date Iranian Journal of Plant & Biotechnology Winter 2024, Vol 19, No 4, Pp 72-87

 

 

مقدمه و کلیات

يكي از محصولاتي كه طي دهه‏ي اخير همواره در كـانون توجـه مطالعات كارايي قرار داشته، محصول راهبردي پنبـه اسـت. پنبه (Gossypium hirsutum) یکی از قدیمی­ترین و مهم­ترین گیاهان لیفی محسوب می­گردد و حدود 35 درصد از کل الیاف جهان را تأمین می‏نماید و در بیش از 80 کشور دنیا کشت می‏شود و در اين رابطه کشورهايي مثل چین، هند و ایالات متحده امریکا حدود دو سوم فیبر مورد نیاز دنیا را تامین می‏نمایند (USDA, 2023). توسـعه‏ي توليد كاراي اين محصول مي‏تواند در كنار افزايش صادرات غير نفتـي كشور با تأمين مواد اوليه كارخانجات پنبه پـاك‏كنـي، روغـن‏كشـي و نساجي نقش بسزايي در رونق صنعت و افـزايش اشـتغال كشـور ايفـا می‏نماید (سیدی و دانشور کاخکی، 1393). پنبه به عنوان یک گياه صنعتی، در طيف وسيعی از بخشهای اقتصادی مورد استفاده قرار می‏گيرد و کمتر محصول کشاورزی با این قابليت را میتوان پيدا کرد. این محصول به لحاظ ایجاد اشتغال دارای اهميت فراوانی در هر اقتصادی است، به طوری که برخی منابع آن را طلای سفيد ناميده‏اند. اهميت پنبه در اشتغال‏زایی به نحوی است که با ایجاد یک نفر شغل در زراعت پنبه می‏توان پنج نفر شغل در صنایع مرتبط با آن ایجاد کرد (معاونت پژوهش‌هاي زيربنايي و امور توليدی مجلس شورای اسلامی، 1398). در این زمینه سیدی و دانشور کاخکی (1393) بیان داشتند که در سطح شهرستان بشرویه اشتغال تعداد قابل تـوجهي از كشاورزان بشرويه به زراعت پنبه و وجود دو كارخانه پنبه پاك‏كنـي خود گواه نقش پر رنگ اين محصول در اقتصاد منطقه است. پیش از سال 1357 شمسی سطح کشت سالیانه پنبه در کشور حدود 300 هزار هکتار بود که سهم زیادی از تولید آن به بازارهای جهانی صادر می‏شده و سالیانه ارزش صادراتی آن بیش از 120 میلیون دلار و سهم آن از صادرات کالاهای غیرنفتی 20 درصد و از کالاهای کشاورزی 45 درصد بوده است (Haeri and Asayesh, 2019). با وجود اهمیت این محصول در اقتصاد کشور، سطح کشت و تولید پنبه در سال های گذشته روندی نزولی داشته و بر اساس آمار موجود سطح کشت آن در سال‏های اخیر به حدود 70 هزار هکتار رسیده است (منصوریان و همکاران، 1400). صنایع نساجی مهمترین مصر کننده پنبه تولیدی کشور بوده که به دلیل تولید داخلی ناکافی، همه ساله بخش قابل توجهی از نیاز خود به پنبه را از بازارهای جهانی تامین میکنند که تبعات گوناگونی برای اقتصاد ملی به همراه دارد. به عنوان نمونه میزان واردات انواع پنبه در سال 1398 برابر با 97 هزار تن و ارزبری آن در حدود 200 میلیون دلار بوده است، علاوه بر این هزینه‏های ارزی فراوانی برای واردات لینتر پنبه، الیاف مصنوعی، نخ پارچه و پوشاک و ده‏ها فرآورده دیگر پنبه تخصیص داده می‏شود (منصوریان و همکاران، 1400). سطح زیر کشت پنبه در ایران در سال زراعی 1402، میزان 120 هزار هکتـار برآورد شده است. بر اساس آمار سازمان خوار بار جهانی میزان تولید وش در ایران در سال 1402 برابر با 70000 تن بود (فائو، 2023). با توجه به ضرورت و اهمیت تامین پنبه مورد نیاز صنایع کشور از تولید داخلی، وزارت جهاد کشاورزی طرح خودکفایی تولید پنبه را از سال 1394 تا سال 1404 در دستور کار قرار داده است. بدیهی است که افزایش تولید پنبه همانند سایر محصولات کشاورزی، با دو راهکار توسعه سطح کشت و افزایش بهره‏وری عوامل تولید آن امکانپذیر خواهد بود. در این زمینه می‏توان در استان های مستعد کشت پنبه با ترغیب کشاورزان و ارائه خدمات حمایتی از کشاورزان و بهبود مکانیزاسیون پنبه در این استان ها سطح زیر کشت پنبه را با سایر محصولات مانند برنج و یا برخی صیفی جات جایگزین و کشت آنرا توسعه داد. به عنوان نمونه در دشت سیلاخورد واقع در دو شهرستان بروجرد و درورد در استان لرستان حدود 10000 هکتار کشت برنج وجود داشته که می‏توان بخشی از آن در حدود 2000 هکتار را به منظور تأمین مواد اولیه کارخانجات نساجی این شهرستان به کشت پنبه اختصاص داد. از این رو توسعه کشت پنبه و تأمین مواد اولیه کارخانجات نساجی استان لرستان می‏تواند هم از بیکار شدن کارگران این کارخانه جلوگیری نموده، هم از خروج سالیانه میلیاردها دلار ارز از کشور جلوگیری نماید. از طرفی توسعه کشت و کار پنبه در منطقه می‏توان سودآوری بیشتری در مقایسه با کشت محصولاتی مانند برنج را برای کشاورزان به همراه داشته و همچنین با توجه به نیاز آبی کم این محصول می‏توان بحران کم‏آبی را به خوبی در منطقه کنترل نمود. براساس مطالعه‏ای که یگانه و پروانه (1394) در استان لرستان انجام دادند مشخص شد که استان لرستان یک استان مستعد در زمینه کشت و کار پنبه باشد. پس می‏توان امید داشت که توسعه کشت و کار پنبه در استان لرستان به منظور تأمین مواد اولیه صنعت نساجی امیدوارکننده می‏باشد. از این رو این مطالعه به منظور بررسی امکان‏سنجی کشت پنبه در استان لرستان برای اولین بار صورت گرفته است.

فرآیند پژوهش 

این مطالعه به منظور استعداد یابی و سنجش توانایی شرایط اقلیمی استان لرستان در تولید پنبه و همچنین به منظور بررسی اثر تاریخ کاشت بر عملکرد و اجزای عملکرد ارقام ایرانی و خارجی پنبه انجام شد اجرا گردید. آزمایش در پردیس تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی شهرستان بروجرد اجرا گردید. منطقه بروجرد در فاصله حدود 90  كيلومتري شمال شهرستان خرم آباد واقع در استان لرستان می‏باشد.  این آزمایش با استفاده از کرت های یک‏بار خرد شده در قالب طرح بلوک کامل تصادفی در سه تکرار اجرا شد. تاریخ‏های کاشت شامل تاریخ‏های 3 خرداد، 13 خرداد و 23 خرداد بود. ارقام مورد شامل 9 رقم ایرانی از قبیل گلستان، لطیف، پرتو، تابان، ارمغان، خرداد، خورشید، شایان و ساجدی و سه رقم خارجی شامل ارقام مای، BA1010 و BA911 بودند. کاشت به صورت ردیفی در کرت‌هایی متشکل از 4 ردیف کاشت به فاصله 75 سانتی‏متر و به طول 6 متر انجام شد. فاصله بین بوته ها در ردیف 15 سانتی‏متر بود. بر این اساس، مساحت هر کرت 18 متر مربع بود. بین کرت‏های اصلی به منظور جلوگیری از  نفوذ جانبی یک متر فاصله در نظر گرفته شد. کود مصرفی بر اساس آزمون خاک مقدار کود اوره 150 کیلوگرم در هکتار در دو نوبت، قبل از کاشت 50 کیلوگرم مرحله 6 برگی حقیقی 50  کیلوگرم و مرحله گل‏دهی 50 کیلو گرم، کود سولفات پتاسیم 50 کیلوگرم در هکتار قبل از کاشت و کود سوپرفسفات تریپل 100 کیلوگرم در هکتار قبل از کاشت مصرف شد. به منظور حذف نفوذ جانبی آب آبیاری، بین پلات‌های اصلی یک متر فاصله در نظر گرفته شد. کلیه عملیات داشت شامل کنترل علف‌های هرز و مبارزه با آفات و بیماری‌ها بر اساس نیاز صورت پذیرفت. صفاتی که در این سال اندازه‏گیری شدند عبارتند از ارتفاع بوته، طول شاخه پایین، تعداد گره در بوته، تعداد شاخه رویا در بوته، تعداد شاخه زایا در بوته، وزن بوته، تعداد غوزه در بوته، وزن غوزه در بوته، تعداد پنبه دانه در غوزه و عملکرد وش. برای اندازه‏گیری عملکرد وش، برداشت طی سه چین انجام شد. برای برداشت چین اول زمانی که 50 درصد بوته‏های هر رقم به مرحله رسیدگی کامل رسیدند، برداشت کل بوته‏های موجود در هر کرت انجام شد و پس از جدا کردن وش از غوزه‏ها توسط ترازوی دیجیتالی عملکرد وش براساس وزن برداشت شده اندازه‏گیری شد. چین دوم حدوداً 20 روز بعد از برداشت چین اول و چین سوم نیز 20 روز پس از برداشت چین دوم انجام شد. در نهایت داده‏های آزمایش با استفاده از نرم‏افزار SAS و مقایسات میانگین داده‏ها با استفاده از روش LSD انجام شد.

نتایج و بحث

با توجه به اینکه این مطالعه برای اولین بار در شهرستان بروجرد انجام شد، نتایج بیانگر این بود که منطقه بروجرد توانایی و استعداد خوبی برای کشت و کار پنبه داشته و شرایط اقلیمی این منطقه سازگار برای رشد و تولید پنبه می‏باشد (شکل 1).

 

 

 

 

 

شکل 1- تصاویر مربوط به طرح آزمایشی کشت پنبه در شهرستان بروجرد

Fig 1- Images related to the experimental cotton cultivation project in Borujerd

County

 

 براساس مطالعات انجام شده در زمینه نیاز استان لرستان و به خصوص شهرستان بروجرد که دارای کارخانجات نساجی بزرگ می‏باشد می‏توان بیان داشت که با اختصاص حدود 2000 هکتار از 10000 هکتار اراضی کشاورزی که زیر کشت برنج است می‏توان نیاز کارخانجات نساجی بروجرد را تأمین نمود تا از واردات مواد اولیه کارخانجات نساجی که همان پنبه است جلوگیری نمود و از خروج میلیاردها دلار ارز از کشور جلو‏گیری نمود. به علاوه با ترویج و گسترش کشت و کار پنبه در شهرستان بروجرد می‏توان زمینه را برای اشتغال بسیاری از جوانان این شهرستان فراهم نمود و همچنین با توجه به نیاز آبی اندک این گیاه در مقایسه با گیاه برنج به افزایش ذخایر آبی دشت سیلاخور کمک نمود. بدین منظور و در راستای استعدادیابی شرایط آب و هوایی منطقه بروجرد به کشت و کار پنبه این مطالعه به صورت میدانی و با کاشت 12 رقم پنبه (مشتمل بر سه رقم خارجی و 9 رقم داخلی) در سه تاریخ کاشت در ایستگاه تحقیقات کشاورزی بروجرد کشت گردید. نتایج تجزیه واریانس داده‏ها نشان داد اثر تاریخ کاشت بر صفات ارتفاع بوته، طول شاخه پایین، تعداد گره در بوته، تعداد شاخه زا و تعداد شاخه رویا در سطح احتمال یک درصد معنی‏دار شد. همچنین نتایج نشان داد ار رقم بر صفات ارتفاع بوته، تعداد گره در بوته، تعداد شاخه زا و تعداد شاخه رویا در سطح احتمال یک درصد معنی‏دار شد ولی بر صفت طول شاخه پایین در سطح پنج درصد معنی‏دار بود. همچنین نتایج نشان داد اثر متقابل تاریخ کاشت و رقم بر صفات ارتفاع بوته، تعداد گره در بوته، تعداد شاخه زا و تعداد شاخه رویا در سطح احتمال یک درصد معنی‏دار شد و بر صفت طول شاخه پایین اثر معنی‏دار نداشت (جدول 1).

طول شاخه پایین: براساس نتایج حاصل از مقایسه میانگین ساده داده‏های مشخص شد که طول شاخه پایین در تاریخ کاشت دوم (13 خرداد) بیشتر از دو تاریخ کاشت دیگر بود (22/90 سانتی‏متر). هر چند که این تاریخ کاشت با تاریخ کاشت 3 خرداد (94/74 سانتی‏متر) اختلاف آماری معنی‏داری نداشت ولی نتایج نشان داد کمترین میزان طول شاخه پایین به میزان 08/59 سانتی‏متر در تاریخ کاشت 23 خرداد حاصل گردید (جدول 2). در بین ارقام نیز رقم تابان دارای بیشترین طول شاخه پایین (11/100 سانتی‏متر) بود و کمترین میزان طول شاخه به مقدار 67/63 سانتی‏متر در رقم خورشید حاصل گردید و اختلاف بین این دو از نظر آماری معنی‏دار بود (جدول 2).

 

جدول 1- تجزیه واریانس خصوصیات مورفولوژیکی ارقام پنبه کشت شده در تاریخ‏های مختلف در منطقه بروجرد

Table 1- Analysis of variance of morphological characteristics of cotton cultivars cultivated on different dates in Borujerd region

تعداد شاخه زایا در بوته	تعداد شاخه رویا در بوته	تعداد گره در بوته	طول شاخه پایین	ارتفاع بوته	درجه آزادی	منابع تغییرات
**78/2	**37/6	**45/4	1005	**5/103	2	تکرار
**28/2	**56/5	17/1	**8727	**5571	2	تاریخ کاشت
53/0	46/0	16/0	866	3/0	4	خطای فرعی
**77/2	**57/2	**84/1	1058*	**230	11	رقم
**57/2	**43/1	**27/2	1299	**108	22	تاریخ کاشت*رقم
39/0	32/0	63/0	836	67/3	66	خطای کل
26/11	59/28	47/10	68/38	63/1	-	ضریب تغییرات

        ‏         *و** به ترتیب بیانگر معنی‏داری در سطح پنج و یک درصد می‏باشند.

- * and ** indicate significance at the 5 and 1% levels, respectively

 

جدول 2- مقایسه میانگین خصوصیات مورفولوژیکی ارقام پنبه کشت شده در تاریخ‏های مختلف در منطقه بروجرد

Table 2- Comparison of average morphological characteristics of cotton cultivars cultivated on different dates in Borujerd region

تعداد شاخه زایا در بوته	تعداد شاخه رویا در بوته	تعداد گره در بوته	طول شاخه پایین	ارتفاع بوته	تاریخ کاشت
83/5a	75/1b	58/7ab	94/74ab	103c	3خرداد
63/5ab	77/1b	41/7b	22/90a	123b	13خرداد
33/5b	44/2a	77/7a	08/59b	125a	23خرداد
					ارقام
88/4e	33/2bc	22/7cd	33/84ab	22/108h	گلستان
88/5bc	77/1def	66/7bc	67/66b	77/114ef	لطیف
88/5bc	55/1ef	44/7bcd	67/66b	22/118c	پرتو
22/5de	55/1ef	77/6d	11/100a	88/108h	تابان
44/5cde	77/1def	22/7cd	78/73ab	116de	ارمغان
66/6a	77/1def	44/8a	22/88ab	66/126b	خرداد
33/5cde	22/2bcd	55/7bc	67/63b	55/142a	خورشید
77/5bcd	2cde	77/7abc	22/68b	33/117cd	شایان
77/5bcd	44/1f	22/7cd	89/80ab	33/124b	ساجدی
33/6ab	55/1ef	88/7abc	33/74b	22/113fg	مای
11/5e	66/2b	77/7abc	89/69b	77/108h	BA1010
88/4e	22/3a	11/8ab	22/64b	88/111g	BA911

‏ میانگین‏هایی که دارای حداقل یک حرف مشترک هستند، فاقد اختلاف اماری معنی‏دار براساس آزمون LSD می‏باشند

Means that have at least one letter in common do not have a statistically significant difference based on the LSD test

 

ارتفاع بوته: نتایج حاصل از مقایسه میانگین داده ها نشان داد به طور کلی ارتفاع بوته در تاریخ کاشت 13 خرداد بیشر از دو تاریخ کاشت 3 خرداد و 23 خرداد بود. بیشترین میزان ارتفاع بوته در رقم خورشید و در تاریخ کاشت 13 خرداد به میزان 155 سانتی‏متر حاصل گردید و همین رقم در تاریخ کاشت 23 خرداد ارتفاعی معادل 33/152 سانتی‏متر داشت و از این نظر با تاریخ کاشت 13 خرداد اختلاف معنی‏داری نداشت. در تاریخ کاشت 3 خرداد ارتفاع بوته همه ارقام پنبه کمتر از دو تاریخ کاشت دیگر بود و براساس این نتایج مشخص شد که کمترین میزان ارتفاع بوته به مقدار 33/89 سانتی‏متر در رقم ارمغان کشت شده در تاریخ کاشت 3 خرداد به دست آمد (جدول 3).

تعداد گره در بوته: تعداد گره در بوته در تاریخ کاشت 23 خرداد بیشتر از دو تاریخ کاشت دیگر بود و براساس این نتایج مشخص شد که بیشترین تعداد گره در بوته به تعداد 33/10 گره در بوته در رقم خرداد و در تاریخ کاشت 23 خرداد حاصل شد در حالی که کمترین تعداد گره در بوته به تعداد 6 گره در بوته در تاریخ کاشت 3 خرداد و در رقم ارمغان به دست آمد (جدول 3).

 

جدول 3- مقایسه میانگین اثر متقابل تاریخ کاشت و رقم بر ارتفاع بوته و تعداد گره در بوته ارقام پنبه کشت شده در منطقه بروجرد

Table 3- Comparison of the average interaction effect of planting date and cultivar on plant height and the number of nodes per plant of cotton cultivars cultivated in Borujerd region

تعداد گره در بوته			ارتفاع بوته
	تاریخ کاشت			تاریخ کاشت		رقم
23خرداد	13خرداد	3خرداد	23خرداد	13خرداد	3خرداد
33/7cd	66/7ab	66/6cd	119bcd	98f	66/107bc	گلستان
8bc	7b	8ab	129b	66/112de	66/102c	لطیف
66/7bcd	66/6c	8ab	122bc	33/140ab	33/92de	پرتو
66/7bcd	7b	66/6cd	111d	122cd	66/93cd	تابان
33/7cd	33/8a	6d	33/122bc	33/136bc	33/89e	ارمغان
33/10a	66/7ab	33/7bc	131b	33/152a	66/93cd	خرداد
33/8b	33/7b	7bc	33/152a	155a	33/120a	خورشید
7c	66/7ab	66/8ab	33/127b	112de	66/112b	شایان
33/6e	66/7ab	66/7bc	123bc	33/127c	66/122a	ساجدی
66/7bcd	7b	9a	33/122bc	33/112de	105c	مای
66/8bb	7b	66/8ab	33/112cd	33/121cd	66/92de	BA1010
8bc	8 a	33/7bc	113cd	33/117 cde	33/105c	BA911

میانگین‏هایی که دارای حداقل یک حرف مشترک هستند، فاقد اختلاف اماری معنی‏دار براساس آزمون LSD می‏باشند

Means that have at least one letter in common do not have a statistically significant difference based on the LSD test

 

تعداد شاخه رویا در بوته: تأخیر در تاریخ کاشت منجر به افزایش تعداد شاخه رویا در بوته شد و نتایج نشان داد بالاترین تعداد شاخه رویا در بوته به تعداد 33/4 در رقم خارجی BA911 و در تاریخ کاشت 23 خرداد حاصل شد. این در حالی بود که در تاریخ کاشت 3 خرداد کمترین تعداد شاخه رویا در بوته در رقم پرتو (1 شاخه در بوته) و در تاریخ کاشت 13 خرداد کمترین تعداد شاخه رویا در بوته به تعداد 1 شاخه در بوته در ارقام خرداد و مای به دست آمد (جدول 4).

تعداد شاخه زایا در بوته: تأخیر در تاریخ کاشت منجر به کاهش تعداد شاخه زایا در بوته شد و نتایج نشان داد بالاترین تعداد شاخه زایا در بوته به تعداد 66/7 در رقم خارجی مای و در تاریخ کاشت 3 خرداد و همچنین در رقم خرداد در تاریخ کاشت 23 خرداد حاصل شد. این در حالی بود که در تاریخ کاشت 23 خرداد کمترین تعداد شاخه زایا در بوته در رقم خارجی BA911 (66/3 شاخه در بوته) به دست آمد (جدول 4).

 

 

جدول 4- مقایسه میانگین اثر متقابل تاریخ کاشت و رقم بر تعداد شاخه رویا و زایا در بوته ارقام پنبه کشت شده در منطقه بروجرد

Table 4- Comparison of the average interaction effect of planting date and cultivar on the number of vegetative and reproductive stems per plant of cotton cultivars cultivated in Borujerd region

تعداد شاخه زایا در بوته			تعداد شاخه رویا در بوته
	تاریخ کاشت			تاریخ کاشت		رقم
23خرداد	13خرداد	3خرداد	23خرداد	13خرداد	3خرداد
33/5b	5d	33/4g	2cd	66/2b	33/2b	گلستان
7a	66/5c	5e	1e	33/1de	3a	لطیف
33/5b	33/5cd	7ab	33/2c	33/1de	1d	پرتو
5bc	33/5cd	33/5de	66/1de	66/1d	33/1cd	تابان
66/4c	7a	66/4fg	66/2bc	33/1de	33/1cd	ارمغان
66/7a	66/6ab	66/5d	66/2bc	1e	66/1c	خرداد
33/5b	5d	66/5d	3b	33/2bc	33/1cd	خورشید
33/5b	5d	7ab	66/1de	66/2b	66/1c	شایان
66/4c	33/6b	33/6bc	66/1de	33/1de	33/1cd	ساجدی
33/5b	6b	66/7a	33/2b	1e	33/1cd	مای
66/4c	33/5cd	33/5de	4a	66/1d	33/2b	BA1010
66/3d	5d	6c	33/4a	3a	33/2b	BA911

‏ میانگین‏هایی که دارای حداقل یک حرف مشترک هستند، فاقد اختلاف اماری معنی‏دار براساس آزمون LSD می‏باشند

Means that have at least one letter in common do not have a statistically significant difference based on the LSD  test

 

نتایج تجزیه واریانس داداه‏ها نشان داد اثر تاریخ کاشت بر صفات، وزن غوزه، تعداد غوزه در بوته، وزن غوزه در بوته، تعداد پنبه دانه در غوزه و عملکرد وش در سطح احتمال یک درصد معنی‏دار شد. همچنین نتایج نشان داد اثر رقم بر صفات وزن غوزه، تعداد غوزه در بوته، وزن غوزه در بوته، تعداد پنبه دانه در غوزه و عملکرد وش در سطح احتمال یک درصد معنی‏دار شد. همچنین نتایج نشان داد اثر متقابل تاریخ کاشت و رقم بر صفات وزن غوزه، تعداد غوزه در بوته، وزن غوزه در بوته، تعداد پنبه دانه در غوزه و عملکرد وش در سطح احتمال یک درصد معنی‏دار شد (جدول 5).

 

جدول 5- تجزیه واریانس خصوصیات مربوط به عملکرد ارقام پنبه کشت شده در تاریخ‏های مختلف در منطقه بروجرد

Table 5- Analysis of variance of yield-related characteristics of cotton cultivars cultivated on different dates in Borujerd region

عملکرد وش	تعداد پنبه دانه در غوزه	وزن غوزه در بوته	تعداد غوزه در بوته	وزن بوته	درجه آزادی	منابع تغییرات
360605	78/2	**470	**48/5	**2242	2	تکرار
**52113057	**26/49	**20984	**438	**28874	2	تاریخ کاشت
35451	41/1	66/25	98/1	407	4	خطای فرعی
**1321956	**71/28	**7281	**3/89	**5426	11	رقم
**1818550	**36/50	**4244	**62/83	**8688	22	تاریخ کاشت*رقم
127613	73/1	57/55	71/0	8/13	66	خطای کل
77/16	96/3	79/6	82/4	89/1	-	ضریب تغییرات

‏         *و** به ترتیب بیانگر معنی‏داری در سطح پنج و یک درصد می‏باشند

- * and ** indicate significance at the 5 and 1% levels, respectively

 

جدول 6- مقایسه میانگین ساده خصوصیات مربوط به عملکرد ارقام پنبه کشت شده در تاریخ‏های مختلف در منطقه بروجرد

Table 6- Comparison of simple averages of yield-related characteristics of cotton cultivars cultivated on different dates in the Borujerd region

عملکرد وش	تعداد پنبه دانه در غوزه	وزن غوزه در بوته	تعداد غوزه در بوته	وزن بوته	تاریخ کاشت
3175a	02/32c	15/133a	33/21a	225a	3خرداد
2398b	5/33b	05/111b	96/16b	194b	13خرداد
814c	33/34a	92/89c	5/14c	169c	23خرداد
					ارقام
2469abc	77/32bc	84/118c	55/17d	196e	گلستان
2358bc	34b	23/143b	24a	211d	لطیف
2740a	22/33bc	61/94e	66/15ef	239a	پرتو
2191cde	77/36a	24/92e	19c	222b	تابان
1528f	11/33bc	06/94e	16e	163i	ارمغان
1953de	66/32c	43/148b	33/20b	217c	خرداد
2561ab	11/36a	74/160a	11/21b	211d	خورشید
2222cd	34b	38/116c	44/17d	175h	شایان
2222cd	33bc	9/97de	15f	158j	ساجدی
1530f	32cd	94/101d	11/16e	187fg	مای
1876e	88/30d	65/77f	44/15ef	189f	BA1010
1901de	88/30d	48/70g	44/12g	185g	BA911

‏ میانگین‏هایی که دارای حداقل یک حرف مشترک هستند، فاقد اختلاف اماری معنی‏دار براساس آزمون LSD می‏باشند

Means that have at least one letter in common do not have a statistically significant difference based on the LSD test

 

وزن بوته: نتایج نشان داد که به طور کلی بالاترین میزان وزن بوته در تاریخ کاشت 3 خرداد حاصل شد (جدول 6)، ولی بالاترین میزان وزن بوته به مقدار 326 گرم در بوته در تاریخ کاشت 13 خرداد و در رقم پرتو به دست آمد. همچنین نتایج نشان داد کمترین میزان وزن بوته به مقدار 107 گرم در بوته در قم خارجی BA1010 به دست آمد (جدول 7).

تعداد غوزه در بوته: نتایج نشان داد تأخیر در تاریخ کاشت تا 23 خرداد منجر به کاهش تعداد غوزه در بوته شد و در تاریخ کاشت 3 خرداد میزان غوزه بیشتری در بوته شکل گرفت (جدول 6). براساس این نتایج مشخص شد که بالاترین تعداد غوزه در بوته به تعداد 31 غوزه در بوته در رقم خورشید و در تاریخ کاشت 3 خرداد به دست آمد. این در حالی بود که کمترین تعداد غوزه در بوته در تاریخ کاشت 23 خرداد و در رقم خارجی BA911 به تعداد 66/7 غوزه در بوته به دست آمد (جدول 7).

 

 جدول 7- مقایسه میانگین اثر متقابل تاریخ کاشت و رقم بر وزن بوته و تعداد غوزه در بوته ارقام پنبه کشت شده در منطقه بروجرد

Table 7- Comparison of the average interaction effect of planting date and cultivar on plant weight and number of bolls per plant of cotton cultivars cultivated in Borujerd region

تعداد غوزه در بوته			وزن بوته
	تاریخ کاشت			تاریخ کاشت		رقم
23خرداد	13خرداد	3خرداد	23خرداد	13خرداد	3خرداد
13f	33/16d	33/23cd	177cd	136efg	275ab	گلستان
66/24a	21b	33/26b	217b	156def	261bc	لطیف
19c	14ef	14g	154de	326a	238cd	پرتو
16d	66/14e	33/26b	250a	229c	186g	تابان
13f	66/13ef	33/21d	124f	156def	211de	ارمغان
66/21b	13efg	33/26b	184c	309b	157h	خرداد
66/15de	66/16d	31a	173cde	167ef	293a	خورشید
14ef	20c	33/18e	180cd	120g	223d	شایان
33/9hi	33/20bc	33/15fg	147e	147ef	180fg	ساجدی
66/11g	66/14e	22c	173cde	174de	213de	مای
33/8ij	66/23a	33/14g	107g	194d	267b	BA1010
66/7j	33/12g	33/17ef	140ef	214cd	200f	BA911

‏ میانگین‏هایی که دارای حداقل یک حرف مشترک هستند، فاقد اختلاف اماری معنی‏دار براساس آزمون LSD می‏باشند

Means that have at least one letter in common do not have a statistically significant difference based on the LSD test

 

 

 

وزن غوزه در بوته: مشابه با تعداد غوزه در بوته، تأخیر در تاریخ کاشت منجر به کاهش وزن غوزه در بوته شد (جدول 6). براین اساس مشخص شد که بالاترین میزان وزن غوزه در بوته به میزان 276 گرم در رقم خورشید و در تاریخ کاشت 3 خرداد حاصل گردید. این در حالی بود که کمترین تمیزان وزن غوزه در بوته به میزان 93/51 گرم در رقم ارمغان و در تاریخ کاشت 23 خرداد به دست آمد و این رقم با دو رقم خارجی BA1010 و BA911 اختلاف آماری معنی‏داری نداشت (جدول 8).

تعداد پنبه دانه در غوزه: نتایج نشان داد بالاترین تعداد پنبه‏دانه در غوزه به تعداد 42 عدد در ارقام خورشید و لطیف و به ترتیب در دو تاریخ کاشت 13 و 23 خرداد به دست آمد. این در حالی بود که کمترین تعداد پنبه دانه در غوزه در تاریخ کاشت 13 خرداد و در رقم خرداد به تعداد 27 عدد به دست آمد (جدول 8).

 

 

جدول 8- مقایسه میانگین اثر متقابل تاریخ کاشت و رقم بر وزن غوزه در بوته و تعداد پنبه‏دانه در غوزه ارقام پنبه کشت شده در منطقه بروجرد

Table 8- Comparison of the average interaction effect of planting date and cultivar on boll weight per plant and the number of cotton seeds in the boll of cotton cultivars cultivated in Borujerd regionand

تعداد پنبه‏دانه در			وزن غوزه در بوته
	تاریخ کاشت			تاریخ کاشت		رقم
23خرداد	13خرداد	3خرداد	23خرداد	13خرداد	3خرداد
33/31g	37b	30c	03/67de	03/99efg	46/190c	گلستان
42a	66/30e	33/29cd	66/103b	56/164a	46/161d	لطیف
33/33ef	34c	33/32bc	13/98bc	16/115de	53/70	پرتو
33/39b	41a	30c	26/78d	16/86fg	3/112e	تابان
35d	30e	33/34b	93/51f	56/119d	7/110e	ارمغان
35d	27f	36ab	73/120a	46/119d	1/205b	خرداد
37c	42a	33/29cd	76/121a	4/84fgh	276a	خورشید
31g	33cd	38a	96/94bc	93/139b	114e	شایان
33/34de	33/29ef	33/35b	5/66de	53/127c	66/99fg	ساجدی
33/31g	33/33c	33/31bc	36/102b	33/97efg	13/106ef	مای
31g	33cd	66/28d	73/53ef	9/108def	33/70h	BA1010
33/31g	66/31e	66/29cd	60def	63/70h	83/80gh	BA911

‏ میانگین‏هایی که دارای حداقل یک حرف مشترک هستند، فاقد اختلاف اماری معنی‏دار براساس آزمون LSD می‏باشند

Means that have at least one letter in common do not have a statistically significant difference based on the LSD test

 

عملکرد وش: براساس نتایج حاصل از این مطالعه مشخص شد که تأخیر در تاریخ کاشت منجر به کاهش عملکرد وش در ارقام مختلف پنبه شد (جدول 6). براساس این نتایج مشخص شد که بالاترین میزان عملکرد وش به میزان 4481 و 4388 کیلوگرم به ترتیب در ارقام پرتو و شایان و در تاریخ کاشت 3 خرداد به دست آمد. در همین تاریخ کاشت کمترین میزان عملکرد وش به میزان 1685 کیلوگرم در هکتار در رقم خارجی مای حاصل گردید. همچنین نتایج نشان داد در تاریخ کاشت 13 خرداد بالاترین میزان عملکرد وش به میزان 4092 کیلوگرم در رقم لطیف و کمترین میزان آن به مقدار 1055 کیلوگرم در هکتار در رقم شایان به ست آمد. در تاریخ کاشت 23 خرداد نیز بیشترین میزان عملکرد به مقدار 1574 کیلوگرم در هکتار در رقم خورشید و کمترین میزان عملکرد وش به مقدار 233 کیلوگرم در هکتار در رقم ارمغان به دست آمد (جدول 9).

 

 

 

جدول 9- مقایسه میانگین اثر متقابل تاریخ کاشت و رقم بر بر عملکرد وش ارقام پنبه کشت شده در منطقه بروجرد

Table 9- Comparison of the average interaction effect of planting date and cultivar on the yield of cotton cultivars cultivated in Borujerd region

	تاریخ کاشت
23خرداد	13خرداد	3خرداد	رقم
888d	3055b	3462cd	گلستان
981c	4092a	1999g	لطیف
907cd	2833c	4481a	پرتو
685e	2314d	3574bc	تابان
233g	1314h	3037e	ارمغان
509f	2407d	2944ef	خرداد
1574a	3018b	3092e	خورشید
1222b	1055i	4388a	شایان
925c	1888f	3851b	ساجدی
629e	2277de	1685h	مای
685e	2870c	2074g	BA1010
537ef	1648fg	3518bc	BA911

‏ میانگین‏هایی که دارای حداقل یک حرف مشترک هستند، فاقد اختلاف اماری معنی‏دار براساس آزمون LSD می‏باشند

Means that have at least one letter in common do not have a statistically significant difference based on the LSD test

 

 

در مطالعه حاضر مشخص شد که بین تاریخ‏های مختلف کاشت و ارقام مختلف پنبه از نظر برخی از خصوصیات مورفولوژیک و همچنین اجزار مرتبط با عملکرد وش و عملکرد وش اختلافاتی وجود داشت. در تاریخ کاشت 3 خرداد رقم پرتو رقم برتر بود و دارای عملکردی معادل 4481 کیلوگرم در هکتار بود، هر چند که این رقم با رقم شایان (4388 کیلوگرم در هکتار) اختلاف آماری معنی‏داری نداشت. در تاریخ کاشت 13 خرداد نیز رقم لطیف دارای عملکردی بالاتر از سایر ارقام بود (4092 کیلوگرم در هکتار). در تاریخ کاشت 23 خرداد نیز رقم عملکردی بالاتر از سایر ارقام دشت (1574 کیلوگرم در هکتار). در بین همه ارقام و تلریخ‏های کاشت، کمترین میزان عملکرد وش متعلق به رقم ارمغان و در تاریخ کاشت 23 خرداد بود (233 کیلوگرم در هکتار). اختلاف بین ارقام مختلف پنبه در مطالعات مختلف گزارش شده است (جعفرآقایی، 1396) که با یافته‏های حاصل از این مطالعه مطابقت داشت. این محققین عنوان داشتند که ژنوتیپ‏هایی مانند ورامین که تشعشع کمتری را به وسط و کنف کنوپی انتقال دادند از عملکرد وش کمتری نیز برخوردار بودند که به دلیل بالاتر بودن رشد اندام‌های رویشی و همچنین کمتر بودن تعداد غوزه در بوته عملکرد کمتری نسبت به سایر ژنوتیپ‏ها تولید نمود و در فرآیند انتخاب ژنوتیپ‏های برتر قرار نگرفت (جعفرآقایی، 1396). در این مطالعه نیز اختلاف در رشد و اجزای عملکرد از قبیل تعداد غوزه در بوته و همچنین وزن غوزه و تعداد شاخه زایا در بوته از دلایل اصلی اختلاف در عملکرد وش بین ارقام مختلف پنبه مورد مطالعه بود. سید معصومی (1387) در مطالعه­ای روی 20 ژنوتیپ موتانت پنبه نشان داد که رقم موتاژن A1 که میزان عملکرد بالایی تولید نمود و حتی عملکرد آن از رقم متداول اولتان بیشتر بود. کمالی و همکاران (1394) در مطالعه خود روی ارقام پنبه بیان داشتند که دو رقم ورامین و بختگان تحت شرایط خشکی عملکرد بالاتری داشتند و به خصوص رقم ورامین را به عنوان یک رقم ایده­آل که دارای بیشترین و پایدارترین میزان عملکرد بود معرفی نمودند. آنها ملاک برتری این ارقام را عملکرد وش، تعداد غوزه و درصد کیل بیان نمودند. در این مطالعه نیز با مشاهده شد که میزان عملکرد وش در رقم پرتو و در تاریخ کاشت 3 خرداد نسبت به ارقام دیگر به جز رقم شایان تفاوت معنی‏داری داشت. کمالی و همکاران (1394) گزارش کردند که عملکرد کل بوته ارقام پنبه با عملکرد چین یک و دو و همچنین تعداد و وزن غوزه دارای همبستگی بالایی بوده که در انتخاب ارقام موثر است. در این مطالعه نیز ارقامی به عنوان ارقام برتر پیشنهاد شدند که دارای تعداد غوزه و وزن غوزه بیشتری بودند و در نتیجه عملکرد وش بالاتری نیز تولید نمودند. بنابراین از بین اجزای مختلف عملکرد برخی از این اجزا دارای همبستگی مستقیم و بالاتری با عملکرد بوده و می‏توانند آنرا بهتر توجیه کرده و در آزمایشات گزینش ارقام می‏تواند معیار مناسب‏تری جهت انتخاب ارقام برتر باشد. باید توجه داشت که در هر دو شرایط غیرتنش و تنش تعداد غوزه یکی از معیارهای مهم بوده که با عملکرد وش ارتباط نزدیکی داشته و میتوان جهت انتخاب از این معیار استفاده نمود (کمالی و همکاران، 1394). آنها همچنین بیان نمودند که قسمت اعظم افزایش عملکرد وش در پنبه از طریق افزایش تعداد غوزه در بوته می‏باشد. به هر حال، در این آزمایش ارقام پتو و شایان در تاریخ کاشت 3 خرداد و رقم لطیف در تاریخ کاشت 13 خرداد و ارقام خورشید و شایان در تاریخ کشات 23 خرداد دارای بالاترین عملکرد وش بودند و اختلاف آنها با سایر تیمارها از نظر این صفات معنی­دار بود (جدول 13). تعداد غوزه در بوته با داشتن بیشترین ضرایب عاملی، تنوع بیشتری را توجیه نموده که می‏تواند نشان از اهمیت این ویژگی در برنامه‌های اصلاح و انتخاب ارقام پنبه باشد (رمضانپور و همکاران، 1381). از عوامل اختلاف بین عملکرد وش در ارقام مختلف پنبه و تاریخ‏های مختلف کاشت می‏توان به صفاتی از قبیل وزن بوته و وزن برخی دیگر از صفات از قبیل وزن غوزه در بوته اشاره نمود. در این مطالعه در تاریخ کاشت 3 خرداد رقم خورشید و در دو تاریخ کاشت 13 و 23 خرداد به ترتیب ارقام پرتو و تابان دارای بیشترین میزان وزن بوته بودند. در مطالعه جعفرآقایی (1396) نیز مشخص شد که بین ارقام مختلف پنبه از نظر وزن خشک بوته و سایر اندام های هوایی تفاوت معنی‏دار وجود داشت و بیان داشتند که وزن خشک اندامهای هوایی روی عملکرد نهایی وش اثر دارد. در گزارشی بیان شده که کاهش وزن خشک کل گیاه می­تواند ناشی از کاهش سایر صفات از قبیل کاهش طول ساقه باشد (Gormus and Yucel, 2002). در تاریخ کاشت 23 خرداد کمترین میزان ارتفاع بوته و وزن خشک بوته در ارقام مختلف پنبه حاصل گردید. برخی دیگر از مطالعات نیز نشان دادند که تاریخ کاشت از طریق تغییر در اجزای عملکرد پنبه روی عملکرد نهایی وش اثر دارد (سلطانی و همکاران، 1400) که با یافته‏های حاصل از این مطالعه مطابقت داشت. یکی از دلایل اصلی تغییر در عملکرد نهایی وش در پنبه در تاریخ‏های مختلف کاشت تفاوت درجه حرارت‌های (درجه حرارت‏های تجمعی کسب شده) در شرایط مختلف در طی چرخه زندگی گیاه است (سلطانی و همکاران، 1400). بر این اساس در تاریخ کاشت 3 خرداد نسبت به دو تاریخ کاشت 13 و 23 خرداد که در زمان زودتری کشت شده است تا زمان رسیدگی مجموع درجه حرارت بیشتری کسب نموده و مراحل فنولوژیکی رشد گیاه با سرعت بیشتری طی شده و زمان برای تکمیل سیکل زندگی گیاه به میزان بیشتری وجود داشته و در نتیجه عملکرد بیشتری نیز داشتند. سلطانی و همکاران (1400) عنوان داشتند که طول دوره سبز شدن تا ظهور غنچه‏دهی پنبه تحت تاثیر روند تغییرات فتوپریود نبوده، ولی از آغاز ظهور گل و ادامه روند مرحله فنولوژی گیاه تا رسیدگی به تعداد روزهای آفتابی بیشتر عکس‏العمل مثبت نشان داد. همچنین به طور بالقوه فصل رشد طولانی‏تر، عملکرد محصول را بهبود بخشید. بطوری‏که روزهای گرم سبب رشد سریع‌تر محصول در مراحل پایانی پنبه (مخصوصا در طول پرشدن غوزه پنبه) شد. این نتایج با یافته‏های حاصل از تحقیق فغانی و همکاران (1400) در یک راستا قرار داشت. به هر حال بایددر نظر داشت که اثرات سوء کاشت های تاخیری با سرد شدن هوا و قرار گرفتن دوره زایشی گیاه با شرایط نامساعد آخر فصل و مخصوصا سرمای شبانه پاییز و شرایط نامساعد محیطی نظیر بارندگی و آفات، روند تکمیل و تشکیل غوزه اختلال ایجاد شده و با کاهش عملکرد بین 5 تا 40 درصد مواجه خواهد شد. به عقیده Mavi and Tupper (2014) تاریخ کاشت بر وقوع پدیده‏های فنولوژیکی تاثیر گذاشته و از این طریق بر عملکرد و اجزای عملکرد نهایی اثر می‏گذارد. با توجه به اینکه اولین تاریخ کشت در منطقه بروجرد 3 خرداد بود، می‏توان انتظار داشت که در تاریخ کاشت های زودتر به دلیل بالا بودن دما و شرایط بهینه برای رشد پنبه، و به دلیل فرصت دوره رشد بیشتر از عملکرد بالاتری نیز برخوردار باشد که نیاز به آزمایشات بیشتر در سال های آتی می‏باشد، ولی به هر حال براساس نتایج حاصل از این مطالعه مشخص شد که میزان وش تولیدی در ارقام پرتو و شایان در تاریخ کاشت 3 خرداد به ترتیب به میزان 4481 و 4388 کیلوگرم در هکتار بوده که نسبت به میانگین عملکرد کشوری (3200 کیلوگرم در هکتار) حدود 27 الی 29 درصد بالاتر بوده و می‏توان از این گیاه برای تأمین مواد اولیه کارخانجات نساجی در محل استفاده نمود. البته باید در نظر داشت که برای کاشت این گیاه نیاز به فعالیت‌های ترویجی و ترغیب کشاورز به کشت و کار این گیاه نیز می‏باشد.

نتیجه‌گیری کلی

پنبه یکی از این محصولات استراتژیک بوده که نیاز به خودکفایی این محصول جهت کاهش واردات بیش از پیش احساس می‏گردد. با توجه به مهیا بودن شرایط آب و هوایی در استان های مختلف به ویژه استان لرستان به منظور توسعه کشت پنبه می‏توان حدود 2000 هکتار از 10000 هکتار اراضی زیر کشت برنج در این استان را به کشت پنبه به عنوان یک محصول جایگزین و کم آب‏بر اختصاص داد. در این مطالعه مشخص شد که کاشت ارقام پرتو و شایان در تاریخ کاشت 3 خرداد به ترتیب به میزان 4481 و 4388 کیلوگرم در هکتار عملکرد وش را تولید نمود. از این رو می‏توان بیان داشت که می‏توان به منظور تأمین مواد اولیه کارخانجات نساجی در شهرستان بروجرد کشت این محصول را نهادینه نمود و کشاورزان را ترغیب کرد که به کشت این محصول روی بیاورند. البته در زمینه معرفی ارقام بهتر و تاریخ کاشت و بهینه سازی سایر عملیات زراعی نیاز به مطالعات و اجرای طرح‏های بیشتری در شرایط آب و هوایی استان لرستان و به خصوص شهرستان بروجرد می‏باشد.

منابع

1)       جعفرآقایی، م. 1396. بررسی تأثیر آبیاری با آب شور بر ویژگی‌های مرفوفیزیولوژیک و زراعی موتانت‌هاي پنبه و نقش پتاسيم در افزايش تحمل به شوري. پایان‌نامه دکتری تخصصی زراعت. دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان، 196 صفحه.

2)       معاونت پژوهش‌هاي زيربنايي و امور توليدی مجلس شورای اسلامی. 1398. آسيب‏شناسي علل كاهش توليد پنبه در ايران. 33-1.

3)       رمضانپور، س س.، حسين‌زاده، ع.، زينالي، ح. و م، وفايي تبار. 1381. بررسی روابط برخي از صفات مهم و مورفولوژيك و زراعي با عملكرد وش در ارقام گلاندلس پنبه از طريق روش هاي آماري چند متغيره. مجله علوم كشاورزي، 33(1): 103-113.

4)       سلطانی، س.، کشیری، ح. و ع، راحمی کاریزکی. 1400. اثر تاریخ کاشت بر نمو فنولوژی و عملکرد پنبه. مجله پژوهش‌های پنبه ایران، 9(2): 123-103.

5)       سیدمعصومی، س ی. 1387. تاثیر موتاسیون و برتری ژنوتیپ‌های موتانت پنبه به ارقام تجاری از لحاظ صفات زودرسی و عملکرد. دومین همایش ملی کاربرد فناوری هسته‌ای در علوم کشاورزی و منابع طبیعی.

6)       سیدی، س م. و م، دانشورکاخکی. 1393. اقتصاد توليد پنبه: مطالعه كارايي هزينه و سود كشاورزان پنبه‏كار بشرويه. نشريه اقتصاد و توسعه كشاورزي، 28(4): 368-360.

7)       فغانی، م.، قربانی، خ.، قربانی نصرآباد، ق. و م، حسام. 1400. شبیه‏سازي اثر تاریخ کاشت بر عملکرد پنبه و کارایی مصرف آب با استفاده از مدل SSm-Crop. نشریه پژوهش‌هاي تولید گیاهی، 28(2): 52-39.

8)       کمالی، ا.، فاخري، ب. و م، ضابط. 1394. بررسی اثرات تنش خشکی بر عملکرد و اجزاي عملکرد پنبه با استفاده ازتجزیه بايپلات. مجله پژوهش‌هاي پنبه ایران، 3(1): 33-47.

9)       منصوریان، ن.، محمدی، ح.، ضیایی، س. احمدپور برازجانی، م. و ن، آبیار. 1400. سنجش منافع اقتصادی پروژه‌های تحقیقاتی پنبه )مطالعه موردی پروژه‌های تحقیقاتی خراسان رضوی(. مجله پژوهش‌های پنبه ایران، 9(1): 144-129.

10)       یگانه، ع. و ب، پروانه. 1394. پهنه‌بندی اقلیمی کشت پنبه در سطح استان لرستان. اولین همایش بین‌المللی و چهارمین همایش ملی پژوهش‌های محیط زیست و کشاورزی ایران، 6 صفحه.

11)       FAO. 2023. stat. Faostat3. fao.org/browse/Q/Qc/E.

12)       Gormus, O. and C, Yucel. 2002. Different planting date and potassium fertility effects on cotton yield and fiber properties in the Cukurova region, Turkey. Field Crop Research, 78: 141- 149.

13)        Haeri, A. and A, Asayesh. 2019. Investigation of cotton condition in Iran and world. Statistical and Strategic Studies of Textile Industries Center. Iranian Textile Manufacturing Association.

14)       Hosseini, S. 2014. Study of economic effects of Iranian agricultural research. Final report of the research project, Agricultural Research, Education and Extension Organization.

15)       United States Department of Agriculture, Economic Research Service (USDA, ERS). 2023. <http://www.ers.usda.gov/Briefing/Cotton/> (accessed 18.07.11).