Investigating the philosophical position of rationality in the thought of philosophers and explaining the benefit of education from its components.
Subject Areas : Education
mahmood abdvand
1
,
Ali Rowshani zadeh
2
,
Jahanbakhsh Rahmani
3
1 - Department of Educational Sciences, Isfahan(Khorasgan) Branch, Islamic Azad University, Isfahan, Iran
2 - Department of Educational Sciences, Ilam Branch, Islamic Azad University, Ilam, Iran.
3 - Department of Educational Sciences, Isfahan(Khorasgan) Branch, Islamic Azad University, Isfahan, Iran
Keywords: Rationality, Education, Philosophers,
Abstract :
Introduction: This research aimed to examine the role of rationality in the theories of philosophers and to extract its components for education. This study is a qualitative research conducted using the grounded theory method with a comparative-analytical approach. The research included all scientific documents in the field of philosophy and education, from which the views of philosophers on rationality and related concepts in education could be extracted.
Research methodology: For data analysis, the graunded theory was used. The data collection tool included note-taking related to the concept of rationality and education. Firstly, sentences related to the main goal of the research were selected and coded from the relevant texts. The concept of rationality was developed from 340 codes based on the views of 93 philosophers and thinkers. From these initial codes, the researcher then selected 153 codes under the title “Reason, Rational, and Rationality.” Lastly, the selected categories of the concept of education were studied and compared with the selected codes from the second stage, and they were categorized in a table based on their alignment or misalignment with the views of philosophers.
Findings: The results indicated that, according to philosophers, education can utilize reason as a criterion for accepting the structure of education. In addition, it can be a tool for refinement in education and a guide towards goodness and directing in education, as well as for distinguishing right from wrong and understanding in education. Furthermore, the education can be an instrument for progress in education and understanding the limitations of reason in education.
Conclusion: This research highlights the fundamental role of rationality in education. It shows that reason serves as a key standard for shaping educational frameworks, correcting practices, and guiding ethical considerations. Ultimately, the findings encourage a rational-based approach to enhance the effectiveness and impact of education and learning.
References
Adelzadeh Naeini, F. (2019). “Analysis of rationality from Al-Farabi's perspective and presentation of a rational education model”. (In Persian)
Asghari, S. M. (2005). “Fiqh and rationality”. Research Journal of New Religious Thought. (In Persian)
Avicenna. (1400 AH). “The letters of Avicenna”. Qom: Bidar Publications. (In Persian)
Bagheri, K. (2010). “An introduction to the philosophy of education in the Islamic Republic of Iran”. Cultural Scientific Publications. (In Persian)
Dashti, M. (2017). “Translation of Nahj al-Balaghah”. (In Persian)
Davoodi, M., & Hosseini Zadeh Abadi, S. A. (2010). “The educational conduct of the Prophet (PBUH) and the Ahl al-Bayt (AS)”. Tehran: Research Institute of the Seminary and University; Samt Publishing.
Flick, U. (2018). An introduction to qualitative research (H. Jalili, Trans.). Ney Publisher.
Majlisi, M. B. (2011). “Bihar al-Anwar”. Tehran: Al-Hikmah al-Islamiyyah. (In Persian)
Mansoori Hadi, H., & colleagues. (2016). Tebyin va barrasi tarbiyat-e 'aqlani az didgah-e Muhammad Taqi Jafari [Explaining and examining rational education from the perspective of Muhammad Taqi Jafari] (Master’s thesis). University of Isfahan. (In Persian)
Iqbal, A. (2013). Falsafe-ye taalim va tarbiyat-e Farabi [Philosophy of education of Farabi].
Nowei, I. (2012). “Religion and rationality in the view of Mulla Sadra”. (In Persian)
Quran. (2020). (Translation: Sahih International). Dar-us-Salam Publications.
Razavani Aval, R. (2015). Barresi tahli li va moghayese’i jaygah-e ‘aql dar falsafe-ye Hegel va andishe-ye Molana [Analytical and comparative study of the position of reason in Hegel's philosophy and the thought of Rumi] (Master’s thesis). (In Persian)
Sa'adat, A. (2014). “The essence of rationality and its applications in understanding religious texts and its critique”. Journal of Wisdom and Islamic Philosophy. (In Persian)
Sadeqi, H. (2007). “Rational faith”. Qom: Tah Publications. (In Persian)
Sadr al-Mutalahin, M. I. (1410 AH). “The high wisdom”. Qom: Mustafa Publications; Beirut: Dar al-Ihya al-Turath al-Arabi. (In Persian)
Shari'atmadari, A. (2005). “Islamic education and training”. Tehran: Amir Kabir Publishing. (In Persian)
Stenmark, M. (1995). Rationality in science, religion, and everyday life. University of Notre Dame Press
|
Research Paper
Investigating the philosophical position of rationality in the thought of philosophers and explaining the benefit of education from its components
Mahmood Abdvand1, Ali Rowshani zadeh2, Jahanbakhsh Rahmani3
1. PhD candidate of Philosophy of Education, Department of Education, Isfahan (Khorasgan) Branch, Islamic Azad University, Khorasgan, Isfahan, iran.
2. Assistant Professor of Philosophy of Education, Department of Education, , Ilam Branch, Islamic Azad University, Ilam, Iran.(Corresponding Author)
3. Associate Professor of Philosophy of Education, Department of Education, Isfahan (Khorasgan), Islamic Azad University, Khorasgan, Isfahan, iran.
Abstract Introduction: This research aimed to examine the role of rationality in the theories of philosophers and to extract its components for education. This study is a qualitative research conducted using the grounded theory method with a comparative-analytical approach. The research included all scientific documents in the field of philosophy and education, from which the views of philosophers on rationality and related concepts in education could be extracted. Research methodology: For data analysis, the graunded theory was used. The data collection tool included note-taking related to the concept of rationality and education. Firstly, sentences related to the main goal of the research were selected and coded from the relevant texts. The concept of rationality was developed from 340 codes based on the views of 93 philosophers and thinkers. From these initial codes, the researcher then selected 153 codes under the title “Reason, Rational, and Rationality.” Lastly, the selected categories of the concept of education were studied and compared with the selected codes from the second stage, and they were categorized in a table based on their alignment or misalignment with the views of philosophers. Findings: The results indicated that, according to philosophers, education can utilize reason as a criterion for accepting the structure of education. In addition, it can be a tool for refinement in education and a guide towards goodness and directing in education, as well as for distinguishing right from wrong and understanding in education. Furthermore, the education can be an instrument for progress in education and understanding the limitations of reason in education.
Conclusion: This research highlights the fundamental role of rationality in education. It shows that reason serves as a key standard for shaping educational frameworks, correcting practices, and guiding ethical considerations. Ultimately, the findings encourage a rational-based approach to enhance the effectiveness and impact of education and learning.
|
Received: 10/08/2024 Accepted: 03/11/2024 PP: 21-35
Keywords: Rationality, Education, Philosophers.
|
Corresponding author: Ali Rowshani zadeh Address: Department of Education, Islamic Azad University, Ilam Branch, Ilam. Email: Rowshani.education@yahoo.com
|
Citation: Mahmood Abdvand, Ali Rowshani zadeh, Jahanbakhsh Rahmani.(2024). Investigating the philosophical position of rationality in the thought of philosophers and explaining the benefit of education from its components. Journal of Ahsan Education, Vol 1, No 1, pp 21-35
|
|
|
مقاله پژوهشی
بررسی جایگاه فلسفی عقلانیت در اندیشه فلاسفه و تبیین بهرهمندی تعلیم و تربیت از مؤلفههای آن
محمود عبدوند1 ، علی روشنی زاده2، جهانبخش رحمانی3
1دانشجوی فلسفه تعلیم و تربیت ، واحد اصفهان (خوراسگان)، دانشگاه آزاد اسلامی، اصفهان ، ایران .
2 استادیار ،گروه علوم تربیتی ، واحد ایلام ، دانشگاه آزاد اسلامی ، ایلام ، ایران .
چکیده مقدمه و هدف: پژوهش حاضر با هدف بررسی جایگاه عقلانیت در نظریههای فیلسوفان و استخراج مؤلفه های آن برای تعلیم و تربیت انجام شد. این پژوهش از جمله پژوهشهای کیفی است و با استفاده از روش گرندد تئوری با رویکرد تطبیقی ـ تحلیلی انجام پذیرفت. حوزه پژوهش شامل تمامی اسناد علمی در حوزه فلسفه و تعلیم و تربیت بود که نظرات فلاسفه در حوزه عقلانیت و مفاهیم مرتبط با تعلیم و تربیت در آنها قابل استخراج بود. روش شناسی پژوهش: برای تجزیه و تحلیل دادهها از روش پیشنهادی "گراندد تئوری" استفاده گردید. ابزار گرداوری اطلاعات شامل فیشبرداری مرتبط با مفهوم عقلانیت و آموزش و پرورش بود. در مرحله نخست از متون مرتبط با موضوع، جملات مرتبط با هدف اصلی پژوهش انتخاب و کدگذاری شدند. مفهوم عقلانیت در 340 کد از دیدگاه 93 فیلسوف و اندیشمند تدوین گردید. در مرحله دوم از میان این کدهای باز، محقق 153 کد انتخابی را با عنوان «عقل، عاقل و عاقلانه» برگزید. در مرحله سوم مقولههای انتخابی مفهوم تعلیم و تربیت با کدهای انتخابی مرحله دوم مورد مطالعه و تطبیق قرار گرفتند و بر اساس همسویی و ناهمسویی با نظرات فلاسفه در جدول طبقهبندی گردیدند. یافتهها: نتایج نشان داد از نظر فلاسفه، تعلیم و تربیت می تواند از عقل به عنوان، معیاری برای پذیرش ساختار تعلیم و تربیت استفاده کند. همچنین، عقل می تواند ابزاری برای تهذیب در تعلیم و تربیت، ابزاری برای تشخیص درست و نادرست و فهم در تعلیم و تربیت و بزاری برای هدایت به خیر در تعلیم و تربیت باشد. علاوه براین، عقل می تواند ابزاری برای پیشرفت در تعلیم و تربیت، ابزاری برای درک ناتوانی های عقل در تعلیم و تربیت و برای ایجاد تعامل در تعلیم و تربیت بهرهمند شود. بحث و نتیجهگیری: این تحقیق نقش بنیادی عقلانیت را در آموزش برجسته میکند. این تحقیق نشان میدهد که عقل به عنوان معیاری اساسی برای شکلگیری چارچوبهای آموزشی، تصحیح رویهها و هدایت ملاحظات اخلاقی عمل میکند. در نهایت، نتایج این تحقیق رویکردی مبتنی بر عقل را برای افزایش اثر بخشی و تأثیر آموزش و یادگیری ترغیب میکند. |
تاریخ دریافت: 20/05/1403 تاریخ پذیرش: 13/08/1403 شماره صفحات: 21-35
واژههای کلیدی: عقلانیت، تعلیم و تربیت، فلاسفه |
استناد: عبدوند محمود،. روشنی زاده، علی.، رحمانی جهانبخش. (1403). بررسی جایگاه فلسفی عقلانیت در اندیشه فلاسفه و تبیین بهرهمندی تعلیم و تربیت از مؤلفه های آن، فصلنامه علمي تعلیم و تربیت احسن، دوره اول، شماره یک، شماره صفحات21-35
مقدمه
«عقلانیت» در سه زمینة متفاوت به کار میرود و هریک از این سه کاربرد عنوانی خاص هم دارد. فلاسفه در زمینة ارزیابی باورها ـ و یا حتی گزارهها و یا تصمیمات ـ از تعبیر «عقلانیت نظری1 استفاده میکنند. عقلانیت نظری به این امر مربوط میشود که به چه اموری باید باور داشته باشیم. در مقابل، «عقلانیت عملی2 به حوزة رفتارها مربوط میشود و با این امر سر و کار دارد که چه رفتارهایی را باید انجام دهیم. و بالاخره، عقلانیت ارزششناختی3 به این مساله میپردازد که به چه چیزهایی باید ارزش قایل شویم (Stenmark et al., 1955).
اولینبار، ارسطو انسان را به عنوان «حیوان عاقل» تعریف کرد. مسلمانها هم این تعریف را به «حیوان ناطق» ترجمه کردند. مقصود ارسطو این بود که از میان حیوانات فقط انسان از موهبت عقل و قوه عاقل برخوردار است و فلاسفة مسلمان هم بالاترین تجلی قوه عاقله را در ویژگی ناطق بودن او دانستهاند. چرا که تنها موجودی که عاقل است میتواند ناطق باشد. «عاقل بودن» ویژگی خاص انسان است (Asghari et al., 2005).
عقلانیت گاهی در مقابل ناعقلانیت4 به کار میرود و گاهی هم در مقابل ضدِ عقلانیت5. این دو کاربرد با هم متفاوتاند و خلط آنها به مغالطه میانجامد. باورها و رفتارها برخلاف اشیای خارجی، شأنیت موصوف شدن به عقلانیت را دارند، این سخن بدین معنا است که رفتارها و باورهای خاص میتوانند معقول و یا غیرمعقول باشند، ولی اشیای خارجی، قابلیت معقول و یا غیرمعقول بودن را ندارند. در چنین بافتی، ما عقلانیت را در مقابل ضدعقلانیت به کار میبریم. ضد عقلانیت در مواردی به کار میرود که قابلیت اتصاف به عقلانیت را ندارند و بیرون از حوزة عقلانیت قرار میگیرند و عقلانیت ـ به این معناـ در مواردی است که قابلیت اتصاف را دارند و پرسش از عقلانیت در آنها مطرح میشود. عقلانیت به این معنا را میتوانیم عقلانیت به معنای وسیع در نظر بگیریم؛ چرا که مسئلة عقلانیت در قلمروی این موارد مطرح میشود.
مقصود ارسطو هم این بوده که آدمیان موجوداتی هستند که شأنیت اتصاف به عقلانیت را دارند. یعنی رفتارها و باورهایشان قابلیت معقولشدن را دارند، عقلانیت به معنای وسیع در مورد آدمیان به کار میرود، نه اینکه همة باورها و رفتارهای آدمیان معقول است. انسان بدین معنا عاقل است که توانایی بهکارگیری عقل را دارد، نه اینکه در هر موردی عقل خودش را درست به کار میگیرد. برخی برای تفکیک این دو معنا میان عقلانیت نوعی6 و عقلانیت هنجاری 7فرق میگذارند. عقلانیت نوعی بدین معنا است که موصوف به عقلانیت توانایی بهکارگیری عقل را دارد و میتواند ملاکهای عقلانیت را برآورده سازد. اما این توانایی بدین معنا نیست که ما همواره عقل خود را به شیوهای درست به کار میگیریم و در هر موردی به نحوی معقول میاندیشیم یا رفتار میکنیم. در مقابل، عقلانیت هنجاری در موردی به کار میرود که عقل و ملاکهای عقلانیت را به نحوی دقیق به کار بسته باشیم (Stenmark et al., 1955).
عقلانیت نوعی شرط لازم برای عقلانیت هنجاری است، اما شرط کافی برای آن نیست. سوسا 8عقلانیت هنجاری را با معنای ارزشگذارانه9 عقلانیت و عقلانیت نوعی را با معنای مقولی10 آن، نشان میدهد. معقول بودن یک رفتار یا باور و یا ارزیابی خاص به معنای تأیید و مقبول دانستن آن است. به عبارت دیگر، عقلانیت از لحاظ معرفتشناختی بار مثبت دارد. همان طوری که «توجیه» در معرفتشناسی برای ارزیابی به کار میرود؛ یعنی وقتی میگوییم باوری موجه است مرادمان این است که نوعی ارزیابی مثبت به آن داریم، معقولیت یا عقلانیت هم بر همین منوال است. چیزم11 این نکته را خاطر نشان کرده است: اصطلاح «توجیه» را وقتی در مورد یک باور به کار میبریم، به عنوان یک واژة ارزیابی معرفتی به کار میبریم.
از این گذشته، عقلانیت هنجاری مستلزم «باید» هم هست؛ بدینمعنا که به ما میگوید چگونه باید به آنچه که انجام میدهیم یا باور داریم، نظم و سامان ببخشیم و به چه چیزهایی مثلاً باید باور داشته باشیم، یا چه رفتارهایی را باید انجام دهیم. از اینرو، گاهی برای توصیف این نوع عقلانیت، عقلانیت وظیفهشناختی12 است. بهعبارت دیگر، هنجاری بودن عقلانیت بر مؤلفهای وظیفهشناختی دلالت دارد.
عقلانیت ابزاری مفهومی نسبی است؛ بدین معنا که آنچه که فردی بدان باور دارد یا آن را انجام میدهد نسبت به اهدافش عقلانیت دارند. به عبارت دیگر، باورها و رفتارها نسبت به اهداف شخص عقلانیت دارند. عقلانیت ابزاری به معنای دیگری نیز نسبی است؛ برای ارزیابی نه تنها رفتارها و باورهای دیگران باید به اهداف آنها معرفت داشته باشیم؛ بلکه باید به بافت واقعیتی که در آن زندگی میکنند نیز معرفت داشته باشیم. فرض کنید من باید از مکانی به مکان دیگر در دور دست بروم و برای رسیدن به آنجا میدوم. صرف رسیدن به مکان مورد نظر دویدن مرا را معقول نمیسازد چرا که میتوانستم با وسیله نقلیهای به آنجا بروم و زودتر برسم. اما اگر فرض کنیم راه رسیدن به آنجا مسدود بود و در نتیجه، من نمیتوانستم با وسیلة نقلیه به آنجا بروم، در چنین صورتی دویدن من معقول به نظر میرسید. بنابراین، بدون توجه به شرایط و بافت خاص رفتار چنین عملی معقول به نظر نمیرسد، اما با توجه به شرایط مذکور، معقولیت ابزاری آن روشن میشود. و خلاصه آنکه، عقلانیت ابزاری به دومعنا نسبی است (1) برای ارزیابی باید اهداف را هم در نظر گرفت و عقلانیت در نسبت به اهداف معنا پیدا میکند. (2) برای ارزیابی باید شرایط و بافت رفتارها را هم در نظر گرفت و عقلانیت در نسبت به این شرایط روشن میشود (Stenmark et al., 1955). بر طبق این برداشت از عقلانیت، انسان عاقل کسی است که هم میتواند اهداف مناسبی را انتخاب کند و هم میتواند ابزارهای متناسب با آن اهداف را تعیین کند. در نتیجه، عقلانیت کلنگر ابعاد نظری ـ عملی و ارزششناختی دارد؛ در بْعد نظری ـ عملی با برقرار کردن روابط مناسبی میان ابزارها و اهداف سروکار دارد، ولی از لحاظ بْعد ارزششناختی با یافتن ارزشها و اهداف مناسبی سروکار دارد.
از میان دیدگاههای اسلامی، فارابی با دقت و تبحر خاص و ابتکاری، معانی و کاربردهای متعدد و متنوع واژهی عقل را در شش معنای مهم و کاربردی تعریف کرده است. این گونه تنظیم سلسله مراتب عقل (نفس) انسانی، برای نخستین بار توسط فارابی انجام شده است(Adelzadeh Naeini et al., 2019). ابن سینا مراتب عقل نظری را عقل هیولانی، عقل بالملکه، عقل بالفعل و عقل مستفاد را مطرح کرده و از عقل فعال و عقل قدسی نام برده است (Avicenna, 1400 AH).
در متون اسلامی از سویی گاهی فهم و شناخت با عقل مترادف دانسته شده است. به طور مثال، در روایات تعبیر «عقل گفتاری» به عقل روایت و «عقل کرداری» به عقل رعایت به کار رفته است. تعبیر عقل گفتاری حاکی از آن است که فعالیت شناختی و گفتاری صرف را هرچند به عمل درنیامده باشد میتوان عقل نامید. با این حال، تعبیر عقل کرداری به چیزی فراتر از شناخت ناظر است. عقل کرداری، حاکی از توجه بلکه التزام به لوازم عملی چیزی است که فرد آن را مورد درک و فهم قرار داده است. بنابراین عقل، محدود به شناخت نیست بلکه شناخت محدودۀ ناتمامی از عقل است .(Bagheri et al., 2010)
با توجه به عناوین و مطالبی که در بالا ذکر شد پژوهش حاضر به دنبال پاسخ به سوالاتی است که ذهن محققان را مشغول و کنجکاوی آنها را معطوف به خود نمودهاند. از جمله اینکه: عقلانیت در نگاه فیلسوفان چه جایگاهی دارد؟ عقل، عاقل، رفتار عقلانی و عملکرد عاقلانه از نگاه فلسفه یعنی چه؟ تعلیم و تربیت چگونه از عقلانیت بهره میبرد؟ چگونه میتوان بر اساس نظرات فلاسفه برای داشتن تعلیم و تربیت احسن در جامعه استفاده کرد؟
عقلانیت: ویژگی ذاتی و متمایزکننده انسان از دیگر جانداران، عقل و خردورزی است. عقلانیت نقش مهمی در زندگی فردی و اجتماعی انسان ایفا میکند، به طوری که هر جامعه برای پیشرفت برنامههای آموزشی، سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، و حتی مذهبی و اخلاقی خود بدان نیازمند است. عقل در بین دیگر قوای ذهنی و در دنیای وجود انسان، از بالاترین ارزش برخوردار است. حقیقت الوهیت را که جوهر ایمان به خداوند متعال است جز با عقل نمیتوان درک کرد. مهمترین امتیاز انسان قدرت اندیشه اوست.
Sadr al-Mutalahin, M. I. (1410 AH); Davoodi et al., 2010) (
معناي لغوي عقلانيت: واژه عقلانيت، از لحاظ لغوي مصدر است اما مصدري ساختگي است و با اضافه کردن علامت مصدري، يعني «يت»، به آخركلمه «عقلاني»، كه يک صفت به معنای قابل انتساب بودن به عقل است، ایجاد میشود. عقلانیت مصدری است که از صفت عقلانی، به معنای منسوب به عقل ساخته شده است. از عقل، دو صفت عقلی يا عقلانی ساخته ميشود. وقتی عقلی به کار میرود به اين معناست که محصول عقل است اما وقتی اصطلاح عقلانی به کار برده شود اشاره به نوعی ارزش و هنجار نيز هست. يعنی حجيت هم دارد و به نحو شایسته و بایسته است( Sadeqi et al., 2007).
کاربردهای عقل در قرآن کریم و حدیث: در قرآن کریم عقل به صورت اسم و حتی مصدر بکار نرفته است. 49 بار در این کتاب شریف از مشتقات عقل استفاده گردیده و همه این مشتقات به صورت فعل استعمال شدهاند. کاربردهای عقل در قرآن به این صورت است :«تعقلون» 24 بار، «یعقلون» 22 بار، «یعقلها»1 بار، «نعقل»1 بار و «عقلوه» 1 بار( Sa'adat et al., 2014).
در قرآن کریم عقل قرین واژههایی قرار گرفته است که توجه به آن ترکیب خاص واژگانی، دستیابی به معنا و مفهوم عقل را بیشتر تسهیل میکند.. از این نوع کاربردهای قرآنی، آیاتی است که بین سمع و عقل ترکیب نموده و این دو واژه را کنار همدیگر بکار برده است. همچنین آیاتی که بین قلب و عقل و بین یقین و عقل ترکیب نموده است. در قرآن کریم عدم تعقل و بهره نبردن از عقل نتایج زیانباری به بار میآورد از قبیل: گم کردن راه نجات و هدایت ناپذیری (بقره 170)، انجام امور لهو و لعب (مائده، 58) ، داد و فریاد و بیادبی در گفتار و عدم رعایت حقوق مجالست و مصاحبت (حجرات، 4)، عدم مؤانست با همدیگر و اختلاف و پراکندگی دلها (حشر، 14)، عدم تجربه پذیری از وقایع و امثال (عنکبوت، 43) ، توجه و عبادت غیر خدا (ملک21) .(Quran, 1442 AH)
رسول اکرم (ص) با عبارت موجزی این مطلب را بیان میفرماید: بدون تردید همه خیرات (علمی و عملی) با عقل به دست میآید و کسی که عقل ندارد، دین ندارد.(Majlisi et al., 2011) در حدیث دیگری رسول گرامی (ص) خطاب به امام علی (ع) فرمود: ای علی، عقل چیزی است که با آنها بهشت تحصیل میشود و رضای خدای رحمان به دست میآید (همان). امام علی (ع) نیز در حکمت نغزی میفرماید: خدای متعال عقل را به انسان نداد جز آنکه روزی او را با کمک همان عقل نجات بخشید(Dashti et al., 2017). در حکمت دیگری بر این مطلب تأکید مینمایند: عقل تو را کفایت کند که راه گمراهی را از رستگاری نشانت دهد.
تعلیم و تربیت: مکاتب تربیتی هر یک با دیدگاه خاص خود به اهمیت این بعد از تربیت پرداخته اند و آن را بیان کردهاند. بسیاری از مکاتب تربیتی وقتی از تعلیم و تربیت صحبت میکنند، برداشت خاص خود از عقل و عقلانیت را مشخص کرده و پرورش بعد عقلانی انسان را بنیان تعلیم و تربیت خود تلقی میکنند. تقویت بعد عقلانی وجود آدمی، باعث هدایت او به سمت واقعیت هستی شده و عقل جز در تحت لوای علم شکوفا نمیشود و لذا لازمهی عالم شدن آن است که فرد تحت تعلیم قرار گیرد. دیدگاه های مختلفی از عقل و عقلانیت و تربیت عقلانی در مکاتب و نظام های تربیتی وجود دارد. اسلام نسبت به مکتبها و نظامهای تربیتی دیگر بر روی عقل و خرد و عاقلانه عمل کردن بیشتر اصرار میورزد. پافشاری اسلام بر روی مضامینی مانند مشاوره، اندیشیدن و تفکر جایگاه ویژه بعد عقلانی وجود آدمی را در این مکتب مشخص میسازد .(Shari'atmadari et al., 2005)
ارسطو در یک تقسیم بندی فضائل رابه دو دسته تقسیم میکند: فضایل عقلی و فضایل اخلاقی. مقصود از فضایل عقلی، خُلق و خوی و حالتی است که بدان وسیله استدلال میکنیم و به عبارت دیگر فضایل عقلانی،آن دسته از مزیتها (فضایل) است که فعالیتهای خاص عقل را تشکیل می دهد و تنها از طریق آموزش و تعلیم و تربیت به دست میآیند و لذا نیازمند تجربه و زمان میباشند (Davoodi et al., 2010).
با توجه به مطالبی که در بالا ذکر شد پژوهش حاضر به دنبال پاسخ به سوالاتی است که ذهن محققان را مشغول و کنجکاوی آنها را معطوف به خود نمودهاند. از جمله اینکه عقل، عاقل، رفتار عقلانی و عملکرد عاقلانه از نگاه فلسفه یعنی چه و در آرای فیلسوفان چه جایگاهی دارد؟ امر به معروف و نهی از منکر چه رابطهای با فلسفه دین و فلسفه سیاست دارد؟ چگونه میتوان بر اساس نظرات فلاسفه از مفهوم عقلانیت در تعلیم و تربیت استفاده کرد؟ بنابراین مسأله اساسی این تحقیق آن است که عقلانیت در نگاه فلاسفه در طول تاریخ چه جایگاهی داشته و تعلیم و تربیت عقلانی با این نظرات فیلسوفان چه همسوییها یا ناهمسوییهایی دارد؟
پیشینه پژوهش
منصوری، هادی و همکاران، پژوهشی با عنوان «تبیین و بررسی تربیت عقلانی از دیدگاه محمدتقی جعفری» انجام دادند. نتایج حاصل از این پژوهش نشان داد که هدف غایی تربیت عقلانی دستیابی به رضایت خداوند و قرب الهی است. اهداف واسطهای در راستای هدف غایی مورد بحث قرار گرفت و سپس اصول تربیت عقلانی بر اساس مبانی تدوین گردید و اصل تعقل، اصل اتحاد وجودی، اصل محوریت دین، اصل اختیار مسئولانه، اصل معیت عقل و اخلاق و برخی از اصول استنباط شده هستند که در راستای آنها، روشهای آموزشی تدوین گردیده است(Mansoori et al., 2016).
رضوانی اول، راضیه و همکاران، پژوهشی با عنوان «بررسی تحلیلی و مقایسهای جایگاه عقل در فلسفه هگل و اندیشه مولانا» انجام دادند. یافتههای تحقیق بیانگر این است که هگل، فیلسوف نام آشنای آلمانی، در مباحث فلسفی خود به طور گسترده به مفاهیم کاربردی عقل پرداخته است. وی با تکیه بر اصول فلسفی و دیالکتیک جاری و ساری، در بطن تاریخ، به بحث از فرایند شکوفایی روح و کارکرد عقل میپردازد. از نظر هگل، عقل نزدیکترین پیوند را با حیات دارد چرا که عقل در وجود انسان، یک بخش در کنار سایر بخشها نیست بلکه عنصری است که در همة بخشها شریان دارد. مقصود هگل از مشیت خدایی فرمانروایی عقل بر جهان است. روح جهانی مطابق است با روح خدایی که همان روح مطلق باشد. محتوای عقل، مثال خدایی، و در ذات خود، همان طرح مشیت خدا است. زیرا آنچه خدایی است در عقل نهفته است. مولانا نیز عقل را دارای انواع مختلف میداند و برای هر کدام کارکرد خاص تعریف میکند. عقل جزئی به مصلحت اندیشی معروف است و چندان با عشق سرسازگاری ندارد اما عقل کلی آدمی را از قید بندگی میرهاند و به مراتب عالی کمال میرساند. مولوی همچنین به تواناییها و عدم تواناییهای عقل در جای جای مثنوی اشاره کرده است و مرز بین عقل ممدوح و ایمانی و عقل مذموم و دنیوی را مشخص کرده است (Razavani Aval et al., 2015).
احمد اقبال، در پژوهشی که با عنوان «فلسفه تعلیم و تربیت فارابی» انجام دادند ضمن اشاره به معانی عقل از دیدگاه فارابی به این نتیجهگیری رسیدهاند که از منظر فارابی، مظهر انسان کامل یعنی کسی که صاحب معرفت عقلانی عظیم و کردار اخلاقی بیعیب باشد، این امر باید یکی از اهداف بنیادین تعلیم و تربیت باشد. دومین هدف کلان تعلیم و تربیت همانا به وجود آمدن رهبران سیاسی است. این رهبران سیاسی قادرند مهارتها و تواناییهای خوبی را جهت رفاه و آسایش جامعه به کار گیرند. فارابی شخصی را عاقل میداند که صاحب خرد، شعور اجتماعی، فراست، شکیبایی، شجاعت، سخاوت و عدالت باشد (Iqbal et al., 2013).
روش شناسی پژوهش
نوع روش تحقیق: روش کیفی به کار رفته در این تحقیق، روش «گراندد تئوری»13 با رویکرد تطبیقی ـ تحلیلی است.
روشهای گردآوری دادهها: گردآوری دادهها در گراندد تئوری به روشهای متعددی ازجمله مصاحبه14، بررسی اسناد15 و مشاهده16 حاصل شود که در پژوهش حاضر بررسی اسناد مد نظر بوده است.
ابزار گردآوری دادهها: پژوهش حاضر دارای منابع دادهها است که شامل اسناد (رسالهها و مقالات و کتب) است. برای بررسی اسناد مورد تحقیق و استخراج محتوای موردنظر محقق از فیشبرداری استفاده نموده است.
جامعه تحقیق مورد مطالعه: در این پژوهش از اسناد داخلی و خارجی مربوط به تاریخ فلسفه، فلسفه غرب، نظرات فلسفی اندیشمندان اسلامی و غیر اسلامی، تعلیم و تربیت دینی، اسناد بالادستی و سند بنیادین آموزش و پرورش، سامانه دانشگاهها و کتابخانههای آنان، سامانه کتابخانه مرکزی، همچنین منابع علمی و پژوهشهای داخلی و خارجی منتشرشده مرتبط با موضوع در دانشگاه اصفهان، دانشگاه آزاد اسلامی واحد اصفهان، دانشگاه شهید چمران اهواز، دانشگاه آزاد اسلامی واحد اهواز، دانشگاه آزاد اسلامی واحد ایلام، کتابخانه مرکزی خوزستان و غیره استفاده شد.
روش تجزیه و تحلیل اطلاعات: در این پژوهش برای انجام تحقیق، تجزیهوتحلیل دادهها از روش گراندد تئوری استفاده شد (Flick, U., 2018).
یافتههای تحقیق:
جایگاه فلسفی عقلانیت
فیلسوف | مقوله «عقل، عاقل و عاقلانه» در نظریه فلاسفه | |||
افلاطون | 1/1000ـ درک عالم معقول بدون وساطت تصاویر و فقط به یاری ایدهها و مفاهیم مجرد با عقل ممکن است. 2/1000ـ نائل شدن به درک حقایق کلی با عقل میسر است. | |||
ارسطو | 3/1001ـ دستیابی به سعادت ابدی در گرو حیات تعقلی است. 6/1001ـ کسب فضایل عقلی به مثابه خُلق و خوی و حالتی برای استدلال عقلانیت است. | |||
سقراط | 1/1002ـ عقلانیت خودانضباطی برای سنجیدن و رد کردن افکار نادرست و غیرواقعی و جایگزین کردن رشته جدید اصول پذیرفته شده برای عقل به جای این افکار نادرست و غیر واقعی است. 2/1002ـ دستیابی به زندگی سعادتمندانه با شناختن حقیقت از طریق عقل حاصل میشود. 3/1002ـ عقل مایه امتیاز بشر است. | |||
یوستینوس | 1004 ـ عقل واسطه و هدایتگر انسان به سوی خداست. | |||
آنسلم قدیس | 2/1005ـ عقلانیت یعنی توانا شدن عقل پس از ایمان آوردن شخص، برای دستیابی به شناخت و معرفتهایی که قبل از آن امکانش فراهم نبود. 2/1005ـ رویت الهی با عقل امکانپذیر است. | |||
اکویناس | 1/2001ـ عقلانیت باعث هدایت انسان به سوی غایت طبیعیاش به سوی کمال انسانی است. 3/2001ـ شناخت خداوند از طریق عقلانی ممکن میشود. 4/2001ـ اثبات گزارههای دینی خردپذیر به وسیله عقل اتفاق میافتد. 5/2001ـ عقل در اثبات گزارههای دینی خردگریز که در محدوده عقل قرار نمیگیرند و فراتراز عقل هستند ناتوان است. آنها را نه رد میکند و نه تأیید. برای فهم آنها باید از ایمان استفاده کرد. | |||
ماکس وبر | 1/2002ـ عقلانیت عملی؛ شیوهای از زندگی برای پرداختن به کنش و علاقه فردی است. 1/1/2002ـ عقلانیت نظری؛ برای شناخت مفاهیم مجرد است نه از طریق فرآیند عمل. 2/1/2002ـ عقلانیت محتوایی برای بررسی کنشها به طور مستقیم از طریق ارزشهاست. 3/1/2002ـ عقلانیت رسمی برای محاسبه هدفمند و موثر برای دستیابی به هدف است. 2/2002ـ عقلانیت قانونی و رسمی، نوعی حاکمیت عقلانیت در نظام بروکراتیک جدید است که به نفی حاکمیت انسان و برقراری حاکمیت تکنولوژی میانجامد. | |||
امانوئل کانت | 1/2003ـ عقلانیت تجهیز ذهن انسان به تصورات نظمبخش برای تنظیم معرفت درباره اشیاء است. 2/2003ـ ارائه استدلال ثابت در سه رکن ادیان، وجود خدا، اختیار و خلود نفس در توان عقل نیست. 5/2003ـ عقلانیت یعنی نظمبخشی به ورودیها و تصورات ذهن. 6/2003ـ عقل برای ارائه راهنمایی در گزینش قواعد رفتار و عمل است اما هرگز خود این قواعد را برای ما فراهم نمیآورد. 8/2003ـ عقلانیت داشتن مفاهیم و نمونه اعلی برای امکان کمال برخی افعال است. | |||
هابرماس | 2/2004ـ عقلانیت ارتباطی برای درک و فهم و برقراری ارتباط با دیگران و ایجاد تفاهم است. 1/2/2004ـ عقلانیت مفاهمه و تحقق فهم متقابل یا بیناذهنی است نه کنترل و تسلط بر دیگران. 3/2004ـ فراهم کردن نظامی متشکل از مبانی، اصول و غایات که در یک چارچوب فرهنگی و تمدن خاص شکل یافته و ساماندهنده ذهنیات و رفتار افراد درون آن نظام از طریق عقل ممکن است. 4/2004ـ عقل برای معرفی هدفی که بیش از هدف دیگر عقلانی است کاربرد دارد. معین کردن چگونگی ارضای خواهشها، سازش دادن آنها با یکدیگر و یا خواهش برای همان چیز از سوی دیگران. | |||
هورکهایمر | 1/2007ـ عقل ذهنی برای اندیشیدن به وسایل نیل به اهداف نه به خود اهداف است. 1/1/2007ـ عقل عینی برای توجه به وسایل و بیشتر اندیشیدن به خود اهداف است. 2/1/2007ـ عقل ذهنی نه به معقول بودن اهداف، بلکه فقط به فواید هر چیزی برای نیل به اهداف میاندیشد. 3/1/2007ـ عقل عینی بیشتر از وسایل به اهداف تکیه میکند. 2/2007ـ عقلانیت وسیلهای برای حسابگری در سرمایهداری است. | |||
هیوم | 1/2010ـ عقل غریزهای حیرتانگیز برای ایجاد مجموعه معینی از تصورات در انسان است. 3/2010ـ کار عقل تعیین ابزارهای لازم برای نیل به اهداف است. 5/2010ـ عقل در انگیزه دادن به انسان برای عمل به تنهایی ناتوان است. عقل تعیینکننده هدف کارهای ما نیست بلکه وسیله مرتبطی است که می شود با آن به تعیین اهداف پرداخت. | |||
جان لاک | 2/2011ـ عقل کشف اتقان یا احتمال گزارهها یا حقایقی است که ذهن از طریق احساس یا تعامل به دست میآورد. باید دلایل احتمالی را بررسی کند و با سنجش کافی آنها احتمال رد یا قبول با قاطعیت زیاد یا کم آن را بپذیرد یا ردکند. 5/2011ـ کار عقل کمک به انسان برای کشف قانون طبیعی هم برای تعقیب نفع شخصی و هم به منظور دفاع از نقش مناسب حکومت است. | |||
آگوست کنت | 1/2012ـ عقل نیرویی مادی و ابزاری در اختیار غرائز انفعالی است. 2/2012ـ عقل ابزار منفعل صرف برای زیستن حیوانی و ارضاء غرائز زیستی فردی و اجتماعی انسان است. | |||
وبر | 1/2017ـ عقلانیت کنش عقلایی هدفمند برای گرایش به مجموعهای از اهداف مشخص فردی پیشبینی رفتار عوامل بیرونی و افراد دیگر است. 2/2017ـ عقلانیت کنش عقلایی ارزشی برای باور آگاهانه به ارزش یک رفتار اخلاقی، زیباییشناختی، مذهبی و غیره برای توفیق بیرونی و فقط به خاطرخود است. 3/2017ـ عقلانیت کنش عاطفی ناشی از تمایلات خاص و وضعیت احساسی شخص است. 4/2017ـ عقلانیت کنش سنتی برای گرایش به سنت از طریق عادات طولانی مدت است. 5/2017ـ عقلانیت عملی برای اتخاذ شیوه زندگی دنیایی با لحاظ منافع فردی در وجه عملگرایانه است. 6/2017ـ عقلانیت نظری برای تضمین مهارکردن آگاهانه واقعیت است، نه ازطریق کنش، بلکه از طریق ساختن مفاهیم انتزاعی دارای دقت فزاینده. 7/2017ـ عقلانیت ذاتی برای هدایت مستقیم کنش به سوی الگوست. 8/2017ـ عقلانیت صوری مرتبط با عرصههای زندگی (اقتصاد، حقوق و علم) و ساختار سلطه (شکل دیوانسالارانه) است. | |||
فوکو | 3/2018ـ برنامهریزی و هدایت مجموعهای از رفتار انسانی عقلانی است. | |||
اسپینوزا | 1/2020ـ عقل برای شکافتن زمان و کنار زدن پردهها برای نمایان شدن چهره حقایق سرمدی است. یعنی چهره جوهری یگانه و واحد که علت خود و قائم به ذات است، لایتغیر و لایتناهی و کامل است و در نتیجه کمال وجود است، عین وجود واجبالوجود است. 1/1/2020ـ عقل توان دستیابی به سر منشأ حقایق است. | |||
ولف | 2021ـ عقل عامل اخلاق و برانگیزاننده عمل اخلاقی است. | |||
پلانتینگاه | 1/2024ـ عقلانیت یعنی توان دادن به انسان تا فکر کند، دلیل بیاورد و به معرفت برسد. 2/2024ـ عقلانیت احکام نیرویی است که به واسطه آن میتوان درستی قضایای بدیهی اولی را دریافت و باورهای خود را با احکام عقلی تطبیق داد. 3/2024ـ عقلانیت وظیفه شناختی برای عمل کردن به وظایف معرفتی است. یعنی انسان نهایت تلاش خود را بکند که حقایق مهم را باور کرده و تا آنجا که ممکن است از خطاهای مهم بپرهیزد. 4/2024ـ عقلانیت هدف ـ وسیله به معنی این است که انسان با توجه به اهداف ویژهای که دارد، کارهای متناسب با آنها انتخاب کند. عقلانیت در اینجا وصف کار قرار میگیرد. 5/2024ـ عقلانیت کاربرد صحیح برای پرهیز از هر نوع گیجی بیمارگونه یا حواس پرتی و بیماری ذهنی است. شرط عقلانیت در این معنا به کارکرد صحیح قوای عقلانی است. | |||
پاسکال | 1/2028ـ پرداختن به عقل عامل از بین بردن تصویر دوست داشتنی خداوند توسط فیلسوفان است. اگر آنان نبودند انسانها از طریق ایمان و دل، تصویری دلانگیزتر و بهتری از خداوند مییافتند. 2/2028ـ شخصی که دارای اعتقاد بیش از حد است دچار رذیلت ساده لوحی یا زودباوری است و شخصی که دارای اعتقاد کمتر از حد تعادل است مبتلا به شکاکیت یا ناباوری افراطی است. برای فضیلت که حد وسط میان دو رذیلت سادهلوحی و شکاکیت است، هیچ نامی وجود ندارد که مقبول همگان باشد، جز عقلانیت. 4/2028ـ عقل نمیتواند به هر جایی از جمله مفاهیم الهی راه یابد. البته اگر عقلی سلیم باشد خود به این ناتوانی خود اقرار میکند. 6/2028ـ عقل در اثبات یا انکار وجود خداوند ناتوان است لذا باورهای دینی معقول هستند. | |||
کارل بارت | 2029ـ عقل مانعی برای شناخت صحیح خداوند است و در شناخت خداوند ناتوان است. هر تفکری که بر عقل تکیه داشته باشد و از عقل آغاز کرده باشد نمیتواند به شناخت خداوند دست یابد. | |||
پلاچر | 2030ـ از طریق عقل نمیتوانیم به شناخت خداوند پی ببریم و خدایی که از طریق عقل شناخته میشود نمیتواند معرف خدای نجاتبخش مسیحی باشد. | |||
سولومون | 2039ـ تمامی انسانها از قوه مغزی و تخیل بهرهمند هستند. هر شخصی با تکیه بر توان عقلی خود به نتیجه واحد و یکسانی دست مییابد و اگر تمایزی هم وجود داشته باشد با مدد از عقل مرتفع میگردد. | |||
آربلاستر | 2042ـ عقلانیت توانایی منطقی اندیشیدن و محاسبه و استنتاج کردن است. | |||
ابن سینا | 1/3000ـ عقل نظری به شناخت روشمند هستیها میپردازد و عقل عملی شناخت روشمند کلی نسبت به ارزشهاست و احکام تجویزی صادر میکند که هر کدام مراتبی دارد. 2/3000ـ انسان با بهرهمندی از عقل هیولایی فقط از حیوان تمیز داده می شود. 4/3000ـ عقل بالملکه؛ برای درک ضروریات و بدیهیات و کسب نظریات. 5/3000ـ عقل بالفعل؛ برای اکتساب علوم نظری و اکتسابی. 6/3000ـ عقل مستفاد غایت خلقت انسان است و رسیدن به عقل مستفاد یعنی مشاهده عقلیات و اتصال به ملأ اعلا. 7/3000ـ عقل قدسی؛ بالاترین مرتبه عقل است و صاحب آن از ارتباطی مستقیم و حضوری با حقایق عقلی بهرهمند است. حقایقی را که دیگران با روشهای مفهومی و برهانی دریافت میکنند به طور مستقیم مییابد. 8/3000ـ عقل عملی؛ برای سوق دادن انسان به کار سزاوار. انسان را به اعمال خویش تحریک میکند. در معنای اولی قوه شناخت و در دومی اراده و عمل کردن است. مراتب آن به نحو اجمال عبارتند از: 1/8/3000ـ تجلیه: تهذیب ظاهر که با عمل کردن به آداب شریعت حاصل میگردد. 2/8/3000ـ تخلیه: تهذیب باطن که با پرهیز از اخلاق زشت، ملکات بد و خواطر شیطانی مانند بخل، حسد و کینه به دست میآید. 3/8/3000ـ تحلیه: در این مرتبه قلب پس از تخلیه از رذایل اخلاقی با صور علمی و معارف حقه و ایمانی روشن و آراسته میگردد. 4/8/3000ـ فنا: آخرین مرحله عقل عمل است که نفس انسان به مدد آن همه چیز را مستهلک و فانی در خداوند میبیند و نهایت سیر الی الله است. 12/3000ـ عقل عنصری است که با تمام خلوص ادراک میکند و هرگز دروغ نمیگوید. 18/3000ـ عقل عملی به پدیدههای صناعی و اخلاقی مربوط است و خوب و بد و زشت و زیبا و نفع و ضرر را در جزئیاتشان از یکدیگر مشخص میسازد و در سوی دیگر عقل نظری به پدیدههای عملی میپردازد و صحیح و ناصحیح و نیز واجب و ممکن و ممتنع را در کلیت آنها از یکدیگر مشخص میکند. | |||
علامه جعفری | 1/3001ـ عقلانیت توانایی انتقال از حیات طبیعی محض به حیات معقول است. | |||
علامه طباطبایی | 1/3003ـ عقل هدایتگر انسان به سوی اعمال صالح و حقایق معارف است. 2/3003ـ عقل راه نیل به حق و شناخت حقایق را میسر میکند. 3/3003ـ ادراک تمایز میان صلاح و فساد و حق و باطل و صدق و کذب از طریق عقل است. 4/3003ـ تشخیص خیر و شر در حوزه عملیات و حق و باطل در حوزه نظریات با عقل ممکن میشود. 9/3003ـ منطق احساس، آدمی را به سود دنیوی فرا میخواند و بر میانگیزاند ولی منطق تعقل انسان را به پیروی از حق وا میدارد. | |||
غزالی | 1/3004ـ عقل منبع و مطلع و اساس است و وسیله سعادت دنیا و آخرت. 2/3004ـ ادراک حقایق امور و تمیز بین خیرات و شرور و امر به افعال پسندیده و نهی ازصفات زشت از طریق عقل است. 3/3004ـ شریعت با عقل درک میشود، اگر عقل مذموم باشد، شرع نیز مذموم است، زیرا با عقلی که قابل اعتماد نیست درک شده است. 5/3004ـ عقل پس از اصل دین بازنشسته میگردد، عقل صرفاً آورنده علوم دینی را تصدیق و سپس خود را معزول میسازد مانند فردی که مریضی را به طبیب ماهر میرساند ولی پس از آن دیگر کاری از او ساخته نیست. یعنی ادراکات عقل محدود است و عقل از شناخت علوم دینی عاجز. 7/3004ـ دستیابی به معرفت خدا و صدق پیامبران با عقل امکانپذیر است. 11/3004ـ عقلانیت توان فراگیری و کسب علوم نظری که وجه تمایز انسان و حیوان است؛ درک بدیهیات اعم از ممکن و محال و انجام مقایسات کمی محدود؛ عقل یعنی مجربات و سایر علومی که برای انسان حاصل شده؛ عقل تعالی استعداد غریزی انسان به حدی که عاقبتاندیش شده و به شهوات زودگذری غالب گردیده به طوری که عواقب امور را بتواند درک کند و بر اساس آن عمل نماید. 13/3004ـ عقل میتواند ذات و صفات خود را مورد تعقل قرار دهد و در عین حال میتواند به همین معرفت خود علم حاصل کند. همچنین عقل میتواند در یک طرفهالعین همه عالم را تعقل کند. عقل میتواند به ماهیت و ذات درونی اشیاء راه یابد و اشیاء نامتناهی مثلاً اعداد نامتناهی را درک کند. اگر عقل از بند محسوسات صور خیالی آزاد شود، خطاناپذیر است. 3033ـ انبیاء طبیبان دلاند. فایده و وظیفه عقل تنها این است که این حقیقت را تشخیص دهند و به مقام نبوت اعتراف و به ناتوانی خود از درک امور که جز با چشم نبوت نتوان ادراک کرد اقرار و تصدیق کند، دست ما را بگیرد و به مقام نبوت تصدیق کند. | |||
شیخ طوسی | 3005ـ عقل امر نیک را قبول و قبیح را انکار مینماید. مجموع دانشهایی است که انسان را از زشتیهای بیشمار باز داشته و به انجام واجبات بسیار وا میدارد. | |||
طبرسی | 3006ـ بازداری از زشتیها و واداشتن به انجام واجبات دقیقاً مطابق کارکرد دین توسط عقل محقق میشود. | |||
شیخ عبده | 3007ـ عقلانیت میزان قسط و ابزار تمایز تصورات و تصدیقات است. | |||
زکریای رازی | 1/3010ـ عقلانیت توانایی دستیابی به بزرگترین خواستهها و مقاصد است. 1/1/3010ـ شناخت پروردگار به کمک عقل ممکن است. 2/1/3010ـ کار عقل جداسازی امور صحیح و سودمند از سقیم و زیانآور است. 3/1/3010ـ اثبات وجود خداوند با عقل بدون نیاز به نبوت و پیام آسمانی ممکن نیست. 4/1/3010ـ ترسیم برنامه مطلوب برای زندگی در سایه رهبری و راهنمایی عقل اتفاق میافتد. | |||
ملاصدرا | 1/3011ـ عقل تا هنگامی که ناقص است نه تنها به یاری دین نمیپردازد بلکه اشخاص ناقصالعقل فساد و شرشان برای دین بسی بیشتر از سودشان است. 13/3011ـ انسانها با عقل و خردورزی خویش پروردگارشان را میشناسند و عاقل به سبب دلالت عقلش پی میبرد که خداوند حق است. 15/3011ـ عقل معرفت احوال مبدأ و معرفت معاد را فراهم میکند. 17/3011ـ هرچه خرد انسانها کاملتر و بیشتر شکوفا گردد، فهمشان به واقع نزدیکتر خواهد بود. 23/3011ـ شأن عقل ادراک همه اشیاست. قوه عاقله آدمی به حسب ذاتش قابلیت درک حقیقت همه علوم و معارف را دارد. 24/3011ـ عقل ناقص خدمتگذار هوای نفس بوده، همواره با آن مأنوس است و همیشه به استنباط حیله مشغول و به مساعدتهای نفس میپردازد. 25/3011ـ عقل انسانی از درک مصالح و مفاسد مذبور و نیز چرایی و ارتباط بسیاری از اوامر و نواهی شرعی با گزارههای بنیادین اعتقادی ناتوان است. 1/25/3011ـ خدای تعالی، اشیایی را بر بندگانش حلال و برخی از اشیاء را بر آنها حرام کرد. عقول بشری از درک چرایی این تحلیل و تحریم و شناخت چگونگی امور حلال و حرام ناتوان است. 29/3011ـ عقل انسانی تواناییهایی همچون تجربه، تحلیل و ترکیب امور دارد. | |||
ابن رشد | 6/3013ـ عقل در برخی موارد قادر به تحصیل معرفتی که لازمه سعادت باشد نیست و خارج از قلمرو عقلی حیطه وسیعی وجود دارد که عقل نمیتواند به آن دست یابد. | |||
حر عاملی | 3014ـ عقل نیرویی؛ که بدان خوبیها و بدیها و تفاوتها و زمینههای آن شناخته گردد و این، معیار تکلیف شرعی است. عقل ملکهای؛ که به انتخاب خوبیها و پرهیز از بدیها فرا میخواند. تعقل و دانستن؛ در برابر جهل و نادانی قرار میگیرد، نه در برابر دیوانگی. | |||
علامه مجلسی | 1/3015ـ عقل، نیرو و قوهای است که منشأ ادراک امور و تمیز خیر و شر است و زمینه معرفت و شناخت علل امور و نیز موانع و شرایط تأثیر آنها است. 1/1/3015ـ عقل ملاک تکلیف ثواب و عقاب اعمال است. 2/3015ـ عقل، آن ملکه و حالت نفسانی است که انسان را به سوی خیر و خوبی فرا میخواند و به انتخاب آن دعوت مینماید و در نتیجه از بدیها و زشتیها باز میدارد. 3034ـ به وسیله عقل میتوان اسباب امور را شناخت و به آنها معرفت پیدا کرد و همچنین به چیزهایی که به عقل منجر میشود و یا از دستیابی به عقل مانع میشود، معرفت یافت و عقل بدین معنا ملاک تکلیف و ثواب و عقاب است. 1/3034ـ عقل ناطقه انسان است که به وسیله آن آدمی از سایر حیوانات متمایز میشود. | |||
ابن حسام | 3016ـ عقل غریزی که قوه پذیرش علم است و عقل مستفاد، چیزی است که این قوه پذیرش به وسیله آن تقویت میگردد. | |||
فارابی | 1/3017ـ عقل نظری آن است که انسان بدان علم چیزی را فرا گیرد که شأنش عمل نیست و عقل عملی آن است که بدان شناخته میشود چیزی که انسان به اراده خویش بدان عمل میکند. 2/3017ـ استدلالهای عقلانی این توان را دارند قوانین را بفهمند و مطابق هاضمه و فاهمه عقل بشری بسازند. 1/2/3017ـ قبول براهین عقل خصیصیه مشترک تمام انسانهاست. 8/3017ـ عقل جزیی از نفس است که با دقت در یکایک اشیاء و شناخت و دقت در ماهیت یکایک اجناس اشیاء به فعلیت میرسد و کمال مییابد. 10/3017ـ انسان کارهای خود را از روی عقل انجام دهد و باید تعقل کامل سلیم و ورزیده داشته باشد تا به نهایت کمال و سعادت نائل آید. 11/3017ـ قوه ناطقه برترین قوه آدمی است و عامل رسیدن فرد به سعادت. 12/3017ـ انسانها برای ابراز عاطفه و احساسات و کنترل آنها از قدرت درک خود کمک میگیرند، سپس تحت نفوذ قدرت عقلانی خویش قرار دارند. 15/3017ـ تشخیص افعال خیر و شر با عقل است. 1/15/3017ـ استنباط و جستجوی علوم و صناعات کار عقل است. 2/15/3017ـ بازشناسی افعال زشت از زیبا با عقل اتفاق میافتد. 17/3017ـ عقل قوهای است که به وسیله آن علمالیقین حاصل میشود نه بالطبع با بحث و نه با قیاس. 18/3017ـ قوه عقلیه عبارت است از نیرویی که با استناد به اراده انسان به امری که مورد عمل واقع میشود، معرفت حاصل مینماید. 19/3017ـ قوه نظری آموزنده علوم و قوه عملی بکارگیرنده آن دانشهاست. 26/3017ـ عقل که مفکره نیز نام دارد نیرویی ورای حواس ظاهری و مدبر و حاکم بر قوای مصوره است، عقل قادر بر ادراک حقایق و مفاهیم است. | |||
جوادی آملی | 8/3021ـ عقل توان ادراک ذات خداوند و کنه صفات خدا که عین ذات اوست را ندارد. 1/8/3021ـ عقل توان درک جرئیات دین را نیز ندارد و تنها در زمینههای کلی دین همانند چراغی مناطق کلی را روشن میسازد، اما در جزئیات دین حق دخالت ندارد و احکام جزیی دینی مانند تعداد رکعات نماز و بسیاری از جزئیات اصول و فروع دین را درک نمیکند و در این موارد عقل، عبد محض است. 9/3021ـ عقل نظری جنبه ادراکی انسان است که از آن بعد مطالب را مییابد و می فهمد. 1/9/3021ـ آنچه انسان از معلم و از مبادی عالیه درک میکند و میپذیرد، به وسیله عقل نظری ادراک میکند و آنچه انجام میدهد و در مادون اثر میگذارد، به وسیله عقل عملی است. | |||
راغب اصفهانی | 3024ـ اصل عقل بندکردن و باز ایستادن است. عقل در انسان نیرویی است که آماده پذیرش علم است و نیز علمی است که از این نیرو به دست میآید و از این طریق مانع پیمودن راه خطا میشود. | |||
قاضی اندلسی | 3025ـ عقل، ادراک مانع از خطاست. | |||
ابن عربی | 2/3027ـ عقل در مقام اکتساب قادر به کسب معرفت نیست. | |||
مصباح یزدی | 4/3031ـ قلمرو عقل محدود است و عقل تنها در حوزه مفاهیم کلی حکم میکند. عقل به برخی از واقعیتها دسترسی ندارد چون خارج از محدوده او هستند. | |||
ابن خلدون | 3035ـ عقل معیار سنجش درستی است که احکام آن یقینی میباشد و کذبی در آن نیست. | |||
شریعتمداری | 1/3038ـ تقویت بعد عقلانی وجود آدمی باعث هدایت او به سمت واقعیت هستی شده و عقل جز در تحت لوای علم شکوفا نمیشود. | |||
باقری | 2/3039ـ عقل در صورت تام خود مستلزم انسجامی وجودی میان شناخت، عاطفه، انتخاب و عمل فرد است. 3/3039ـ عقل یک ظرفیت ویژه آدمی است که وی به کمک آن میتواند علاوه بر تدبیر امور معیشتی خود، به درک حقایقی از جهان نایل شود و برحسب آنها فهم و تفسیر معینی نسبت به پدیدههای جهان بیابد. 1/3/3039ـ عقل با در دست داشتن برخی نشانهها و شواهد، حقایقی را درباره خدا درمییابد. 5/3039ـ توانایی عقل در دریافت حقایق هستی مطلق نیست، زیرا برخی از حقایق جهان برای عقل دست نایافتنی محسوب شده است. | |||
افلاطون | 7/1000ـ فلسفه اوج تربیت عقلانی است. در مرحله عالی تربیت عقلانی فرد عاقل فردی است که به «ایده نیک» نائل میشود. | |||
ارسطو | 1/1001ـ همه افراد انسانی موجودات عاقلاند، یعنی توانایی و قابلیت اتصاف به عقلانیت را دارند، اما عقلانیت بالفعل را زمانی دارا میشوند که با تحلیلات (قیاس و برهان) به حقایق اشیاء راه یابند و به فعلیت محض نائل گردند. | |||
سقراط | 2/1002ـ انسان عاقل در اثر تربیت عقلانی به زندگی سعادتمندانه دست مییابد و این نیز تنها با شناختن حقیقت به دست میآید. | |||
فارابی | 5/3017ـ انسان عاقل انسانی است که از نیکویی انتخاب و پرهیز از کردار ناشایست برخوردار است. 6/3017ـ عاقل کسی است که هر چیز را در جای شایسته خود قرار دهد. 11/3017ـ انسان عاقل یعنی کسی که صاحب معرفت عقلانی عظیم و کردار اخلاقی بینقص باشد. معرفت عقلی بالاترین ارزش را دارد. | |||
ابوالبرکات بغدادی | 3026ـ انسان عاقل معنایش این است که نفس خود را از آنچه مقتضای طبیعت شهوانی است باز میدارد. | |||
بحث و نتیجه گیری
دادههای به دست آمده نشان میدهند که مفهوم عقلانیت در 340 کد از دیدگاه 93 فیلسوف و اندیشمند ذکر گردیده و مطرح شدهاند. از تحلیل دادهها میتوان کاربردهای زیر را برای نقش عقل در تعلیم و تربیت بر اساس نظرات فلاسفه استخراج کرد:
عقل، معیاری برای پذیرش ساختار تعلیم و تربیت
تعلیم و تربیت دارای نظام، محتوی، روش و هدف است. این مفاهیم و مؤلفه ها در هر جایی از دنیا با یکدیگر دارای تفاوتها و تشابهاتی هستند. درک این ساختار و این خصوصیات و ویژگیها به کمک عقل امکانپذیر میگردد. ادراک ساختار باعث سازگاری بهتر عوامل تعلیم و تربیت با شرایط موجود میگردد. این امر در نظرات فلاسفه قابل دریافت است از جمله:
ماکس وبر (3/1/2002): محاسبه هدفمند، ماکس وبر (2/2002): نظام بروکراتیک، کانت (6/2003): قواعد رفتار و عمل، کانت (8/2003): امکان کمال افعال، هابرماس (2/2004): ایجاد ارتباط و تفاهم، هابرماس (3/2004): سازماندهی ذهنیات، هورکهایمر (1/2007): اهداف و وسایل، جان لاک (5/2011): منسبها در حکومت، وبر (1/2017): پیشبینی عوامل و امکانات، وبر (7/2017): هدایت کنش به الگو، فوکو (3/2018): هدایت رفتار انسانی، پلاتینگاه (3/2024): عمل به وظایف، پلاتینگاه (4/2024): کار متناسب با هدف، پلاتینگاه (5/2024): کارکرد صحیح قوا، آربلاستر (2042): منطق فکر و محاسبه، ابنسینا (1/3000): صدور احکام تجویزی، ابنسینا (8/3000): اراده و عمل، ابنسینا (3033): اعتراف به لزوم نبوت، ابنسینا (1/4/3000): ترسیم برنامه، ابنسینا (9/3011): تجزیه و تحلیل امور، فارابی (12/3017): کنترل عاطفه و احساس.
عقل، ابزاری برای تهذیب در تعلیم و تربیت
تزکیه و تهذیب یکی از اهداف مهم تعلیم و تربیت است. برای رسیدن به این هدف تعلیم و تربیت نیازمند مؤلفه مهمی به نام عقل است. بنابراین، استفاده از عقل در این جهت مورد توجه و تأکیذ فلاسفه بوده و نظرات آنان مبین این امر است. از جمله:
سقراط (1/1002): جایگزین کردن درست، اسپینوزا (1/2020): کنار زدن پردهها، ابنسینا (1/8/3000): تهذیب ظاهر، ابنسینا (2/8/3000): تهذیب باطن، ابنسینا (3/8/3000): تخلیه رذایل، ابنسینا (4/8/3000): سیر الی الله، ابنسینا (2/3003): خلوص در ادراک، ابنسینا (3/3003): تمایز حق و باطل، ابنسینا (2/3003): تمایز خیر و شر، فارابی (15/3007): پرهیز از ناشایست.
عقل، ابزاری برای ایجاد تعامل در تعلیم و تربیت
پرورش انسان اجتماعی و دارای توان تعامل با دیگران از اهداف تعلیم و تربیت است. برای تربیت چنین انسانی تعلیم و تربیت از عقل بهره میبرد. فلاسفه ای که در این مورد اظهار نظر داشتهاند عبارتاند از:
سقراط (1/1002): خودانضباطی، ماکس وبر (11/2002): عقلانیت محتوایی، هابرماس(2/2004): عقلانیت ارتباطی هابرماس(4/2004): خواهش فرد و دیگران، هورکهایمر (2/2007):حسابگری سرمایهداری، وبر (1/2017): کنش عقلایی هدفمند، وبر (4/2017): عقلانیت کنش سنتی، فارابی (6/3017): هر چیز در جای شایسته.
عقل، ابزاری برای هدایت به خیر در تعلیم و تربیت
یکی از روشهای تعلیم و تربیت روش هدایت است. هدایت به دو صورت راهنمایی و همراهی با شاگردان اتفاق میافتد. تعلیم و تربیت برای اجرای امر هدایت نیازمند عقل بوده و از آن بهره میبرد. نگاه فلاسفه نیز در این مورد چنین است از جمله:
ارسطو (6/1001): کسب فضایل عقلی، ارسطو (3/1002): مایه امتیاز بشر، آکویناس (1/2001): هدایت کمال انسانی، ماکس وبر (1/2002): عقلانیت عملی، ماکس وبر (3/1/2002): عقلانیت رسمی، ماکس وبر (2/2002): عقلانیت قانونی، ولف (2021): برانگیزاننده عمل اخلاقی، آربلاستر (2042): توان محاسبه و استنتاج، ابن سینا (7/3000): عقل قدسی، علامه مجلسی (1/2002): فراخوان خیر و خوبی، فارابی (11/3017): برترین قوه آدمی، فارابی (17/3017): حصول علمالیقین.
عقل، ابزاری برای پیشرفت در تعلیم و تربیت
هدف تعلیم و تربیت رشد، پیشرفت و ترقی است. برای این امر نیازمند عقل و انسانهای عاقل است تا اهداف رشد را محقق نماید. این موضوع در نگاه فیلسوفان هم قابل دریافت است. از جمله:
هیوم (3/2010): تعیین ابزار اهداف، جان لاک (5/2011): کشف قوانین طبیعی، ابنسینا (5/3000): عقلبالفعل و کسب علم، غزالی (11/3004): توان فراگیری علوم، علامه مجلسی (3/2010): شناخت اسباب امور، فارابی (1/3017): فراگیری علم، فارابی (1/15/3017):استنباط علم و صنعت، فارابی (19/3017): آموزنده علوم، خسرو باقری (1/3017): تدبیر امور معیشت.
عقل، ابزاری برای تشخیص درست و نادرست در تعلیم و تربیت
رشد قوه قضاوت صحیح نیز یکی از اهداف تعلیم و تربیت است. نقطه ای که امید میرود شاگردان در جریان تعلیم و تربیت به آن برسند. ابزار تشخیص درست و نادرست عقل است و به سدت مورد استفاده انسان و تعلیم و تربیت است. فیلسوفان مختلفی نیز بر این موضوع تأکید داشتهاند. از جمله:
افلاطون (1/1000): درک بدون واسطه، افلاطون (2/1000): درک حقایق کلی، افلاطون (7/1000): ایده نیک فرد عاقل، ارسطو (3/1001): دستیابی سعادت ابدی، ارسطو (6/1001): کسب فضایل عقلی، ارسطو (7/1001): اتصاف به عقلانیت، سقراط (1/1002): خودانظباطی عقلی سقراط (2/1002): زندگی سعادتمندانه، یوستینوس (6/1001): هدایتگر سوی خدا، آنسلیم قدیس (2/1005): رویت الهی، آکویناس (4/2001): اثبات گزاره خردپذیر، کانت (8/2003): نمونه اعلی امکان کمال، اسپینوزا (8/2003): دستیابی به منشأ حق، سولومون (8/2003): کسب نتایج واحد، ابنسینا (1/3000): شناختروشمند هستی، ابنسینا (6/3000): عقل مستفاد، علامه طباطبایی (8/3003): هدایت عمل صالح علامه طباطبایی (4/3003): تشخیص خیر و شر، غزالی (1/3004): سعادت دنیا و آخرت، غزالی (3/3004): عقل مذموم ـ شرع مذموم، رازی (1/3010): دستیابی مقاصد بزرگ، رازی (1/1/3010): شناخت پروردگار، رازی (2/1/3010): تمیز صحیح و سقیم، ملاصدرا(13/3011): دلالتعقل و خردورزی، فارابی (2/3017): فهم قانون با استدلال، فارابی (15/3017): تشخیص فعل خیر و شر، فارابی (15/2/3017): شناخت زشت و زیبا، قاضی اندلسی(2/3017): ادراک مانع از خطا، ابن خلدون(2/3017): معیارسنجش درستی.
عقل، ابزاری برای درک ناتوانی های عقل در تعلیم و تربیت
عقل به تنهایی منبع قابل اعتمادی برای شناخت نیست و باید در کنار آن از سایر منابع معرفتی نیز استفاده کرد. درک محدودیتهای عقل و استمداد از سایر منابع تنها از انسانهای عاقل برمیآید. لذا فلاسفه بر این امر تأکید داشته اند که اقرار به ناتوانی عقل از براهین وجود عقل است. از جمله:
آکویناس (5/2001): گزارههای خردگریز، کانت (2/2003): استدلال ثابت، هیوم (5/2001): انگیزه برای عمل، پاسکال (4/2028): اقرار به ناتوانی مفاهیم، پاسکال (6/2028): اثبات یا انکار، کارل بارت (2029): مانع شناخت خدا، غزالی (5/3004): عقل بازنشسته و معذول زکریای رازی (3/1/3010): نیازمند نبوت، ملاصدرا (1/3011): فساد دین بیش از سود، ملاصدرا (24/3011): خدمتگذار هوای نفس، ابن رشد (6/3013): معرفت لازمه سعادت، جوادی آملی (8/3021): ناتوان ادراک ذات، جوادی آملی (1/8/3021): ناتوان درجزئیات صباح یزدی (4/3031): محدودیت قلمرو، خسرو باقری (5/3039): دستنیافتنیها.
عقل، ابزاری برای هدایت انسانها در تعلیم و تربیت
هدایتگری و هدایتپذیری مستلزم وجود عقل است. تعلیم و تربیت از عقل استفاده مینماید تا معلمان را هدایتگر و شاگردان را هدایتپذیر نماید. نظرات فیلسوفان زیر این گونه است:
آکویناس (1/2001): هدایت بهسوی کمال، هابرماس (2/2004): ارتباط با دیگران، جان لاک (5/2011): کمک به انسان، فوکو (3/2018): هدایت رفتار انسانی، ابنسینا (8/3000): هدایت به کار سزاوار، وبر (1/2017): پیشبینی رفتار افراد دیگر.
عقل، ابزار فهم در تعلیم و تربیت
اصل فهم یکی از اصول مهم یادگیری است. فهم در واقع تسلط بر دانش دریافتی است. تا تسلط حاصل نگردد دانش به کار برده نخواهد شد. لذا تعلیم و تربیت از عقل برای فهم استفاده خواهد کرد. نظرات فیلسوفان در این مورد قابل ذکر است:
هابرماس (1/2/2004): فهم بیناذهنی، پلاتینگاه (3/2024): پرهیز از خطای مهم، پلاتینگاه (4/2024): عقلانیتهدف وسیله، پلاتینگاه (5/2024): کاربست قوای عقل، پاسکال (2/2028): رفعرذیلت و شکاکیت، سولومون (2039): رفع تمایزات با عقل، طبرسی (3006): کارکرد دینی با عقل، ملاصدرا (1/25/3011): فهمحلال و حرام، مجلسی (1/1/3015): ملاکثواب و عقاب.
ملاحظات اخلاقی
حامی مالی
هزینههای مطالعه حاضر توسط نویسندگان مقاله تامین شد.
مشارکت نویسندگان
طراحی و ایده پردازی: علی روشنی زاده؛ روش شناسی و تحلیل دادهها: محمود عبدوند؛ نظارت و نگارش نهایی: جهانبخش رحمانی.
تعارض منافع
بنابر اظهار نویسندگان مقاله حاضر فاقد هرگونه تعارض منافع بوده است.
References
Adelzadeh Naeini, F. (2019). “Analysis of rationality from Al-Farabi's perspective and presentation of a rational education model”. (In Persian)
Asghari, S. M. (2005). “Fiqh and rationality”. Research Journal of New Religious Thought. (In Persian)
Avicenna. (1400 AH). “The letters of Avicenna”. Qom: Bidar Publications. (In Persian)
Bagheri, K. (2010). “An introduction to the philosophy of education in the Islamic Republic of Iran”. Cultural Scientific Publications. (In Persian)
Dashti, M. (2017). “Translation of Nahj al-Balaghah”. (In Persian)
Davoodi, M., & Hosseini Zadeh Abadi, S. A. (2010). “The educational conduct of the Prophet (PBUH) and the Ahl al-Bayt (AS)”. Tehran: Research Institute of the Seminary and University; Samt Publishing.
Flick, U. (2018). An introduction to qualitative research (H. Jalili, Trans.). Ney Publisher.
Majlisi, M. B. (2011). “Bihar al-Anwar”. Tehran: Al-Hikmah al-Islamiyyah. (In Persian)
Mansoori Hadi, H., & colleagues. (2016). Tebyin va barrasi tarbiyat-e 'aqlani az didgah-e Muhammad Taqi Jafari [Explaining and examining rational education from the perspective of Muhammad Taqi Jafari] (Master’s thesis). University of Isfahan. (In Persian)
Iqbal, A. (2013). Falsafe-ye taalim va tarbiyat-e Farabi [Philosophy of education of Farabi].
Nowei, I. (2012). “Religion and rationality in the view of Mulla Sadra”. (In Persian)
Quran. (2020). (Translation: Sahih International). Dar-us-Salam Publications.
Razavani Aval, R. (2015). Barresi tahli li va moghayese’i jaygah-e ‘aql dar falsafe-ye Hegel va andishe-ye Molana [Analytical and comparative study of the position of reason in Hegel's philosophy and the thought of Rumi] (Master’s thesis). (In Persian)
Sa'adat, A. (2014). “The essence of rationality and its applications in understanding religious texts and its critique”. Journal of Wisdom and Islamic Philosophy. (In Persian)
Sadeqi, H. (2007). “Rational faith”. Qom: Tah Publications. (In Persian)
Sadr al-Mutalahin, M. I. (1410 AH). “The high wisdom”. Qom: Mustafa Publications; Beirut: Dar al-Ihya al-Turath al-Arabi. (In Persian)
Shari'atmadari, A. (2005). “Islamic education and training”. Tehran: Amir Kabir Publishing. (In Persian)
Stenmark, M. (1995). Rationality in science, religion, and everyday life. University of Notre Dame Press.
[1] theoretical rationality
[2] practical rationality
[3] axiological rationality
[4] irrationality
[5] arationality
[6] ceneric rationality
[7] normative
[8] Sosa
[9] evaluative
[10] categorical
[11] Chisholm
[12] deontological
[14] Interview
[15] Content Analysis
[16] Observation
