Evaluation of detailed plan of Ardabil city based on integrated method

Subject Areas : Urban and Regional Planning Studies

Mohammad Hassan Yazdani ¹ , Fatemeh Zadvali ²

1 - Professor Department of Geography & urban Planning ,University of Mohaghegh Ardebili , Ardebil, Iran
2 - Postdoctoral Researcher of Geography and Urban Planning, Mohagheg Ardabili University, Ardabil, Iran.

Received: 2021-12-14 Accepted : 2023-04-09 Published : 2024-05-21

Keywords: Ardabil, PESTLE Model, Detailed design, integrated method, partial least squares (PLS),

Abstract :

Introduction: Today, several urban development plans are prepared and implemented in order to overcome the problems and achieve the development and sustainability of cities. Projects that seem to have many problems in content and implementation and it is necessary to provide realistic, flexible and executable plans by quantitative-qualitative evaluation and identifying the weaknesses of these plans.Goal: The present study is the evaluation of the detailed plan of Ardabil city based on the integrated method.Methodology: The present research is of user type and descriptive-analytical method. The statistical population of this study is 10 experts and managers of Ardabil urban areas as well as members of the city council who have been selected using the snowball method. The main method of this research is the combination of "process preparation and implementation process" and "plan / process / results" in which PLS, SSIM and PESTLE models have been used.Geographical area of research: The geographical area of this research is the city of Ardabil.Results and discussion: Findings show that in the criterion of adaptation of managerial weakness, lack of proper organization and lack of adequate budget allocation by the government are the reasons for the lack of per capita land use. The horizontal growth of the city has the least impact. In terms of relationship, the twenty goals of the plan are more in line with demographic and social goals, and part of it is related to mismanagement. In terms of external cohesion, according to the researches, most of the proposed densities have not been achieved. The criterion of financial and human resources has not been successful due to the unstable economic conditions of Ardabil Municipality. The failure of the criterion for participation in the implementation of the plan and planning is due to the belief of some experts that people do not interfere in the plan due to lack of scientific expertise and skills. Regarding the criteria for using the program, it can be said that this criterion has not been met at all and the problems of Ardabil TV and urban landscape have been one of its consequences.

Full-Text:



فصلنامه نشریه علمی مطالعات برنامه­ریزی سکونتگاه­های انسانی

دوره شانزدهم، شماره  (پیاپی 54)، بهار1400

شاپای چاپی 5968- 2538   شاپای الکترونیکی X595- 2538

http:// www.JSHSPiaurasht.ac.ir

 

صص.

 

 ارزیابی طرح تفصیلی شهر اردبیل بر اساس روش تلفیقی

 

تاريخ دريافت:

تاريخ پذیرش:

چکیده 

مقدمه: امروزه طرح‌های توسعه‌ی شهری متعددی در راستای غلبه بر مشکلات و دست‌یابی به توسعه و پایداری شهرها تهیه و اجرا می‌گردد. طرح‌هایی که به نظر در محتوا و اجرا دارای مشکلات متعددی هستند و ضروری است با ارزیابی کمی-کیفی و شناسایی نقاط ضعف این طرح‌ها به ارائه‌ی طرح‌هایی واقع‌گرایانه، منعطف و اجرایی مبادرت نمود.

هدف پژوهش:  هدف  پژوهش حاضر، ارزیابی طرح تفصیلی شهر اردبیل بر اساس روش تلفیقی است.

روش شناسی تحقیق:  پژوهش حاضر از نوع کاربری و به روش توصیفی ـ تحلیلی است. جامعه آماری این پژوهش 10نفر از  کارشناسان و مدیران مناطق شهری اردبیل و همچنین اعضای شورای این شهر است که با استفاده از روش گلوله برفی انتخاب شده‌اند. روش اصلی این پژوهش تلفیق روش «فرایند تهیه و اجرای برنامه» و «طرح/فرایند/نتایج» است که در راستای آن از مدل‌های PLS و SSIMو PESTLE استفاده شده است.

قلمرو جغرافیایی پژوهش: قلمرو جغرافیایی این پژوهش شهر اردبیل است. 

یافته‌ها و بحث: یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که در معیار انطباق ضعف مدیریتی، عدم سازماندهی صحیح و عدم تخصیص بودجه کافی توسط دولت از دلایل عدم تحقق سرانه کاربری‌ها است.در معیار انسجام درونی ايجاد پاركينگ در ميادين مركزي شهر و در اطراف منطقه مرکزی شهر بیشترین تاثیر و جلوگيري از رشد افقي شهر کمترین تاثیر را دارد. در معیار ارتباط هم اهداف بیست‌گانه طرح بیشتر در راستای اهداف جمعیتی و اجتماعی بوده و بخشی از آن به سوءمدیریت مربوط است. در معیار انسجام بیرونی با توجه به تحقیقات انجام شده اکثر تراکم‌های پیشنهادی محقق نشده است. معیار منابع مالی و انسانی نیز با توجه به شرایط ناپایدار اقتصادی شهرداری اردبیل، موفق نبوده است. عدم موفقیت معیار مشارکت در اجرای طرح و برنامه‌ریزی به علت اعتقاد برخی متخصصان به عدم دخالت مردم در طرح به دلیل نداشتن تخصص و مهارت علمی است. در ارتباط با  معیار کاربست برنامه می‌توان گفت که این معیار به هیچ عنوان محقق نشده است  و معضلات سیما و منظر شهری اردبیل از پیامد‌های آن بوده‌ است.

نتایج:  نتایج تحقیق کمبود قدرت مدیریتی را در طی تهیه و اجرای طرح تفصیلی نشان ‌می‌دهد.

واژه­گان کلیدی : طرح تفصیلی، روش تلفیقی، حداقل مربعات جزئی(PLS)،مدل PESTLE، اردبیل.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

مقدمه  

بر اساس نتایج سرشماری‌های عمومی نفوس و مسکن، جمعیت ایران از 18954704 نفر در سال 1335 به 79926270 نفر در سال 1395 رسیده است که رشد حدوداً 4 برابری داشته است که بیشتر آن به شهر مربوط است. بگونه‌ای که طی شش دهه‌ی گذشته، نسبت شهرنشینی در ایران از 31 درصد در سال 1335، به حدود 74 درصد در سال 1395 افزایش یافته است. افزایش جمعیت شهری، گسترش صنایع و به تبع آن تنوع فعالیتی و جمعیتی و در نتیجه تحولات سریع کالبدی شهر، معادلات پیشین حاکم بر سازمان فضایی شهرها را متحول ساخته و شهر در عرصه‌های محیطی، اجتماعی، اقتصادی و کالبدی با مسائل و مشکلاتی جدید و اغلب ناشناخته مواجه شده است (Maleki etal,2017: 108). مسائلی که منجر به توسعه‌ی غيرقابل كنترل نواحي شهري، خلق سکونتگاه‌های جديد، كاهش سطح رفاه انساني، ساخت و سازهاي بدون برنامه، نیل به سمت حومه‌نشینی (Garcia, 2010: 197) و بروز مشکلات فراوان شهری در ابعاد مختلف شده است. در این راستا، ابزار و راه‌حل منطقی و عملی بسیاری از کشورها برای فائق آمدن بر مسائل و مشکلات شهرها و نواحی شهری و بهبود شرایط زیستی و کالبدی آن‌ها؛ انجام مطالعات شهری و تهیه و اجرای طرح‌های توسعه‌ی شهری بوده است (Wu et al, 2012; Deakin and Reid, 2014). تفکر در خصوص برنامه‌ریزی شهری (به شکل کنونی) با نظریه‌پردازی صرف و ایده‌آل‌گرایی از اوایل قرن نوزدهم شروع شد. با شروع قرن بیستم برنامه‌ریزی به مسائل عینی و جزئی متمایل شد و توجه به مسائل عمومی و روزمره همچون بهداشت، حمل و نقل، فرم شهری و غیره جای نظریات کلی را می‌گیرد. با وقوع جنگ جهانی دوم و تخریب همه‌جانبه‌ی شهرها، توسعه‌ی شهری از نگاه تک‌بعدی به چندبعدی تغییر می‌یابد و با جامعیت بیشتری به موضوع توسعه‌ی شهری پرداخته می‌شود(Aliakbari,2013: 98-99). در عصر حاضر نیز فرایند تهیه‌ی طرح‌های توسعه‌ی شهری از گرایش کالبدی و فیزیکی صرف در ابتدای شکل‌گیری اندیشه‌ی طرح‌ریزی برای شهرها، به سوی تلفیق اهداف اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و کالبدی پیش می‌رود و با توجه به پیچیده‌تر شدن محیط‌های شهری و گسترش متغیرها و عوامل دخیل در رشد و توسعه‌ی شهرها و تغییرات و دگرگونی‌های وسیع در علوم، نظریات و اندیشه‌ها و رشد آگاهی‌های اجتماعی مردم، نظریات و گرایش‌های برنامه‌ریزی در جهان به سوی نگرش‌های ساختاری- راهبردی، برنامه‌ریزی گام به گام و برنامه‌ریزی مشارکتی و غیره در جهت مقابله با تغییرات ناگهانی و ایجاد طرح‌های سیال و انعطاف‌پذیر حرکت می‌کند(Poorahmad etal, 2006: 170). چنانچه در بسیاری از کشورهای توسعه یافته تغییرات اساسی در مبانی طرح‌های شهری صورت گرفته و جهت‌گیری کلی آنها به سمت مردمی شدن بیشتر و انطباق با درخواست‌های جامعه‌ی مدنی بوده است(McFarlane, 2011: 24). در ایران فرایند تهیه‌ی طرح‌های توسعه‌ی شهری(الگوی غالب طرح‌های جامع و تفصیلی)، از دهه‌ی 1340 آغاز شده است. با گذشت حدود شش دهه از عمر تهیه این طرح‌ها، با هدف جلوگیری از توسعه‌ی ناموزون و ناهنجار شهرها و ارائه‌ی راهبرد جهت نظم بخشیدن به توسعه‌های شهری، طرح‌های مذکور نتوانستند به طور کامل به اهداف خود دست پیدا کنند(Poorahmad etal, 2006; Bozorgmehr 2011; Aminzadeh & Roodaki, 2017). همچنین فرایند ارزیابی به‌مثابه‌ی ابزاری مدیریتی در راستای تحقق اهداف و موفقیت طرح‌های توسعه شهری تاکنون جایگاه مناسب و لازم را در نظام برنامه‌ریزی نیافته است. طرح‌های تفصیلی شهری مهم‌ترین ابزار ساماندهی نظام‌مند کالبدی شهرها، محسوب می‌شوند که در مواجه با نارسایی‌های کالبدی- فضایی شهرهای کشور به کار گرفته می‌شوند. علی رغم سابقه طولانی تهیه و اجرای آن‌ها، ارزیابی میزان تحقق‌پذیری اهداف و موفقیت طرح‌های تفصیلی به ندرت انجام شده است و در نتیجه بازخورد آن در نظام برنامه‌ریزی انعکاس چندانی نداشته است، بنابراین نیل به یک برنامه‌ریزی و مدیریت پویا، مستمر، منعطف و مبتنی بر واقعیات طرح‌های تفصیلی شهری، ارزیابی آن‌ها گامی ضروری است (Aminzadeh & Roodaki, 2017, 29). امروزه جايگاه شهر اردبيل در طرح‌های فرادست به‌عنوان مرکز خدماتي سطح دو ملي و سطح يک منطقه‌اي تعريف شده و به لحاظ موقعيت مرزي استان، به‌عنوان يکي از کانون‌هاي توسعه‌ی مبادلات بازرگاني در سطح فراملي مورد توجه قرار گرفته‌است. در کليه‌ی اسناد فرادست، توسعه‌ی کالبدي شهر اردبیل از پيرامون بنا به دلايل متعدد نفي شده و بر توسعه از درون و يا توسعه‌ی منفصل شهر(به صورت شهرهاي جديد) پافشاري شده‌است. با توجه به اهمیت جایگاه شهر اردبیل در منطقه و مشکلات متعدد ناشی از توسعه‌ی فیزیکی و رشد جمعیت آن(همچون توسعه ناموزن شهر، حاشیه نشینی، ادغام روستاهای پیرامون به شهر در پی خزش شهری و مسایل زیست محیطی و اجتماعی - اقتصادی ناشی از آن‌ها)، طرح‌های توسعه‌ی شهری متعددی در راستای غلبه بر این مشکلات و دست‌یابی به توسعه و پایداری شهر تهیه و اجرا گردیده‌اند. طرح‌هایی که به نظر در محتوا و اجرا دارای مشکلات متعددی هستند. بنابراین ضروری است با ارزیابی کمی-کیفی و شناسایی نقاط ضعف طرح تفصیلی اردبیل به ارائه‌ی طرح‌هایی واقع‌گرایانه، منعطف و اجرایی مبادرت نمود. در راستای طرح‌های توسعه‌ی شهری و ارزیابی آنها مطالعات نظری متعددی در عرصه‌ی بین‌المللی و ملی انجام گرفته است که در ادامه به مهمترین آن‌ها پرداخته می‌شود.

شریفی و همکاران (2014) در پژوهشی با عنوان "طرح جامع می‌تواند رشد شهری را در وینتیان پایتخت لائوس کنترل و مدیریت کند؟" با استفاده از تصاویر ماهواره‌ای به این نتیجه رسیده اند که بین سال‌های 1995 تا 2011، جمعیت شهری در منطقه مورد مطالعه از 337000 به 780000 افزایش یافته‌است. در همین دوره زمانی، مساحت شهر از حدود 154 کیلومترمربع به بیش از 206 کیلومتر افزایش یافته است. با توجه به این نتایج فوری برای بهبود در جنبه‌های نظارتی و مدیریتی ضروری می‌دانند و معتقدند طرح‌های جامع باید مورد تجدیدنظر قرار گرفته شود تا شرایطی بهتر و واقعی‌تر از وضعیت کنونی فراهم آید.

مقصودی و هدایتی (2015) در پژوهشی با عنوان "موانع اجرای استراتژی‌های توسعه شهر (CDS) در شهرهای ایران" با استفاده از مصاحبه نیمه ساختاریافته و بررسی مطالعات نظری بین المللی، تحقیقات تجربی و گزارش‌های ایرانی، به این نتیجه دست یافته‌اند که پنج مانع عمده برای اجرای فرآیند برنامه‌ریزی شهری ایران بر اساس استراتژی توسعه شهری وجود دارد. این مشکلات شامل: تمرکز ساختار برنامه‌ریزی شهری، هماهنگی و ارتباط نهادها، منابع مالی، قوانین و مقرارت مربوطه و مشارکت عمومی است. در واقع این مقاله به دنبال استدلال قانع کننده‌ای در جهت رسیدن به علت فقدان پژوهش استراتژی شهری و سوال از موانع بالقوه اجرای این نوع توسعه خصوصاً در شهرهای ایران است.

ژانگ¹  و همکاران (2015)، در مطالعه‌ی خود به بررسی "تأثیر پروژه‌های زیربنایی پایدار در تعادل‌بخشی به توسعه‌ی شهری – روستایی با تأکید بر اثربخشی و عدالت" پرداخته‌اند. نتایج تحقیق آن‌ها نشان داده که این روش به سهولت انجام پروژه‌ها و بهبود رویکرد مشارکتی برای ارزیابی دقیق اولیت‌های پروژه‌های آینده کمک می‌کند.

مرسال² (2016)، در مقاله‌ی خود به بررسی "شهر پایدار آینده: تأثیر برنامه‌ریزی‌های زیست‌محیطی بر توسعه‌ی شهری پایدار: پرداخته است. این تحقیق نشان می‌دهد که برنامه‌ریزی اکولوژیکی یکی از ضرورت‌های کاربردی در ایجاد محیط پایدار می‌باشد. با برنامه‌ریزی بوم‌شناختی، نیازهای انسانی تأمین می‌شود، در حالیکه منابع طبیعی به طور مؤثر و پایدار مصرف می‌شوند. علاوه بر این، مقاله چارچوب مفهومی یک روش جدید برای توسعه‌ی اکوسیستم‌های شهری پایدار را از طریق روش برنامه‌ریزی اکولوژیکی تعریف می‌کند. در نهایت این مدل به عنوان یک راهنما برای ارزیابی پایداری محیط‌زیست در محیط‌های ساخته شده توسعه خواهد یافت.

دنگا ³و همکاران (2018)، در مقاله‌ای با عنوان "تأثیر برنامه‌ریزی شهری در هدایت رشد شهری: شواهدی از شنزن، چين"، با استفاده از تحلیل فضایی به این نتیجه رسیده‌اند که در طول دوره‌ی مطالعه در سال‌های 2000-2010، برنامه‌ریزی شهری دارای تأثیر قابل توجهی بر رشد شهری در منطقه‌ی ویژه اقتصادی (SEZ) داشته و رشد خارج از SEZ با اختلال مواجه بوده است. برنامه‌ریزی شهری نقش مهمی در هدایت بازسازی و توسعه‌ی شهری نداشته و نفوذ برنامه‌ریزی مسکونی در تجدید ساخت و ساز مسکونی قابل توجه نیست. همچنین بازسازی تجاری به طور مثبت با دسترسی به ترافیک و فاصله از ایستگاه‌های مترو مرتبط بوده و تجدید ساختار صنعتی نیز تنها یک همبستگی مثبت قابل توجه با برنامه‌ریزی صنعتی داشته است.

پیتر و یانگ ⁴ (2019)، در پژوهشی به "بازنگری تاریخی برنامه‌ریزی شهری طرح‌های جامع و حرکت به سمت شهر پایدار در دارالسلام تانزانیا" پرداخته‌اند. این پژوهش اسناد و مدارک برنامه‌ریزی موجود در دارالسلام را مرور کرده و چگونگی دستیابی طرح‌های جامع به توسعه‌ی پایدار شهری را شرح می‌دهد. یافته‌ها نشان می‌دهد که طرح‌های جامع نباید به عنوان ابزار کنترل رشد شهری استفاده شوند. طرح‌های جامع که به عنوان استراتژی جامع و یکپارچه طراحی و درک شده‌اند، با ابعاد مختلف توسعه‌ی شهری می‌تواند نقش کلیدی در اجرای توسعه‌ی پایدار شهر داشته باشند.

هوگستروم⁵  و همکاران (2019)، در پژوهشی به بررسی "نقش طرح‌های برنامه‌ریزی کوچک‌مقیاس در توسعه‌ی شهری، نمونه موردی: منطقه‌ی کلان‌شهر استکهلم سوئد" پرداخته‌اند. نتایج پژوهش نشان می‌دهد که مدیران و برنامه‌ریزان شهرداری منطقه با چالش‌های متعددی از جمله سازمانی، رویه‌ای و علمی روبرو هستند که بر تعامل بین بازیگران عمومی و خصوصی در روند طرح‌ها و برنامه‌ها تأثیر می‌گذارد. برای توسعه‌ی الگوهای پایدار در سطح محلی، اختصاص منابع و ایجاد ظرفیت برای توسعه‌ی روابط و وابستگی متقابل بین فرآیندهای شفافیت و رسمی‌سازی، که ارتباط مهم بین پروژه‌های خاص را شکل می‌دهند، در راستای برنامه‌ریزی، استراتژیک کلی و توسعه ضرورتی اجتناب‌ناپذیر می‌باشد.  باعنایت به مرور تحقیقات قبلی می توان چنین نتیجه گیری نمود که تحقیقات قبلی جامع نبوده و دارای خلاء های خاص خویش هستند لذا این تحقیق قصد دارد تا در کنار رفع خلاء‌های موجود، تحقیقی پربار برای نمونه مطالعاتی شهر اردبیل انجام دهد.

مبانی تهیه طرح های شهری در ایران برگرفته از مصوبات شورای عالی شهرسازی و معماری ایران و نیز متکی بر قانون تغییر نام وزارت آبادانی و مسکن به وزارت مسکن و شهرسازی است اما سرمنشا نظریان از جریان های توسعه شهری و سطح جهانی سرچشمه می گیرد (Saeednia,2004; National Assembly, 1974). جریان توسعه شهرنشینی در ایران نسبت به جوامع صنعتی با یک قرن تاخیر رخ داد هرچند فرآیند و حتی خصوصیات شهرنشینی در کشورهای توسعه نیافته به کلی با کشورهای صنعتی متفاوت است و در واقع یک جریان روز  تلقی می‌شود اما در اصل حاصل کار تفاوت‌های ماهوی نیست حاصل توسعه شکل گرفتن تجمعات عظیم انسانی و شهری است (Poorahmad,2006: 17). در حال حاضر مبانی نظری تهیه طرح‌های شهری در ایران متکی بر مدل پوزیتیویستی⁶  یعنی شناخت- تحلیل- طرح⁷ است این مدل به رغم آن که مدت ها الگو و روش تهیه طرح‌های شهری در کشورهای مختلف جهان بود به تدریج جای خود را به مدل سیستماتیک تحلیل- طرح- سیاست⁸ می‌دهد که به مفهوم رسیدن به اهداف و سرانجام ارزیابی و سیاست‌گذاری برای اجزا است (Sharmand Consulting Engineers, 1999: 27).

روش ارزیابی «طرح/فرایند/نتایج» به عنوان روش اصلی ارزیابی طرح تفصیلی می‌تواند قابل استفاده باشد زیرا این روش درواقع یکپارچه‌سازی روش‌های مختلف است(Berke et al,2006: 586) و شامل ارزیابی‌های پیش از اجرا، در حال اجرا و پس از اجرا است و در آن از منابع و اطلاعات دقیقی استفاده می‌شود. به گفته طبیبیان و آسوده (1393)، روش طرح- فرایند- نتایج با شرایط نظام برنامه‌ریزی در ایران به دلیل تأکید بر ابعاد کالبدی انطباق و همخوانی بیشتری از سایر روش‌های ارزیابی جامع دارد. این روش در شهرهای لیسبون و پورتو که نظام برنامه‌ریزی آن‌ها مشابه نظام برنامه‌ریزی ایران است، برای ارزیابی طرح‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد و می‌تواند در ارزیابی طرح‌های جامع و تفصیلی ایران نیز کاربرد داشته باشد(Faludi, 2000; Mastop & Needham, 1997). در این روش از معیارهای مختلفی برای ارزیابی استفاده می‌شود.

اولین معیار انسجام درونی ⁹طرح است. این ارزیابی شامل تجزیه و تحلیل دقیق در خصوص قضاوت ارتباط میان اهداف عملیاتی تحقیق و سایر اجزای مهم طرح کاربری زمین سیستم‌های شهری و سازوکارهای اجزاء و تحلیل و ارتباطی میان اهداف عملیات طرح و کاربری‌های پیشنهاد شده در طرح تمرکز می‌یابد علاوه بر این مطالعه طرح باید شناسایی عناصر مختلف آن را ممکن و ماتریس اثرات متعاقبا استحکام روابط میان آنها را معلوم کند تجزیه و تحلیل دوم بر ارتباط میان اهداف عملیاتی و سیستم‌های شهریه جابه‌جایی و زیست محیطی تحت مرکز می‌یابد و بسیار مشابه تجربه اول است تجزیه و تحلیل سوم نیز بر ارتباط میان اهداف عملیاتی و ساز و کارهای اجرای طرح تمرکز می‌رود ارزیابی انسجام درونی عموما اغلب روش‌های مطالعه شده را شامل می‌شودMaciocco, 2010: 15)). دومین معیار تفسیر سیستم برنامه ریزی¹⁰  است. در مکانی که طرح‌ها به اجرا در می‌آید به ویژه تا آنجا که به فرم و محتوا مربوط می‌شود در ارزیابی تفسیر به لحاظ فرم  شبکه معابر و جابجایی و کاربری زمین بررسی می‌شود در تفسیر به لحاظ محتوا و اساس مطالعه طرح و قوانین پایه برنامه‌ریزی وظیفه اصلی ارزیابی شناسایی ارتباطات مهم میان اسناد مختلف و ارائه آ‌ن‌ها در روش جذاب و قابل فهم است. ارتباط  ¹¹سومین معیار ارزیابی است و ارزیابی آن شامل مدل‌های وضعیت پایه برای تهیه طرح است نیازهای اصلی شهر شناسایی و با استفاده از تکنیک‌های ساده از قبیل تجزیه و تحلیل سوات و در مواجه با اهداف کلان و عملیاتی طرح از طریق تعدادی از ماتریس اثرات ارزیابی می‌شود. ایده اصلی  پشتیبان این معیار حدود نیمی از روش‌های مورد مطالعه ارائه شده است(Tabibian & Asudeh,2014: 1039). معیارچهارم،  انسجام بیرونی¹²است. طرح باید در زمینه چارچوب برنامه‌ریزی ارزیابی شود که به آن تعلق دارد. پیشنهادهای برنامه‌ریزی نمی‌توانند در تضاد تکرار بخش‌های دیگر یا تکرار پیشنهادهای فضایی برای همان قلمرو باشند در مقایسه میان طرح‌های مختلف باید تمرکز روی اهداف عملیاتی مدل‌های منطقه‌ای و ساز و کارهای اجرای طرح باشد. معیار پنجم مشارکت در تهیه طرح  ¹³است. منبع اصلی اطلاعات استفاده شده در این ارزیابی گزارش مشارکت مردمی است که در طرح گنجانده شده است این مهم به وسیله مقالات روزنامه‌ها و مصاحبه با بهره‌وران کلیدی تکمیل می‌شود ارزیابی مشارکت بر سه جنبه مختلف تمرکز می‌یابد. مشارکت به لحاظ کمی مشارکت به لحاظ کیفی و نقش مقامات محلی در این فرآیند که تشویق با منبع مشارکت عمومی است((Alexander & Faludi, 1989; Burby, 2003. کاربست طرح¹⁴در واقع معیار ششم روش طرح فرایند نتایج شیوه بهره‌برداری مقامات سیاسی مرتبط با طرح‌ها را بررسی می‌کند ارتباط با مقامات سیاسی معیاره کلیدی در روش PPR است که قصد دارد از عناصر دیدگاه تصویر مبنا را برنامه‌ریزی و دیدگاه مبتنی بر عملکرد را ارزیابی یکپارچه کند. از هردو دیدگاه طرح مهم است زیرا در پیش‌بینی‌ها چارچوب مرجع سودمندی برای تصمیم گیرندگان سیاسی فراهم می‌آورد ارزیابی معیار برخی مشکلات دارد که عمدتاً به دلیل نیاز به بازسازی فرآیند تصمیم‌گیری است. الکساندر فالودی (۱۹۸۹) استدلال می‌کند که تجارب- ارزیابی - درون تفسیر تاریخی است ارزیاب مانند مورخ مجبور است به طور جدی به آن چه تصمیم‌گیرندگان درباره شرایط می‌دانستند و با انگیزه و زمینه اقدامات آن‌ها درگیر شود. معیار هفتم تعهد به منابع انسانی و مالی¹⁵  است ارزیابی این معیار دارای سه سطح مهم است ارزیابی در دسترس بودن منابع طی دوره زمانی خاص نوع منابع در دسترس و روابط موثر میان عملکرد برنامه‌ریزی و تخصیص منابع. سطح اول شامل تجزیه و تحلیل ارزیابی از کارکنان فنی و ادارات محلی و ارزیابی بودجه شهرداری است سطح دوم مربوط به تجزیه و تحلیل ارتباط میان تعداد کارکنان در ادارات محلی و در بخش برنامه‌ریزی و تجزیه و تحلیل تنوع سوابق شان است سطح سوم نیز شامل ارزیابی ارتباط میان نوع خاصی از طرح‌های تحت تجزیه و تحلیل و منابع انسانی مورد نیاز برای اجرای موثر و منابع مالی برای تحقق بخشیدن به پیشنهادها است. معیار هشتم ارزیابی مشارکتی ¹⁶است. دوره اجرای طرح ارزیابی مشارکتی  اجرا در بسیار شبیه ارزیابی معیاره پنجم که پیش‌تر اشاره شد. در این خصوص انتظار می‌رود روی مناطق شهری مصوب که پویایی بیشتری دارند و نه روی تمام شهر متمرکز شود(Tabibian & Asudeh,2014: 1040). معیار نهم کارایی  ¹⁷است. کارایی می‌تواند از دو دیدگاه مختلف خرید و فروش ‌شود. مداخله مستقیم مقامات محلی از طریق طرح‌های توسعه شهری و تفصیلی از طریق پروژه‌های طراحی شهری و فرآیند کنترل توسعه این معیار بعد کالبدی قوی‌تری دارد ارزیابی کارایی طرح از طریق توسعه ایجاد شده از طریق طرح‌های توسعه شهری و تفصیلی محلی می‌تواند به دو بخش تقسیم شود در قسمت اول طرح سود باید در مقایسه با نواحی اولویت دارد و طرح اصلی به لحاظ موقعیت مساحت به منظور بررسی آتی که به طور مستدل پایه برای فرآیند توسعه و افزایش شهر فراهم می‌آورند بررسی می‌شود. ارزیابی هدایت با توجه به همه توسعه‌های فضایی که به سبب این طرح ایجاد می‌شود به مقایسه بین این که شهر بدون طرح چگونه می‌شود؟ و اینکه واقعاً شهر چگونه است؟ مربوط می‌شود. تعدادی از موضوعات اصلی در فرایند توسعه شهری هم‌مانند جمعیت شناسی حمل و نقل و جابجایی یا مسکن مطرح می‌شود و با وجود چنین پیچیدگی‌های اعتماد کمی نسبت به معیار هدایت وجود دارد حتی اگر تعداد بیش‌تر و با کیفیت‌تر از منابع داده در دسترس باشد از میان روش‌های ارزیابی فقط روش PPIP هدایت و مشارکت طی اجرای طرح‌ها را شامل می‌شود (Oliveira & Pinho, 2010).

در روش ارزیابی فرایند تهیه برنامه/ اجرای برنامه که توسط الکساندر و فالودی(Alexander & Faludi, 1989) در اواخر دهه 1990 به عنوان چارچوبی برای ارزیابی اجرای برنامه‌ها و سیاست‌ها ارائه شد. در این روش از معیارهای که به شرح زیر  است برای ارزیابی استفاده می‌شود:

انطباق¹⁸ : انطباق به مفهوم این است که تا چه میزان تصمیمات عملکردی-اجرایی و نتایج واقعی آن آنچه در عمل اتفاق افتاده است و اثرات آن‌ها با اهداف و مقاصد اجرایی و رهنمودهای ارائه شده در سیاست‌ها، طرح یا برنامه منطبق بوده‌است، دو سؤال اصلی که در این روش ارزیابی مورد توجه است عبارت‌اند از: الف) آیا محتوای طرح رعایت و اجراشده است؟ ب). آیا اثرات طرح همان‌گونه است که پیش‌بینی شده بود؟

فرایند منطقی ¹⁹: فرایند منطقی (عقلایی) نیازمند بررسی شرایط زیر است: الف). کامل بودن  یعنی تا چه حد جمع‌آوری و به کارگیری اطلاعات و دانش موجود، در طراحی، سنجش و ارزیابی گزینه‌ها و اقدامات بهینه به کار گرفته شده‌است؟ ب) سازگاری  تا چه میزان سازگاری منطقی در داده‌ها، روش‌های به کاربرده شده در تحلیل و تلفیق آن‌ها و نیز راهبردهای ارائه شده در پیشنهادها و اجرای راهبردهای رعایت شده است؟

مشارکت²⁰: سنجش آنکه در تهیه طرح یا سیاست، گروه‌های ذینفع و حضور و مشارکت آن‌ها در فرایند تصمیم‌گیری تا چه اندازه موردتوجه و استفاده بوده است.

بهینگی پیشین²¹: تا چه میزان می‌توان راهبردها و اقدامات اجرایی پیشنهادی در طرح یا سیاست‌ها را بهینه ارزیابی کرد؟ تعیین بهینگی شامل ارزیابی و سنجش ارتباط بین اهداف و نتایج یا پیشنهادات طرح است.

بهینگی پسین²² : آیا راهبردها و اقدامات اجرایی تجویزی در عملی بهینه تلقی می‌شوند؟

بهره برداری ²³: این معیار برای سنجش اینکه تا چه اندازه برنامه یا سیاست به عنوان چارچوب یا مبنایی برای تصمیمات اجرایی-عملکردی مورد استفاده قرار گرفته است و کارا می‌باشد، مورد بررسی قرار می‌گیرد(Alexander & Faludi,1989).

روش پژوهش 

در پژوهش حاضر، با توجه به ماهیت موضوع، رویکرد حاکم بر فضای پژوهش«توصیفی- تحلیلی» است. که برای تدوین چارچوب نظری تحقیق و مروری بر تحقیقات پیشین، از روش کتابخانه­ای(اسنادی) بهره گرفته شد. از طرف دیگر، از بررسی طرح تفصیلی اردبیل، بررسی‌های میدانی و مصاحبه جهت دسترسی به اطلاعات مورد نیاز استفاده شده‌است. جامعه آماری این پژوهش کارشناسان و مدیران مناطق شهری اردبیل و همچنین اعضای شورای این شهر است که با استفاده از روش گلوله برفی، تعداد 10 نفر از کارشناسان (تا اشباع نظری) به عنوان نمونه آماری تحقیق انتخاب و مورد پرسشگری قرار گرفتند. لازم بذکر است که روش اصلی این پژوهش تلفیق روش «فرایند تهیه و اجرای برنامه» و «طرح/فرایند/نتایج» است که در راستای آن از مدل­های PLS و PESTLE  جهت ارزیابی طرح تفصیلی اردبیل استفاده شده است (روش تلفیقی).

تحلیل  PESTLE

این تحلیل جهت شناسایی فرصت‌های پیش‌رو و همچنین خطرهای احتمالی گسترش هر مجموعه مؤثر است. در نتیجه، با یک کار سازمانی به کاهش خطرهای محتمل از سوی ابعاد ناشناخته‌ی محیط اقدام می‌کند .(Bloomberg, 2012: 2) عموما این تحلیل به ارزیابی محیط در ابعاد ماکرو و کلان و همچنین ارزیابی زمان حال می‌پردازد (Jones and Hill, 2013: 335)، زیرا عوامل کلان این توانایی را دارند تا تغییرات اساسی را در محیط و مجموعه ایجاد کنند. چارچوب PESTLE عموماً برگرفته از مخفف واژگان اقتصادی، اجتماعی، تکنولوژیک، زیست محیطی، قانونی و سیاسی است،ETP ، STEP ، و PESTLE  بیانگر همین تحلیل­اند (Isoherranen 2012: 27).

برای موفقیت یک تحلیل SWOT انجام دادن تحلیل‌هایی فراتر از تهدیدات محتمل ضروری است. تحلیل PESTLE به طور دقیق و جامعی عوامل کلان محیطی را بررسی می‌کند. ترکیب این دو تحلیل ایده‌ای مناسب است و می توان از این طریق به تحلیلی جامع‌تر دست یافت. مناسب‌ترین اقدام در این راستا تحلیل PESTLE در گام نخست و در ادامه استفاده از این نتایج در نقاط تهدید و فرصت در تحلیل SWOT است.

مدل ساختاری- روش حداقل مربعات جزیی(PLS)

یک مدل معادلات ساختاری که از روش حداقل مربعات جزیی(PLS) در حل آن استفاده شده‌است، می‌بایست در دو مرحله تحلیل و تفسیر شود. ابتدا مدل اندازه­گیری و سپس مدل ساختاری مورد تحلیل و تفسیر قرار خواهد گرفت(کواک، 2013). منظور از بررسی مدل اندازه‌گیری، بررسی وزن‌ها و بارهای متغیرهای مکنون و منظور از بررسی مدل ساختاری بررسی ضرایب مسیر میان متغیرهای مکنون است.

در تحلیل مدل اندازه‌گیری، تعیین می‌شود که آیا مفاهیم نظری به درستی توسط متغیرهای مشاهده شده اندازه­گیری شده­اند یا خیر. بدین منظور روایی و پایایی آن ها بررسی می‌شود. در یک مدل PLS، پایایی هریک از شاخص‌های²⁴ متغیرهای مکنون(سازه ها)²⁵ ، سازگار درونی²⁶ (پایایی سازه) و همچنین روایی همگرا و روایی افتراقی مورد تجزیه و تحلیل قرار می‌گیرد (Noruzi & Mahdavifar,2015) .

پایایی هریک از شاخص‌های متغیر مکنون، در مدل PLS توسط میزان بارهای عاملی هر شاخص می‌شود. ارزش هریک از بارهای عاملی شاخص‌های متغیر مکنون مربوطه می‌بایست بزرگتر یا مساوی 5/0 باشد. جدول زیر میزان بارهای عاملی برای شاخص‌های متغیرهای مکنون تحقیق قابل مشاهده است. برای اندازه‌گیری پایایی سازه(سازگاری درونی) این پایایی، شاخص پایایی ترکیبی در مدل PLS ارائه می‌شود. این شاخص بر اساس ضریب آلفای کرونباخ محاسبه می‌شود. مقدار این شاخص باید بزرگتر یا مساوی 7/0 باشد. اگرمقادیر میانگین واریانس استخراج شده از 5/0 بیشتر بوده و بنابراین مدل اندازه­گیری از روایی همگرایی مناسب برخوردار است.

جدول1. معیارها و زیر معیارهای ارزیابی طرح تفصیلی اردبیل

معیار اصلی	زیر معیارها
معیارهای فرایند تهیه برنامه/ اجرای برنامه	انطباق،فرایند منطقی، مشارکت، بهینگی پیشین، بهینگی پسین، بهره­برداری
معیارهای مدل ارزیابی طرح/ فرایند /نتایج	انسجام درونی، تفسیر نظام برنامه ریزی، ارتباط، انسجام بیرونی، مشارکت در تهیه برنامه، کاربست برنامه،تعهد منابع مالی و انسانی، کارایی،هدایت

منبع: برگرفته از مبانی نظری پژوهش

قلمرو جغرافیایی پژوهش

  شهر اردبیل به عنوان مرکزیت اداری – سیاسی استان اردبیل در دشتی به همین نام واقع شده و از لحاظ موقعیت مطلق در مختصات جغرافیایی 47 درجه و 48 دقیقه تا 48 درجه و 31 دقیقه طول شرقی و 37 درجه و 56 دقیقه تا 38 درجه و 33 دقیقه عرض شمالی قرار دارد و به صورت شعاعی گسترش یافته است. شکل(1) نشان دهنده‌ی موقعیت شهر در نقشه ایران است.

تاکنون برای شهر اردبیل، طرح های توسعه شهری متنوعی تعریف و تهیه شده است که یکی از آن‌ها طرح تفصیلی است(نمونه مورد مطالعه این تحقیق). طرح تفصيلي شهر اردبيل ابتدا توسط سازمان مسکن و شهرسازي استان اردبیل براي مناطق 13 گانه شهر، تهيه شد. به علاوه تمام اراضي داراي طرح هاي آماده‌سازي، داراي طرح تفصيلي تلقي شدند و سپس تهيه طرح تفصيلي باقي شهر به مشاور ابلاغ گرديد (زیستا). طرح مورد بررسی مصوب کميسيون ماده5، 12تیرماه سال 1384 است، که توسط مهندسین مشاور زیستا انجام گرفته است.

 

 

شکل 1. نقشه موقعیت شهر اردبیل(منبع: نگارندگان،1400)

یافته­ها و بحث 

  هدف اصلی این تحقیق ارزیابی طرح تفصیلی شهر اردبیل به روش تلفیقی است که برای این منظور از روش حداقل مربعات جزیی در قالب نرم افزار Smart PLS و مدل‌های سوات و پستل استفاده شده است. این روش‌ها مراحلی دارند که در ادامه یافته‌های مربوطه به ترتیب مراحل ارائه شده‌اند(برخی از مراحل کار بخاطر رعایت اختصار در مقاله حذف شدند). اولین مرحله روش ساختاری، ارزیابی پایایی شاخص‌ها است. پایایی هریک از شاخص‌های متغیر مکنون، در مدل PLS توسط میزان بارهای عاملی هر شاخص می‌شود. ارزش هریک از بارهای عاملی شاخص‌های متغیر مکنون مربوطه می‌بایست بزرگتر یا مساوی 5/0 باشد. جدول زیر میزان بارهای عاملی برای شاخص‌های متغیرهای مکنون تحقیق قابل مشاهده است. برای اندازه‌گیری پایایی سازه(سازگاری درونی) این پایایی، شاخص پایایی ترکیبی در مدل PLS ارائه می‌شود. این شاخص بر اساس ضریب آلفای کرونباخ محاسبه می‌شود. مقدار این شاخص باید بزرگتر یا مساوی 7/0 باشد. اگرمقادیر میانگین واریانس استخراج شده از 5/0 بیشتر بوده و بنابراین مدل اندازه‌گیری از روایی همگرایی مناسب برخوردار است(جدول شماره2). مؤلفه‌های مورد بررسی مشخص می‌کند که متغیرها همبسته و قابل بررسی با روش PLS  هستند بر اساس روش PLS معیارهایی که دارای بیشترین تاثیر را داشتند به عنوان معیار ارزیابی طرح تفصیلی شهر اردبیل (1384) انتخاب شدند امتیاز هر یک از معیارها به ترتیب عبارت هستند از: ارتباط(280/0) ، انسجام بیرونی (651/0)، تعهد منابع مالی و انسانی (110/0)، مشارکت در اجرای طرح (361/0)، کارایی (311/0)، انسجام درونی (253/0)، مشارکت در تهیه برنامه(382/0)، کاربست برنامه(334/0)، تفسیر نظام برنامه‌ریزی(443/0) و انطباق (521/0). برمبنای تحلیل انجام شده، معیارهایی که امتیاز کمتری کسب کرده‌اند، حذف و در معیارهایی که امتیاز بالاتری کسب کرده بودند در نهایت 7 معیار به منظور ارزیابی طرح تفصیلی شهر اردبیل انتخاب گردیدند. اطلاعات مورد نیاز برای ارزیابی معیارهای انطباق و انسجام درونی، ارتباط و تعهد به منابع مالی و انسانی، از طریق مطالعه اسنادی- مطالعات بررسی طرح و مصاحبه عمیق نخبگان حوزه‌های مختلف مدیریت شهری که در فرایند تهیه و تصویب و پشتیبانی از طرح تفصیلی شهر اردبیل داشته‌اند، به دست آمده‌است؛ و درواقع عموماً باید مصاحبه شوندگانی انتخاب شوند که بالاترین بینش را در خصوص موضوع مورد بررسی داشته‌باشند. این کار از طریق فن «گلوله برفی» پیگیری می‌شود. برای ارزیابی انسجام بیرونی از مطالعه اسناد بالا دست طرح مطالعات نسخ متفاوت طرح مطالعه طرح‌های مرتبط در سه محور اهداف، كاربري اراضي، تراكم ساختماني و حمل ونقل بهره گرفته شده‌است. شکل زیر مدل ساختاری معیارهای مورد بررسی تحقیق را نشان می‌دهد(شکل 2 و جدول 3).

 

 

جدول2. ارزش بارهای عاملی شاخص‌های متغیرهای مکنون

پایایی/ روایی   متغیر مکنون	پایایی شاخص های متغیرهای مکنون		پایایی سازه(سازگاری درونی)		روایی همگرا	روایی  افتراقی
	P- values		ترکیبی	کرونباخ
	792/0	001/0>	796/0	735/0	542/0	721/0
	783/0	001/0>	721/0	789/0	598/0	733/0
	762/0	001/0>	728/0	741/0	632/0	692/0
	766/0	001/0>	719/0	755/0	666/0	714/0
	749/0	001/0>	621/0	720/0	658/0	722/0
	692/0	001/0>	712/0	736/0	698/0	784/0
	791/0	001/0>	798/0	729/0	593/0	662/0
	666/0	001/0>	732/0	741/0	587/0	688/0
	721/0	001/0>	755/0	732/0	547/0	725/0
	747/0	001/0>	789/0	763/0	521/0	765/0
	714/0	001/0>	749/0	755/0	652/0	687/0
	725/0	001/0>	758/0	789/0	688/0	669/0
	699/0	001/0>	712/0	752/0	599/0	683/0
	765/0	001/0>	733/0	770/0	652/0	757/0
	738/0	001/0>	798/0	749/0	514/0	736/0

منبع: یافته‌های تحقیق، 1400

 

 

شکل2. مدل ساختاری تحقیق(منبع: یافته های تحقیق، 1400)

جدول3. معناداری ضرایب مسیر

مسیر	ضریب مسیر	P-values	نتیجه
A	521/0	014/0	تایید
A	153/0	014/0	تایید
A	361/0	013/0	تایید
A	154/0	036/0	تایید
A	020/0	899/0	تایید
A	131/0	04/0	تایید
B	253/0	099/0	تایید
B	443/0	99/0	تایید
B	280/0	10/0	تایید
B	1        65/0	099/0	تایید
B	382/0	898/0	تایید
	334/0	876/0	تایید
B	110/0	0894/0	تایید
B	311/0	0871/0	تایید
B	911/0	99/0	تایید

منبع: یافته های تحقیق، 1400

بررسی و تحلیل اولیه معیارها:

انطباق: منظور از انطباق آن است که تا چه میزان تصمیمات عملکردی-اجرایی و نتایج واقعی آنچه در عمل اتفاق افتاده است با اهداف و مقاصد اجرایی و رهنمودهای ارائه شده در سیاست‌های برنامه منطبق می‌باشند. زیرمعیار انطباق، کاربری زمین و شاخص آن مساحت و تعداد کاربری‌های تغییریافته می‌باشد. با بررسی طرح تفصیلی اردبیل مشخص شد که در کاربری آموزشی تنها کاربری آموزش عالی یعنی همان مراکز دانشگاه‌ها پیشنهاد داده شده در طرح جامع تحقق یافته است. عدم تحقق سرانه آموزشی در بنا به دلایلی مانند عدم سودآوری این بخش در کوتاه مدت و نگاه کوتاه مدت به توسعه این بخش، وجود نداشتن آموزش‌های کافی برای مدیران اجرایی و پایین بودن آگاهی جامعه از ضرورت توسعه این بخش بوده است. سرانه کاربری بهداشتی- درمانی نیز با سطح پیشنهادی اختلاف محسوسی دارد که عدم تحقق این سرانه نیز به دلایلی مانند نداشتن الزام بخش خصوصی به توسعه بخش خدمات، طولانی بودن پروسه اداری و اجرایی و عدم سرمایه‌گذاری بخش خصوصی در این بخش به هزینه زیاد بوده است. همچنین تنها 50 درصد از سرانه کاربری فضای سبز و ورزشی محقق شده است عدم تحقق آن نیز به دلایلی مانند مشکلات مدیریتی و اداری و نهادینه نشدن فرهنگ سلامتی و بی‌توجهی به توسعه آن بوده است. کاربری تجاری شهر اردبیل به میزان زیادی تحقق یافته است و تنها میزان ناچیزی مورد نیاز است و دلایل موفقیت این کاربری سودآوری این بخش در اقتصاد شهر، وجود کاربری‌های جاذب در کنار بخش‌های تجاری و نیازمندی به بازارهای فروش محصولات کارگاهی- صنعتی شهر است. کاربری فرهنگی- مذهبی از لحاظ استاندارد با کمبودهایی مواجه است ولی به علت تعدد زیاد مساجد و حسینیه ها در سطح شهر و همچنین دو یا سه طبقه بودن مساجد نوساز باعث شده از لحاظ زیر بنایی و سطح مورد نیاز کمبود خاصی در سطح شهر نباشد و از دلایل عدم موفقیت آن می‌توان به بودجه نا‌کافی و سوءمدیریت‌ها اشاره کرد. کاربری مسکونی در شهر اردبیل در حالت عدم تعادل به سر می‌برد و با وجود مسکن خالی پاسخگوی نیاز فعلی نمی‌باشد. ضعف مدیریتی و عدم سازماندهی صحیح مسکن، نوسانات قیمت مسکن و عدم تخصیص بودجه کافی توسط دولت از دلایل عدم تحقق سرانه این کاربری است. انسجام درونی: انسجام درونی به بررسی ارتباط بین اهداف عملیاتی طرح و هدف‌های طرح در زمینه‌های کاربری زمین، محیط زیست، حمل ونقل و سازوکارهای اجرایی طرح(مدیریت شهری) می‌پردازد. برای اندازه‌گیری این معیار می‌توان از ماتریس اثرات برای تعیین میزان استحکام روابط از مقایسه دوبه‌دویی اهداف استفاده کرد، عبارت اند از c1: افزايش ميادين تره‌بار شهري، c2 :ايجاد پاركينگ در ميادين مركزي شهر،c3: ایجاد پارکینگ در اطراف منطقه مرکزی شهر،c4: تقویت و تحکیم احساس هویت در بین ساکنان شهر اردبیل، c5: بهسازي بافت فرسوده‌شهري، c6: جلوگيري از رشد افقي شهر، c7: انتظام بخشی به شهر و هر یک از محلات شهری. نتایج به دست آمده بیانگر این است که دو عامل ايجاد پاركينگ در ميادين مركزي شهر و ایجاد پارکینگ در اطراف منطقه مرکزی شهر با میزان قدرت نفوذ 3 بیشترین تاثیر و جلوگيري از رشد افقي شهر با قدرت نفوذ صفر کمترین تاثیر را دارد.

جدول4. ماتریس نهایی خود تعاملی ساختاری (SSIM)

J I	c1	c2	c3	c4	c5	c6	c7	قدرت نفوذ
c1	-	0	0	0	0	0	0	0
c2	1	-	1	0	1	0	0	3
c3	1	1	-	0	1	0	0	3
c4	0	0	0	-	1	0	1	2
c5	0	0	0	1	-	0	0	1
c6	0	0	0	0	0	-	0	0
c7	0	0	0	1	0	0	-	1
میزان وابستگی	2	1	1	2	3	0	1	-

منبع: یافته های تحقیق، 1400

ارتباط: این معیار به معنی ارتباط طرح با خواسته‌ها، نیازها و آرمان‌های شهر است. این معیار بدین منظور مورد سنجش قرارمی‌گیرد که مشخص شود آیا تهیه‌کنندگان طرح نسبت مشکلات شهر و خواسته‌های شهروندان آگاهی داشتند. زیر معیار آن عبارت‌اند از ارتباط میان نیازهای خدماتی و اهداف عملیاتی برنامه روش جمع‌آوری اطلاعات از طریق مصاحبه عمیق بوده است که امکان نتیجه‌گیری در قالب جدول PESTLE را فراهم نموده است. 20 مورد به عنوان محدودیت‌های شهر اردبیل تعیین شده است و در حالت کلان شامل  تصمیمات سیاسی که منجر به كمبود تسهيلات و خدمات رفاهي و سكونتي و اقامتي، تجمع كاربري‌هاي تجاری و اداري در هسته مركزي شهر، از بين‌رفتن سيماي شهر به‌دليل بدنه‌سازي‌هاي نامناسب، سهم بالاي جمعيت بيكار قبلاً شاغل و در نتيجه عدم ثبات شغلي، سهم بالاي فعاليت‌هاي توليدي كوچك‌مقياس، سهم پايين خدمات مولد (ارتباطات، مالي و بازاريابي) و عدم شكل‌گيري خدمات پشتيبان توليد)، بالابودن نرخ بيكاري نسبت به ميانگين كشور، تغيير ساختار خانواده وضعيف شدن اين نهاد اجتماعي،از بين رفتن ارزش‌هاي سنتي، کاهش سطح فرهنگي و بروز مشکلات در پركردن اوقات فراغت شهروندان،   بالابودن نسبت مهاجران روستايي، ایجاد مشاغل کاذب، انزوای اجتماعی، تقویت سبک زندگی و اوقات فراغت کم تحرک،  عدم‌ هماهنگي سازمان‌هاي موثر در توسعه و عمران شهر،   نياز شديد به نيروي انساني كارآمد و متخصص در كادر شهرداري،   ناهماهنگي كميسيون ماده 100 با برنامه‌هاي شهري، عدم حضور گردشگر در فصول سرد سال، عدم رعایت حرایم  مسیل ها و ساخت و ساز در اطراف آن‌ها و خطر آبگرفتگی معابر و آلودگی رودخانه‌ها و فضاهای گردشگری در ماه‌های گرم سال است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که اهداف 20 گانه طرح بیشتر در راستای جمعیتی و اجتماعی بوده و بخشی از آن نیز به سوءمدیریت مربوط است.

انسجام بیرونی: در خصوص ارزیابی معیار انسجام بیرونی، طرح تفصیلی در برخی موارد نتوانسته است طبق اهداف عملیاتی طرح‌های فرا‌دست عمل نماید، درواقع به دلیل فقدان یک نظام سیستمی اجرایی و برنامه‌ای مدون در سطح کلان کشور و مشکلات ناشی از عدم وفاق و تعهد و یا الزام بر مفاد برنامه‌ها در مقیاس ملی، منطقه‌ای- استانی و نبود یک نظام سلسله مراتبی باعث می‌شود کمتر ردپایی از طرح‌های فرادست در طرح تفصیلی اردبیل مشاهده شود. در شهر اردبیل نیز با وجود تلاش‌های مسئولین طرح‌های شهری و بلند مدت به موفقیت‌های زیادی نرسیده‌اند و این حاکی از یک برنامه‌ریزی شهری آمرانه می‌باشد. با توجه به تحقیقات انجام شده اکثر تراکم‌های پیشنهادی محقق نشده است این در حالی است که شهر اردبیل با وجود پتانسیل‌های درونی داخل شهر می‌تواند جزء شهرهای پیشرفته ایران باشد.

منابع مالی و انسانی در اجرای طرح: ارزیابی منابع مالی و انسانی شهرداری شهر اردبیل با دو شاخص بودجه شهرداری شهر اردبیل و تعداد فارغ التحصیلان شاغل در بخش برنامه‌ریزی و اجرا مورد بررسی قرارگرفته است. از نمونه‌هاي اساسي درآمدزايي براي شهر اردبيل، مجموعه دریاچه شورابیل است که زيرساخت‌هاي اساسي و لازم براي آن در چند سال اخير فراهم شده است. در حال حاضر درآمدزايي اين درياچه در مقايسه با توان آن بسيار ناچيز مي‌نمايد. با اين وجود با توجه به زيرساخت‌هاي ايجاد شده به صورت معابر دسترسي به درياچه، رينگ پياده‌روي اطراف درياچه، ورودي مناسب، فضاي سبز مناسب، خدمات گردشگري متنوع و از همه مهمتر تهيه طرح جامع مصوب شورابيل، امکان درآمدزايي بيشتر فراهم شده‌است. البته در حالت کلی این استان به لحاظ شاخص‌هاي جمعيتي- زيرساختي- اقتصادي از محرومترين استان‌هاي کشور محسوب مي‌شود و وضعيت صنايع آن، که به خاطر پرداخت عوارض به شهرداري وجودشان تاثيري مستقيم در درآمدزايي شهرداري‌ها دارد، نا‌اميد کننده است. همچنین با توجه به شرایط ناپایدار اقتصادی شهرداری، بدیهی است که این گروه به علت مشکلات مالی شهرداری، پس از چند سال تجربه‌اندوزی کار خود را در شهرداری رها کرده و به بخش‌های دیگر روی می‌آورند، در شهرداری اردبیل نیز بیشتر کارکنان در بخش‌های  اجرایی و خدماتی مشغول بوده و در زمینه مدیریت و اجرا پست‌های کمتری وجود دارد.

مشارکت در اجرای طرح و برنامه‌ریزی: در ارزیابی مشارکت در اجرای طرح و همچنین در ارزیابی مشارکت در برنامه‌ریزی جلساتی به طور جداگانه با حضور شورای شهر و کارشناسان شهرداری مناطق تشکیل گردید و سؤالاتی از قبیل چگونگی و میزان مشارکت مردم در فرایند اجرای طرح تفصیلی و مشکلات ساختاری که مانع تحقق مشارکت مردم در اجرای طرح می‌گردد، مطرح شد. تحلیل یافته‌های حاصل از مصاحبه نشان می‌دهد که اصلی‌ترین مشکل بیان شده توسط شورای شهر و کارشناسان شامل موارد زیر است:

-        اجراهای ناتمام پروژه‌ها، عدم سرمایه‌گذار و ضعف اطلاع‌رسانی از جانب مدیریت شهری پیش از اجرای طرح؛

-        عدم حق اعتراض به طرح در خصوص کاربری‌ها و تراکم‌های پیشنهادی طرح؛

-        عدم اعتماد مردم نسبت به نهاد شهرداری؛

-        مشارکت نداشتن شهروندان در جلسات تصمیم‌گیری و تصمیم‌سازی شهرداری و شورا؛

-        اعتقاد برخی متخصصان به عدم دخالت مردم در طرح به دلیل نداشتن تخصص و مهارت علمی.

 کاربست برنامه: این معیار شیوه بهره‌برداری مقامات سیاسی مرتبط با طرح‌ها را بررسی می‌کند. این معیار چارچوب مرجع سودمندی برای تصمیم‌گیرندگان سیاسی را فراهم می‌کند. ارزیابی این معیار برخی مشکلات دارد که عمدتا به دلیل نیاز به بازسازی فرآیند‌تصمیم‌گیری است. ارزیابی این معیار بر دو موضوع مهم متمرکز می‌شود. اول نفوذ سیاستمداران محلی(بهره‌وران کلیدی) در فعالیت‌های برنامه‌ریزی، خصوصا روی طرح(محتوا، فرآیند و زمان‌بندی و تهیه‌ی طرح و فرآیند اجرای طرح)، دستاوردهای برنامه‌ریزی و در نهایت در فرآیندهای برنامه‌ریزی و ساختارهاست. دوم تاثیرطرح و فعالیت‌های برنامه‌ریزی روی قدرت سیاسی محلی است که به طور عمده از طریق گفتمان‌های سیاسی و طرح‌‌ها بیان شده‌است. نتایج ارزیابی نشان می‌دهد که عدم بازنگری طرح تفصیلی شهر اردبیل عواقبی را در بردارد که به عینه در آشفتگی ساخت و سازها دیده می‌شود تا جایی که انرژی قابل توجهی از مدیران برای جلسات کمیسیون ماده 5 و کارگروه تخصصی امور زیربنایی صرف شده و رسیدگی به تخلفات در کمیسیون ماده 100 نیز با قوت ادامه دارد. این در حالی است اولین نسخه مربوط به طرح تفصیلی در سال 1384 نگاشته شده است. در حال حاضر با استفاده از نقشه قدیمی تخلفات مورد بررسی قرار می‌گیرد و نهایتا برای تخلفات جریمه دریافت می‌شود، که این امر منجر به معضلات سیما و منظر شهری، رعایت نشدن حریم ساختمان در ساخت و سازهایی با ارتفاع های نابرابر و از بین رفتن خط آسمان تا حدی که ساکنان شهر احساس خفگی از فضای شهری دارند، شود. در نهایت شناسایی کمبود قدرت مدیریتی در خصوص طرح تفصیلی، طی تهیه و اجرای طرح مشهود است.

نتیجه‌‌گیری

در حال حاضر اکثر  مشکلاتی که طرح‌های تفصیلی را درگیر خود می‌کند مرتبط با اجرای ناموفق این طرح‌ها است.  اغلب روش‌های ارزیابی طرح‌های تفصیلی از نوع روش‌های ارزیابی«پیش از اجرا» می‌باشند که عمدتاً در مرحله تهیه برنامه مورد استفاده قرار می‌گیرند و روش‌های ارزیابی«حین اجرا» و «پس از اجرا» کمتر مورد توجه و استفاده می‌باشند. بنابراین می‌توان با ارائه روش‌های ترکیبی تا حد ممکن مشکلات مربوط به اجرای ناموفق طرح‌های تفصیلی را حل کرد.  در این تحقیق از یک روش ترکیبی برای ارزیابی طرح تفصیلی شهر اردبیل بهره گرفته شده‌است. تلفیق دو روش ارزیابی «طرح/فرایند/نتایج» و «فرایند تهیه برنامه/ اجرای برنامه» ضمن ترکیب دیدگاه‌های انطباقی و عملکردی، به نسبت سایر روش‌های متداول، جامع‌تر و دقیق‌تر است و برای ارزیابی طرح‌های تفصیلی پیشنهاد می‌شود. روش پیشنهادی که در قالب پانزده معیار در دو بعد(تهیه طرح و اجرای طرح) ارائه شده است پس از پالایش معیارها، 7 معیار در ارزیابی طرح تفصیلی شهر اردبیل مورد استفاده قرارگرفته است. یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد که به جز انسجام درونی که نسبتاً مناسب بوده معیارهای دیگر که مورد بررسی قرار گرفته‌اند شرایط مناسبی ندارند البته در معیار انسجام درونی هم اهداف20 گانه طرح بیشتر در راستای اهداف جمعیتی و اجتماعی بوده و بخشی از آن به سوءمدیریت مربوط است. در معیار انسجام بیرونی با توجه به تحقیقات انجام شده اکثر تراکم‌های پیشنهادی محقق نشده است این در حالی است که شهر اردبیل با وجود پتانسیل‌های درونی داخل شهر می‌تواند جزء شهرهای پیشرفته ایران باشد. در معیار منابع مالی و انسانی در اجرای طرح همچنین با توجه به شرایط ناپایدار اقتصادی شهرداری اردبیل، بدیهی است که کارکنان شهرداری به علت مشکلات مالی شهرداری، پس از چند سال تجربه‌اندوزی کار خود را در شهرداری رها کرده و به بخش‌های دیگر روی می‌آورند، در شهرداری اردبیل نیز بیشتر کارکنان در بخش‌های اجرایی و خدماتی مشغول بوده و در زمینه مدیریت و اجرا پست‌های کمتری وجود دارد. در معیار مشارکت در اجرای طرح و برنامه‌ریزی اعتقاد برخی متخصصان به عدم دخالت مردم در طرح به دلیل نداشتن تخصص و مهارت علمی است. در ارتباط با  معیار کاربست برنامه می‌توان گفت که این معیار به هیچ عنوان محقق نشده است و در حال حاضر با استفاده از نقشه قدیمی تخلفات مورد بررسی قرار می‌گیرد و نهایتا برای تخلفات جریمه دریافت می‌شود، که این امر منجر به معضلات سیما و منظر شهری، رعایت نشدن حریم ساختمان در ساخت و سازهایی با ارتفاع های نابرابر و از بین رفتن خط آسمان تا حدی که ساکنان شهر احساس خفگی از فضای شهری دارند، شود. در نهایت شناسایی کمبود قدرت مدیریتی در خصوص طرح تفصیلی، طی تهیه و اجرای طرح مشهود است.

References

Alexander, E. R., & Faludi, A. (1989). Planning and plan implementation: notes on evaluation   criteria. Environment and Planning B: Planning and Design, 16(2), 127-140.

Ali Akbari, Ismail; Rahnamaei, Mohammad Taghi and Ebrahimi Bozani, Mehdi (2013), A Poland's Methodological Study of Urban Development Plans in Iran, Geography (Scientific-Research Quarterly of the Iranian Geographical Association), Volume 11, Number 37, pp. 114-97. ( in Persian).

Aminzade,Behnaz,Roodaki,Somayeh(2017),An Integrated Method for Assessments of Detailed Plans by Using Plan Process Result(PPR) and Process Policy-Plan/ProgramImplementation(PPIP),(Case Study: Region 6 of Shiraz Detailed Plan), HoviatShahr vol.11,. No 29. Spring 207,pp:29-42,( in Persian).

Berke, P., Backhurst, M., Day, M., Ericksen, N., Laurian, L., Crawford, J., & Dixon, J. (2006). What makes plan implementation successful? An evaluation of local plans and implementation practices in New Zealand. Environment and Planning B: Planning and Design, 33(4), 581-600.

Bloomberg (2012). SWOT, PESTEL, Porter’s 5 Forces and Value Chain.American Planning Association,69(1), 33-49. http://cfcdn.ivoryresearch.com/wp-content/uploads/2013/04/Bloomberg-Business-sample1 .pdf.

Bozorgmehr, Nasim; Habibi, Mitra and Barakpour, Nasser (2013), Evaluation of the proposed development plan of Karaj city based on the smart growth approach, Bi-Quarterly Journal of the University of Architecture and Urban Planning, No. 11, pp. 131-154,( in Persian).

Burby, R(2003), Making plans that matter: citizen involvement and government action, Journal of the American Planning Association  Volume 69, 2003 - Issue 1

Denga, Y, Fub(2018) Chuanzhun Sund, Effects of urban planning in guiding urban growth: Evidence from Shenzhen, China, Cities, 83: 118–128. 

Faludi, A. (2000). The performance of spatial planning. Planning practice and Research, 15(4), 299-318.

Garcia, P. (2010). Urban sprawl and travel to work: the case of the metropolitan area of Madrid, Journal of Transport Geography 18:197-213.

Högström, J, Balfors, B. Hammer, M (2019), The role of small-scale planning projects in urban development: A case study in the metropolitan Stockholm region, Sweden, Land Use Policy 84 (2019) 294–304.

Isoherranen,Ville(2012).Strategic Analysis Frameworks for Strategic Orientation Rientation and   Focuse. University of Oulu, Oulu 2012.

Jones, G., & Hill, C. (2013). Strategic management theory: an integrated approach.Book, https://www.amazon.com/Strategic-Management-Theory-Integrated-Approach/dp/1285184491

Maciocco,Giovanni(2010), Spatial Planning and Urban Development: Critical Perspectives,Volume 10, Springer Science & Business Media, 2010 M06 25 - 246 pages.

MaghsoodiTilaki, M. J. & Hedayati, M. (2015).Exploring barriers to the implementation of city development strategies (CDS) in Iranian cities: a qualitative debate.Journal of Place Management and Development, 8 (2): 123-141.

Maleki, Saeed; Amanpour, Saeed and Zadoli Khajeh, Shahrokh (2017), Spatial organization and expansion of informal settlements in Tabriz metropolis, Quarterly Journal of Urban Planning Geographical Research, Volume 5, Number 1, pp. 124-107,( in Persian).

Mastop, H., & Needham, B (1997), Performancestudies in spatial planning: the state of the art. Environment and planning B: planning and design, 24(6), 881-888.

McFarlane, C. (2011), Assemblage and critical urbanism,City 15.2, 204–24. http://dx.doi.org/10.1080/13604813.2011.568715

Mersal, A (2016), Sustainable Urban Futures: Environmental Planning for Sustainable Urban Development, Procedia Environmental Sciences, 34, 2016, Pp 49-61.

National Assembly (1974) Law on changing the name of the Ministry of  Development and Housing to the Ministry of Housing and Urban Development.

Noruzi, Hossein Mahdavifar, Erfan(2015), Research Method with Dissertation Approach for Management Students, Mehraban Publishing Institute, Tehran (in Persian).

Oliveira Vitor and Pinho Paulo(2010), Measuring success in planning, Developing and Testing a Methodology for Planning Evaluation, Portuguese foundation for science and technology, Lisbon.

Peter, L, L, Yang, Y (2019), Plans and the way towards a sustainable city: Dar esSalaam, Tanzania, Frontiers of Architectural Research, Availableonlineat www.sciencedirect.com, https://doi.org/10.1016/j.foar.2019.01.008, Pp 1-19.

Poorahmad, Ahmad; Hatami Nejad, Hossein and Hosseini, Hadi (2006), Pathology of Urban Development Plans in the Country. Geographical Research, 167 - 180,( in Persian).

Saeednia Ahmad (2004) Green Book of Municipal Guides Volume 5 Urban Design in Iran Publications of the Organization of Municipalities and Rural Affairs.( in Persian).

Sharifi, A., Chiba, Y., Okamoto, K., Yokoyama, S. & Murayama, A. (2014). Can master planning control and regulate urban growth in Vientiane, Laos? Landscape and Urban Planning, 1-13.( in Persian).

Sharmand Consulting Engineers (1999), Methods of Implementing Urban Development Plans, Center for Urban Planning Studies of the Ministry of Interior, Tehran.( in Persian).

Tabibian, Manouchehr; And Asudeh, Ali(2014). Application of Results Process Design (PPR) method in evaluating urban plans. Urban environment, 4, 50-35, (in Persian).

Wu, J. G., Jenerette, G. D., Buyantuyev, A., & Redman, C. L(2011),Quantifying spatiotemporal patterns of urbanization: The case of the two fastest growing metropolitan regions in the United States. Ecological Complexity, 8 (1):1–8.

Zhang, X, Yuzhe Wu, Y, Skitmore, M, Jiang, S (2015), Sustainable infrastructure projects in balancing urbanerural development: towards the goal of efficiency and equity, Journal of Cleaner Production 107 (2015) 445e454.

 

 

 

---

[1]  - Zhang

[2]  - Mersal

[3]  - Denga

[4]  - Peter and Yang

[5]  - Högström

[6]  - Positivism

[7]  - Survey- Analysis- Plan

[8]  - Analysis-Plan- policy

[9]  - Internal coherence

[10]  - Interpretation of planning system

[11]  - Relevance

[12] - External coherence

[13]  - Participation in plan making

[14]  - Plan utilisation

[15]  - Commitment of resources

[16]  - Participation during plan implementation

[17]  - Effectiveness

[18]  - Conformity

[19]  - Rational process

[20]  - Participation

[21]  -  Optimality extant

[22]  - Optimality ex post

[23]  - Utilities

[24]  - Indicators

[25]  - Individual reliability of each item for constructs

[26]  - Internal Consistency

---