مطالعه تطبیقی مکان گزینی(شأنیّت) مسجد در شهر (نمونه موردی: مساجد معاصر شهر تهران)

محورهای موضوعی : گسترش دستاوردهای نظری و کاربردی در زمینه های معماری و شهرسازی با محوریت رفتار و محیط

محمدمهدی سروش ^{1 *}

1 - دانشیارگروه معماری، واحد همدان، دانشگاه آزاد اسلامي، همدان، ايران.

تاریخ دریافت : 1404/02/12 تاریخ پذیرش : 1404/02/30 تاریخ انتشار : 1404/03/12

کلید واژه: مکان یابی, مسجد, شهر ایرانی-اسلامی, معماری, معاصر,

چکیده مقاله :

در شهرهای ایرانی- اسلامی، مسجد جايگاه ویژهاي را به خود اختصاص داده و به مثابه برجسته ترین عنصر منبعث از دین اسلام از همان ابتدا با جامعه مدنی اسلام همراه بوده است. اهمیت مساجد در شهرهای اسلامی به حدی بود که اگر شهری مسجد جامع نداشت، اهمیت شهری هم نداشت و از طرفی نیز با رشد جمعیت و در نتیجه گسترش پهنه شهرها، لزوم ساخت مساجد در سطح شهر مبرم گشته و موجب ساخت مساجد زیادی در سطح شهرها گشت.از اینرو بررسی مکانیابی مساجددر شهرهای ایرانی- اسلامی در دوره معاصراز اهمیت خاصی برخوردار است.روش تحقیق در این پژوهش،توصیفی-تحلیلی و روش گردآوری اطلاعات به صورت میدانی و کتابخانه ای میباشد. جهت بررسی; چهار مسجد معاصر در شهر تهران (مسجد شهرک غرب،حضرت امیر(ع)،دانشگاه تهران و ولیعصر(عج)) انتخاب شدند.سپس شاخصهای مورد نظر،پس از بررسی جایگاه تاریخی مساجد در شهر ایرانی-اسلامی و مصوبه شورای عالی شهرسازی و معماری مساجد تحلیل شده و ابعاد مختلف مکان یابی مسجد بیان شده است. نتایج تحقیق نشان داد تحولات معماری و شهرسازی در دوره معاصر  منجر به دستیابی تعداد محدودی از معیارهای ارزشمند مکان یابی در مساجد امروزی شده و در برخی موارد از جمله مکان یابی مسجد ولیعصر(عج) به لحاظ مجاورت با تئاتر شهر حتی شأن مکانی مسجد نیز رعایت نشده است.

چکیده انگلیسی:

In the Iranian-Islamic cities, the mosque occupies a special place and has been associated with the civil society of Islam as the most prominent element of Islam. The importance of mosques in Islamic cities was such that if the city had no comprehensive mosque, it did not have urban significance. On the other hand, with the growth of the population and the expansion of the township, the necessity of building mosques in the city was urgent, which led to the construction of many mosques in the city. Therefore, it is important to study the location of mosques in Iranian-Islamic cities in contemporary times.The research method in this research is descriptive-analytical, and the information gathering method is field and library.For review, four contemporary mosques were selected in the city of Tehran (Shahrak-e-Waz Mosque, Hazrat Amir, Tehran University, and Vali Asr).Then, the indexes are analyzed, after analyzing the historical place of the mosques in the Iranian-Islamic city and the resolution of the High Council for Urban Planning and Architecture of the Mosques, and the various dimensions of the mosque's location are expressed. The results of the study showed that the developments of architecture and urbanism in the contemporary period have led to the achievement of restrictions on the criteria for locating the mosque. In some cases, including the Waalser Mosque in terms of closeness to the city of theater, even the location of the mosque has not been observed.

منابع و مأخذ:

آذر، ع؛ لطیفی، م؛ ترکمنی، م (1392)، "شناساییورتبهبنديمعیارهايمؤثربر مکان یابیمساجد"،دوفصلنامهعلمی پژوهشیمدیریتاسلامی، شماره 21. الهی زاده،م (1385)،مصاحبه منتشر نشده مولف،مشهد مقدس.
بابانیا،م (1377)، "مقاله در سایه سار مساجد"،ماهنامه کوثر،شماره2.
پروین،س؛کلانتري،ع (1392)،بررسی کارکردهاي چندگانه مدرن مساجد تهران امروز(نمونه موردي مسجد جامع شهرك غرب)،مرکز مطالعات و برنامه ریزی شهر تهران،گروهپژوهشهايراهبردياجتماعیوفرهنگی، تهران.
حمزه نژاد، م؛ واحددهکردی، ش (1396)، "امکان سنجی مجاورت مساجد شیعه و سنی با رویکرد افزایش پایداری اجتماعی"(مطالعه موردی: مساجد جامع شهر گنبد کاووس)، فصلنامه مطالعات شهر ايراني اسلامي، شماره 28، صص 62-53.
خدائی، ج؛ خزاعی، م (1394)، "ارزیابی مکان گزینی مسجد مجله ای در راستای تقویت ساختار هویتی محلات به عنوان مکانی برای سکونت"(نمونه موردی،مشهد)، فصلنامه مطالعات شهری، ش5.
دانشمند، س؛ نقره کار، ع (1391)، "چگونگی طراحی ورودی بنا با توجه به اصول شکل گیری معماری آستانگی"، فصلنامه مطالعات شهر ايراني اسلامي، شماره 9، صص 89-79.
زرگر،ا (1360)،راهنمای معماری مساجد،انتشارات دید،تهران.
سجادزاده،ح؛ یوسفی،م؛ یوسفی،م (1395)، "ارزیابی مولفه های اجتماع پذیری در کیفیت بخشی به مساجد محلی ایران" (نمونه موردی:مسجد چمن چوپانان، مسجد شالبافان و مسجد کولانج همدان)،پژوهشهای معماری اسلامی، شماره10، صص45-29.
سلطانی فرد،ه؛ سید مرادی؛ ز (1395)، "دگرگونيجايگاهمسجدجامعدرپيكره بنديفضاييشهراسلامي"، موردمطالعه: مسجدجامعشهرسبزوار، فصلنامهپژوهشهایمعماریاسلامی،شمارهیازدهم،تابستان.
طالبی،ژ(1379)، "مسجد به عنوان پایگاه همبستگی اجتماعی"، مجموعه مقالات دومین همایش بینالمللی مسجد؛افق آینده،انتشارات دانشگاه هنر، تهران.
عطایی ه؛ حمزه نژاد، م؛ نقره کار؛ ع(1390)، "بررسی الگوهای مکان یابی مساجد عصر نبوی در مدینه"،باغ نظر، شماره16، صص16-3.
عطار عباسي، ز؛ عيني فر، ع؛ فروتن، م؛ سروش، م(1399)، بررسي ساز و کار اثرگذاري ويژگي ويژگي هاي کالبدي-معنايي تهي بر تعاملات اجتماعي، مجله مطلعات محیطی هفت حصار، ش33، صص62-43.
قرائتی، ا؛ نیاسری،ع(1378)، "توصیه هایی برای طراحی مساجد،مجموعه مقالات اولین همایش بین المللی مسجد"، افق آینده،انتشارات دانشگاه هنر،تهران.
کاظمی، م؛ کلانتری خلیل آباد، ح(1390)، "ابزارهای پیام رسان معنوی در معماری مسجد با تأکید بر نقش ایدئولوژی اسلامی"، فصلنامه مطالعات شهر ايراني اسلامي، شماره 6، صص 46-41.
گودرزي سروش، م؛ جعفري خواه، س(1395)، بازخواني تأثير محيط يادگيري بر فرآيند ادراک و شناخت کودکان، مجله مطلعات محیطی هفت حصار، ش9، صص40-33.
گودرزی سروش(سروش)، م و همکاران(1395)، "بررسي شناخت عوامل زمينه گرا در کالبد خانه ها و بافت کهن سنندج با نگاهي به ويژگي هاي عمارت وکيل الملک"، فصلنامه مطالعات شهر ايراني اسلامي، شماره 26، صص 69-55.
گودرزی سروش(سروش)، م و همکاران(1392)، "بازشناسي مفهوم هويت در فضاي شهري"، فصلنامه مطالعات شهر ايراني اسلامي، شماره 11، صص 48-41.
گودرزی سروش(سروش)، م؛ امین زاده، ب؛ نقی زاده، م(1391)، "تجلي انديشه اسلامي در شهر با حضور مدرسه در محله"، فصلنامه مطالعات شهر ايراني اسلامي، شماره 8، صص 108-99.
لسترنج،گ(1367)،جغرافیای تاریخی سرزمینهای خلافت شرقی،ترجمه محمود عرفان،انتشارات علمی و فرهنگی،تهران.
محراب بیگی،م(1376)، "مسجد و فرهنگ مردم"، مجله هنر، شماره3.
محمدی ریشهری، م(1378)،میزان الحکمه،دارالحدیث،قم.
محمدی ریشهری،م(1386)، فرهنگ نامه مسجد،دارالحدیث،قم.
منتطري شاد، پ؛ گودرزي سروش، م؛ نقدي، ا(1396)، نقش عوامل اجتماعي در بهبود اجتماع پذيري سکونتگاه هاي غير رسمي(مطالعه موردي کوي خضر)، مجله مطلعات محیطی هفت حصار، ش20، صص71-59.
مهدوی‌نژاد،م؛ مشایخی،م؛ بهرامی،م(1393)، "الگوهای طراحی مسجد در معماری معاصر"، فصلنامه پژوهش های معماری اسلامی، شماره پنجم.
ناری قمی،م(1389)، "مطالعه معنا شاختی در باب مفهوم درونگرایی شهر اسلامی"،هنرهای زیبا(معماری- شهرسازی)، شماره39.
نقیزاده، م(1387)، شهر و معماری اسلامی، انتشارات مانی، اصفهان.
نقیزاده،م(1389)،تحلیل و طراحی فضای شهری (مبانی،تعاریف، معیارها و شیوه ها)،انتشارات جهاددانشگاهی،تهران.
نقیزاده،م(1392)، "جایگاه مسجد در طراحی شهر اسلامی"، مجله هنر، شماره 179.
نقره کار, ع(1393)، "ارزیابی و نقد طرح و ساختمان جدید مسجد ولیعصر(عج) در مجاورت تئاتر شهر تهران"،پژوهشهای معماری اسلامی،شماره دوم، صص39-23.
نوریان، ف؛ الهی زاده، حجت الاسلام م؛ عبدالهی ثابت، م(1393)، "کاوشی در نظام مساجد درکاربری زمین شهر و استخراج معیارهای مکانگزینی آن"،نشریه هنرهای زیبا، شماره30.