دلایل عدم امکان تحقق توسعۀ پایدار در ایران : رویکردی تاریخی
محورهای موضوعی : تاریخ ایران دوره اسلامی
1 - پژوهشکده تحقیق و توسعه علوم انسانی سمت
کلید واژه: توسعه پایدار, برنامه های توسعه, محیط زیست, توسعه نامتوازن, برنامه ریزی دستوری.,
چکیده مقاله :
توسعۀ پایدار با گزارش کمیسیون جهانی محیطزیست و توسعه در اواخر دهه 1980 به مثابه راهی برای توسعه کشورهایی که از توسعه بازماندهاند، معرفی شد و با کنفرانس ریو 1992 که به دنبال تقویت رشد اقتصادی، بهبود محیطزیست، تثبیت جمعیت، صلح و برابری جهانی بود، به عنوان گفتمان مسلط عرصۀ محیطزیست و حفاظت از آن شناخته شد. به تبع این فرآیند، در ایران نیز بحثهای مرتبط با توسعه پایدار به ادبیات برنامهریزی توسعه و سیاستگذاریهای دولتی راه یافت. مقاله حاضر با استفاده از روش تحقیق تاریخی و با فرض این امر که توسعه پایدار در ایران نتوانست به گفتمان مسلط تبدیل شود، در پی پاسخ به این پرسش است که چه عواملی مانع از پیشرفت توسعه پایدار در برنامهریزیهای توسعه در کشور شد و چرا اصولاً نمیتوان نسبتی بین توسعه پایدار و برنامهریزیها و سیاستهای دولتی ایجاد کرد؟ یافتههای پژوهش نشان میدهند که به رغم گنجاندن اصطلاح توسعه پایدار در برخی از برنامههای توسعه و قوانین آنها، از آنجا که تمرکز دولت در این برنامهها معطوف به کنترل تورم و کاستن از هزینههای غیرضروریای بود که میتوانست در مسیر کنترل تورم، رشد نقدینگی و افزایش رشد اقتصادی و نیل به توسعه یاریرسان باشد، حفاظت محیطزیست در جهتگیریهای دولتی مورد غفلت قرار گرفت. همچنین به نظر میرسد که رویکرد دستوری در برنامهریزی توسعه و نیز تأکید بر راهکارهای انضباطی و انتظامی و رویکرد تنبیهی ضمانت اجرا در قوانین محیطزیستی در کنار عدم توازن در توسعه سبب عدم تحقق توسعه پایدار در ایران شد.
Sustainable development was introduced by the report of the World Commission on Environment and Development in the late 1980s as a way to develop countries that had failed to develop. After the Rio Conference 1992, which sought to strengthen economic growth, to improve the environment, to stabilize the population, peace and global equality, sustainable development was recognized as the dominant discourse in the field of the environment and its protection. Following this process, discussions related to sustainable development entered the literature of development planning and government policies in Iran. Using historical research method with a descriptive-analytical approach and assuming that sustainable development in Iran could not become a dominant discourse, this article seeks to answer the following questions: What factors hindered the progress of sustainable development in development planning in Iran? And Why is it not possible to establish a relationship between sustainable development and government policies and plans? The findings of the research show that despite the inclusion of the term sustainable development in some development programs and their laws, since the government's focus in these plans was on controlling inflation and reducing unnecessary costs, environmental protection was neglected in government policies. It also seems that the imperative approach in development planning, as well as the emphasis on disciplinary solutions and the punitive approach to guarantee the implementation of environmental laws, along with the imbalance in development, caused the failure to achieve sustainable development in Iran.
اداره کل قوانین و مقررات کشور، (1374)، مجموعه قانون برنامه پنج ساله دوم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران، تهران: اداره کل قوانین و مقررات کشور.
اطاعت، جواد و توکل، متین، (1392)، «زنان و توسعه پایدار در ایران»، اطلاعات سیاسی اقتصادی، ش 292، تابستان، صص 170-193.
«بیانیه ریو پیرامون توسعه و محیط زیست»، قابل دسترس در:
https://iran.un.org/fa/106468-byanyh-ryw-pyramwn-mhyt-zyst-w-twsh, (Accessed 28 May 2022)
رفعتی پناه مهرآبادی، مهدی (1401)، «تحلیل قانونگذاری توسعه در ایران با استفاده از روش دستور زبان نهادی (1341-1356)»، تاریخ ایران، دوره 15، ش 2،زمستان، صص 179-199.
رفعتی پناه مهرآبادی، مهدی (1397)، « تأثیر سیاست¬های دولت پهلوی بر نهادینه نشدن فرهنگ مشارکت عمومی در عرصه حفاظت محیط زیست (1321-1377)»، مطالعات تاریخ فرهنگی، س 9، ش 36، تابستان، صص 53-76.
رمضانی قوام آبادی، محمد حسین، (1392)، «از ریو تا ریو: در تکاپوی توسعه پایدار»، نشریه تحقیقات حقوقی، ش 62، تابستان، صص 409-459.
سازمان برنامه و بودجه، پیوست لایحه برنامه دوم اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران( 1373-1377): هدفها، خط مشی¬های اساسی، سیاست¬ها و برنامه¬های اجرایی، (1372 الف) تهران: سازمان برنامه و بودجه، مرکز مدارک اقتصادی-اجتماعی و انتشارات.
سازمان برنامه و بودجه، مستندات برنامه دوم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران 1373-1377، (1372 ب)، تهران: سازمان برنامه و بودجه، مرکز مدارک اقتصادی-اجتماعی و انتشارات.
سازمان برنامه و بودجه، (1374)، هدف¬ها، خط مشی¬های اساسی، سیاست¬ها و برنامه¬های اجرائی بخش¬های اقتصادی در برنامه دوم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران 1374-1378، تهران: سازمان برنامه و بودجه.
سازمان برنامه و بودجه، معاونت امور اقتصادی و هماهنگی، دفتر اقتصاد کلان، (1375)، گزارش اقتصادی سال 1374، تهران: سازمان برنامه و بودجه، مرکز مدارک اقتصادی-اجتماعی و اتشارات.
سازمان برنامه و بودجه، معاونت امور اقتصادی و هماهنگی، دفتر اقتصاد کلان (1377)، گزارش اقتصادی سال 1376، تهران: سازمان برنامه و بودجه، مرکز مدارک اقتصادی-اجتماعی و اتشارات.
سازمان برنامه و بودجه، (1378 ب)، سند برنامه سوم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران (1379-1383)، پیوست شماره 2 لایحه برنامه، تهران: سازمان برنامه و بودجه، مرکز مدارک اقتصادی- اجتماعی و انتشارات.
سازمان برنامه و بودجه، معاونت امور اقتصادی و هماهنگی، دفتر اقتصاد کلان (1378 ب)، گزارش اقتصادی سال1377، تهران: سازمان برنامه و بودجه، مرکز مدارک اقتصادی-اجتماعی و انتشارات.
سازمان برنامه و بودجه، معاونت امور اقتصادی و هماهنگی، دفتر اقتصاد کلان، (1379)، گزارش اقتصادی سال 1378، تهران: سازمان برنامه و بودجه، مرکز مدارک اقتصادی-اجتماعی و اتشارات.
سازمان برنامه و بودجه، دفتر اقتصاد کلان، گزارش اقتصادی سال 1379(1380)، تهران: سازمان برنامه و بودجه، مرکز مدارک اقتصادی-اجتماعی و انتشارات.
سازمان مدیریت و برنامه¬ریزی کشور، گزارش اقتصادی و نظارت بر عملکرد سال دوم برنامه سوم توسعه، سال 1380(1381)، تهران: سازمان مدیریت و برنامه¬ریزی کشور، معاونت امور پشتیبانی، مرکز مدارک علمی و انتشارات.
سازمان مدیریت و برنامه¬ریزی کشور، گزارش اقتصادی سال 1381 و نظارت بر عملکرد سه ساله اول برنامه سوم توسعه (1382)، تهران: سازمان مدیریت و برنامه¬ریزی کشور، معاونت امور پشتیبانی، مرکز مدارک علمی و انتشارات.
سازمان مدیریت و برنامه¬ریزی کشور، گزارش اقتصادی سال 1382 و نظارت بر عملکرد چهار سال اول برنامه سوم توسعه (1383)، تهران: سازمان مدیریت و برنامه¬ریزی کشور، معاونت امور اداری و مالی، دفتر انتشارات علمی و مدارک تخصصی.
سازمان مدیریت و برنامه¬ریزی کشور، گزارش اقتصادی سال 1383 و نظارت بر عملکرد پنج ساله برنامه سوم توسعه (1384)، تهران: سازمان مدیریت و برنامه¬ریزی کشور، معاونت امور اداری، مالی و منابع انسانی، مرکز مدارک علمی، موزه و انتشارات.
ساکما، سند 30885-293.
شامخی، تقی (1390)، قوانین و مدیریت منابع طبیعی ( جنگلها و مراتع)، تهران: دانشگاه تهران.
فرهادی، مرتضی، (1393)، «صنعت بر فراز سنت یا در برابر آن: آسیب¬شناسی روند توسعه پایدار در ایران»، دانش¬های بومی ایران، ش1، بهار و تابستان، صص 71-130.
فنی، محمدعلی، (1396)، «راهبردهای توسعه پایدار در ایران»، الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت، دوره 6، ش 13 و 14، اردیبهشت، صص 3054-3078.
فوزی، یحیی (1399)، تحولات سیاسی-اجتماعی در جمهوری اسلامی ایران 1357-1396، تهران: سمت.
قانون برنامه اول توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران (1376)، تهران: انتشارات سازمان برنامه و بودجه.
قانون برنامه سوم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران (1379-1383)،(1382)، بی¬جا: انتشارات سازمان مدیریت و برنامه ریزی کشور، 1382.
مرکز آمار ایران (1367)، سالنامه آماری کشور 1366، تهران: مرکز آمار ایران.
مرکز امار ایران (1377)، سالنامه آماری کشور 1376، تهران: مرکز آمار ایران.
مرکز آمار ایران (1369)، سالنامه آماری کشور 1368، تهران: مرکز آمار ایران.
مرکز آمار ایران (1381)، سالنامه آماری کشور 1380، تهران: مرکز آمار ایران.
مرکز آمار ایران (1385)، سالنامه آماری کشور 1384، تهران: مرکز آمار ایران.
ملک¬محمدی، حمیدرضا و کمالی، یحیی، (1392)، «تحلیل نهادینه¬یازی سیاستگذاری توسعه پایدار در ایران: بررسی موانع و ارائه مدلی برای آن»، فرآیند مدیریت و توسعه، ش 84، تابستان، صص 161-186.
مومنی، فرشاد و دیگران، (1395)، «بررسی وضعیت توسعه پایدار در ایران با استفاده از شاخص ردپای کربن»، اقتصاد محیط ریست و منابع طبیعی، س1، ش1، پاییز، صص 65-93.
نصراللهی، زهرا و اسلامی، راضیه (1392)، «بررسی رابطه سرمایه اجتماعی و توسعه پایدار در ایران (کاربردی از مدل روبرت فوآ)»، پژوهش¬های رشد و توسعه اقتصادی، ش 13، زمستان، صص 18-61.
Dryzek, John S. (2013), The Politics of The Earth: Environmental Discources, Oxford: Oxford University Press.
VONFRANTZIUS, INA (2004), 'World Summit on Sustainable Development Johannesburg 2002: A Critical Assessment of the Outcomes: Environmental Politics, 13: 467-73.
WAPNER, PAUL, (2003), 'World Summit on Sustainable Development: Toward a Post-Jo'burg Environmentalism: Global Environmental Politics, 3 (1): 1-10.
World Commission on Environment and Development (1987), Our Common Future. Oxford: Oxford University Press.