سیر تطور تقابل‌ها با انگاره رجعت تا پایان عصر غیبت صغری: پژوهشی تاریخی-حدیثی
محورهای موضوعی : تاریخ انگاره ها
زینب آقاگلی زاده
1
*
,
حسن نقی زاده
2
,
سید محمد هادی گرامی
3
1 - دانشجوی دکتری علوم قرآن و حدیث دانشگاه فردوسی مشهد (نویسنده مسئول).
2 - استاد گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه فردوسی مشهد.
3 - استادیار پژوهشکده مطالعات قرآنی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
کلید واژه: رجعت, تقابل‌های کلامی, تاریخ انگاره, غلات, اهل سنت, تقیه, دابة الارض.,
چکیده مقاله :
انگاره شیعی «رجعت» از سده نخست با تفاسیر رقیب و تقابل‌هایی روبرو بود. این پژوهش با رویکرد تاریخ انگاره و تحلیل متون تا پایان غیبت صغرا، سیر تطور این تقابل‌ها را می‌کاود. یافته ها نشان می‌دهد تقابل‌ها از نقد باور غالیانه سبئیه به رجعت علی (ع) و ضرورت تقیه اصحاب خاص در طرح «دابة الارض» در سده نخست آغاز شد. سده دوم، افزون بر کوشش صادقین (ع) برای ارائه مبانی قرآنی و شکل گیری هویت شیعی پیرامون رجعت، شاهد تشدید تقابل‌ها (هجمه های رجالی اهل سنت، انکار زیدیه و اباضیه، مناظرات کلامی) و نقش آفرینی اصحاب خاص بود. سده سوم و دوره غیبت صغرا، دوره تدوین آثار دفاعی امامیه (فضل بن شاذان)، اوج‌گیری تقابل‌های نظام مند (تکفیر اهل سنت، ردّ زیدیه، جدال با معتزله) و همزمان تثبیت تفسیری (تفسیر قمی) و بازسازی (هدایة الکبری) انگاره بود. این پژوهش با تمرکز بر روند تاریخی تقابل‌ها، نقش آن‌ها را در پالایش و تثبیت رجعت در مکتب امامیه آشکار می سازد.
The Shiite concept of Raj‘at (return) faced rival interpretations and confrontations since the first century AH. This study, employing the history of ideas approach and textual analysis up to the end of the Minor Occultation, explores the historical development of these confrontations. Findings indicate that the confrontations began in the first century with critiques of the extremist Sabaean belief in the Raj‘at of Ali (as) and the necessity of Taqīyyah (precautionary dissimulation) by a special group of followers concerning the concept of the Dābbat al-Arḍ (Beast of the Earth). The second century witnessed, alongside the efforts of the Two Sadiqain (as) to provide Quranic foundations and the formation of Shiite identity around Raj‘at, an intensification of confrontations (including attacks by Sunni narrators, denials by the Zaydis and Ibādiyyah sects, and theological debates), as well as the active role of the special followers. The third century and the Minor Occultation period marked the era of compilation of defensive Imami works (such as by Fazl ibn Shadhan), the peak of systematic confrontations (excommunication by Sunnis, refutation of Zaydis, disputes with the Mu‘tazilah), and concurrently, the consolidation of interpretive works (Qummi Tafsir) and reconstruction of the concept (Hidāyat al-Kubrá). This study, focusing on the historical process of these confrontations, reveals their role in refining and consolidating the concept of Raj‘at within the Imami school.
قرآن کریم
1. ابن ابی حاتم الرازی، عبدالرحمن بن محمد (۱۴۱۹ق/۱۹۹۹م)، تفسیر القرآن العظيم (تفسیر ابن أبی حاتم)، به کوشش اسعد محمد الطیب، مکتبة نزار مصطفی الباز.
2. ابن بابویه قمی (شیخ صدوق)، محمد بن علی (۱۴۰۳ق)، معانی الأخبار، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه.
3. ——— (۱۴۱۳ق)، من لا یحضره الفقیه، چاپ دوم، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
4. ابن حبان بُستی، محمد (بی‌تا)، المجروحین من المحدثین و الضعفاء و المتروکین، به کوشش محمود ابراهیم زاید، [بی‌جا]: [بی‌نا].
5. ابن حجر العسقلانی، احمد بن علی (۱۴۱۵ق)، الإصابة فی تمییز الصحابة، به کوشش عادل احمد عبدالموجود و علی محمد معوض، بیروت: دار الکتب العلمیة.
6. ابن حزم اندلسی، علی بن احمد (بی‌تا)، الفصل فی الملل و الاهواء و النحل، قاهره: مکتبة الخانجی.
7. ابن حنبل، احمد (بی‌تا)، مسند الإمام أحمد بن حنبل، بیروت: دار صادر.
8. ابن سعد، محمد (بی‌تا)، الطبقات الکبری، بیروت: دار صادر.
9. ابن عبد ربه اندلسی، احمد (شهاب الدین) (۱۴۰۴ق)، العقد الفرید، چاپ اول، ج ۲، بیروت: دار الکتب العلمیة.
10. ابن عساکر، علی بن الحسن (۱۴۱۵ق)، تاریخ مدینة دمشق، به کوشش علی شیری، بیروت: دار الفکر للطباعة والنشر والتوزیع.
11. ابن غضائری، احمد بن حسین (۱۳۶۴ش)، الرجال، قم: دار الحدیث.
12. ابن قتیبة الدینوری، عبدالله بن مسلم (۱۴۲۷ق/۲۰۰۶م)، الشعر و الشعراء، تحقیق و شرح: احمد محمد شاکر، قاهره: دار الحدیث.
13. ——— (۱۳۹۳ق/۱۹۷۲م)، تأویل مختلف الحدیث، به کوشش محمد زهری نجار، بیروت: دار الجیل.
14. ——— (۱۴۲۴ق/۲۰۰۳م)، عیون الأخبار، چاپ سوم، بیروت: دار الکتب العلمیة.
15. ابوحلتم، نبیل خلیل (۱۹۹۰م)، الفرق الإسلامیة فکراً و شعراً، چاپ اول، بیروت: دار الثقافة.
16. اشعری، ابوالحسن علی بن اسماعیل (۱۴۰۰ق)، مقالات الإسلامیین و اختلاف المصلین، به کوشش هلموت ریتر، چاپ سوم، ویسبادن: فرانتس اشتاینر.
17. اشعری قمی، سعد بن عبدالله (۱۳۶۱ش)، المقالات و الفرق، به کوشش محمدجواد مشکور، تهران: مرکز انتشارات علمی و فرهنگی.
18. اصفهانی، ابوالفرج علی بن الحسین (۱۴۱۵ق)، الأغانی، چاپ اول، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
19. بغدادی، الخطیب (۱۴۱۷ق/۱۹۹۷م)، تاریخ بغداد، به کوشش مصطفی عبدالقادر عطا، چاپ اول، بیروت: دار الکتب العلمیة.
20. بغدادی، عبدالقاهر بن طاهر (۱۹۴۸م)، الفرق بین الفرق و بیان الفرقة الناجیة منهم، مصر: مطبعة العارف.
21. بلاذری، احمد بن یحیی (۱۹۵۹م)، أنساب الأشراف، معهد المخطوطات بجامعة الدول العربیة بالاشتراک مع دار المعارف.
22. جاحظ، عمرو بن بحر (۱۴۲۳ق/۲۰۰۲م)، البیان و التبیین، بیروت: دار و مکتبة الهلال.
23. ——— (۲۰۲۲م)، رسائل الجاحظ (الرسائل الأدبیة)، تحقیق: علی أبو ملحم، چاپ دوم، بیروت: دار و مکتبة الهلال.
24. حر عاملی، محمد بن حسن (بی‌تا)، الإيقاظ من الهجعة بالبرهان على الرجعة، ترجمۀ احمد جنتی، به کوشش هاشم رسولی، تهران: نوید.
25. حسینی، بی‌بی زینب و همکاران(۱۳۹۷ش)، «تحلیل تاریخی روایات علائم ظهور(قیام سید حسنی)، مشرق موعود، ش. ۴۶ (تابستان).
26. حلی، حسن بن سلیمان (۱۴۲۱ق)، مختصر بصائر الدرجات، قم: مؤسسة النشر الإسلامی التابعة لجماعة المدرسین.
27. حلی، حسن بن یوسف (علامه حلی) (۱۴۱۷ق)، خلاصة الأقوال فی معرفة الرجال، به کوشش جواد قیومی اصفهانی، [بی جا]: مؤسسة نشر الفقاهة.
28. خصیبی، حسین بن حمدان (۱۴۱۹ق)، الهدایة الکبری، بیروت: مؤسسة البلاغ.
29. ——— (۱۴۳۲ق)، تاریخ النبی و الائمة و معجزاتهم المسمی بالهدایة الکبری، به کوشش مصطفی صبحی الخضر، بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات.
30. خویی، سید ابوالقاسم (۱۳۷۲ش)، معجم رجال الحدیث و تفصیل طبقات الرواة، [بی‌جا]: [بی‌نا].
31. دارقطنی، علی بن عمر (۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م)، سؤالات حمزة بن یوسف السهمی للدارقطنی، به کوشش موفق بن عبدالله بن عبدالقادر، چاپ اول، ریاض: مکتبة المعارف.
32. ذهبی، محمد بن احمد (۱۳۹۸ق/۱۹۷۸م)، المغنی فی الضعفاء، به کوشش حازم القاضی، چاپ اول، بیروت: دار الکتب العلمیة.
33. ——— (۱۹۶۳م)، میزان الاعتدال فی نقد الرجال، به کوشش علی محمد البجاوی، چاپ اول، بیروت: دار المعرفة للطباعة والنشر.
34. الرازی الجصاص، احمد بن علی (۱۴۲۲ق)، شرح بدء الأمالی، بیروت: دار الکتب العلمیة.
35. راغب اصفهانی، حسین بن محمد (بی تا)، ترجمه و تحقیق مفردات الفاظ قرآن، ترجمۀ غلامرضا خسروی، به کوشش غلامرضا خسروی حسینی، تهران: مرتضوی.
36. الرسی، القاسم بن ابراهیم (۱۴۲۱ق)، مجموع کتب و رسائل الإمام القاسم بن ابراهیم الرسی، چاپ اول، صنعاء: مؤسسة الإمام زید بن علی الثقافیة.
37. الزرکلی، خیرالدین (۱۹۸۰م)، الأعلام: قاموس تراجم لأشهر الرجال و النساء...، چاپ پنجم، بیروت: دار العلم للملایین.
38. الزبیری، مصعب بن عبدالله (۱۹۹۹م)، کتاب نسب قریش، چاپ چهارم، قاهره: دار المعارف.
39. سبحانی، جعفر (۱۴۲۸ق)، اصول الحدیث و احکامه فی علم الدرایه، چاپ پنجم، قم: امام صادق(ع).
40. السمرقندی، نصر بن محمد (ابواللیث) (۱۴۱۶ق)، تفسیر السمرقندی (بحر العلوم)، به کوشش عمر العمروی، بیروت: دار الفکر.
41. شهرستانی، محمد بن عبدالکریم (۱۳۹۵ق/۱۹۷۵م)، الملل و النحل، به کوشش محمد سید کیلانی، بیروت: دار المعرفة.
42. شیخ مفید، محمد بن محمد بن نعمان (۱۴۱۳ق)، الإرشاد في معرفة حجج الله على العباد، به کوشش مؤسسة آل البیت (ع) لإحیاء التراث، قم: كنگره شيخ مفيد.
43. ——— (۱۴۱۳ق)، الفصول المختارة، به کوشش سید علی میرشریفی، قم: المؤتمر العالمی لألفیة الشیخ المفید.
44. صفار قمی، محمد بن حسن (۱۴۰۴ق)، بصائر الدرجات فی فضائل آل محمد (ص)، تصحیح و تعلیق: محسن کوچه‌باغی تبریزی، قم: مکتبة آیة الله المرعشی النجفی.
45. صنعانی، عبدالرزاق بن همام (۱۴۱۰ق)، تفسیر القرآن العظیم (تفسیر عبدالرزاق)، به کوشش مصطفی مسلم محمد، ریاض: مکتبة الرشد.
46. طبری، محمد بن جریر (۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م)، تاریخ الأمم و الملوک (تاریخ الطبری)، چاپ چهارم، بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات.
47. ——— (۱۴۱۵ق)، جامع البیان عن تأویل آی القرآن (تفسیر الطبری)، بیروت: دار الفکر للطباعة و النشر و التوزیع.
48. طوسی، محمد بن حسن (شیخ طوسی) (۱۴۱۴ق)، الأمالی (للطوسی)، به کوشش مؤسسة البعثة، قم: دار الثقافة.
49. عدنی، محمد بن یحیی (۱۴۰۷ق)، کتاب الإیمان، به کوشش حمد بن حمدی الجابری الحربی، چاپ اول، کویت: الدار السلفیة.
50. عقیلی، محمد بن عمرو (۱۴۱۸ق)، الضعفاء الکبیر، بیروت: دار الکتب العلمیة.
51. عجلی، احمد بن عبدالله (۱۴۰۵ق)، معرفة الثقات، چاپ اول، مدینه: مکتبة الدار.
52. عیاشی، محمد بن مسعود (۱۳۸۰ق)، تفسیر العیاشی، تهران: المکتبة العلمیة الاسلامیة.
53. قاضی عبدالجبار همدانی، عبدالجبار بن احمد (۱۹۷۷م)، فضل الاعتزال و طبقات المعتزلة (المنیة و الأمل... )، اسکندریه: دار المطبوعات الجامعیة.
54. قمی، علی بن ابراهیم (۱۴۰۴ق)، تفسیر القمی، قم: دار الکتاب.
55. کشی، محمد بن عمر (۱۴۰۹ق)، رجال الکشی - اختیار معرفة الرجال، به کوشش حسن مصطفوی، مشهد: مؤسسه نشر دانشگاه مشهد.
56. کیلانی، محمد سید (۱۹۹۵م)، اثر التشیع فی الادب العربی، چاپ دوم، قاهره: دار العرب للبستانی.
57. گرامی، سید محمد هادی. مقدمه ای بر تاریخ انگاری انگاره ای و اندیشه ای. تهران: دانشگاه امام صادق، 1396ش.
58. ماتریدی، محمد بن محمد (ابومنصور) (۱۴۲۵ق)، تأویلات أهل السنة (تفسیر الماتریدی)، به کوشش مجدی باسلّوم، چاپ اول، بیروت: دار الکتب العلمیة، منشورات محمد علی بیضون.
59. المرزبانی الخراسانی، محمد بن عمران (ابوعبیدالله) (۱۴۰۲ق)، معجم الشعراء، به کوشش ف. کرنکو، چاپ دوم، بیروت: دار الکتب العلمیة.
60. مسلم نیشابوری، مسلم بن حجاج (بی‌تا)، صحیح مسلم، بیروت: دار الفکر.
61. -------،(1413)، الامالی، تحقیق: استاد ولی، حسین وغفاری علی اکبر، قم: کنگره شیخ مفید.
62. مفید، محمد بن محمد (شیخ مفید) (۱۴۱۳ق)، الفصول المختارة، به کوشش سید علی میرشریفی، قم: المؤتمر العالمی لألفیة الشیخ المفید.
63. ملحس، ثریا عبدالفتاح (بی‌تا)، حزب الشیعة فی ادب العصر الاموی، بیروت: دار الکتاب العالمی.
64. ناشئ اکبر، عبدالله بن محمد (۱۳۸۶ش)، مسائل الامامة و مقتطفات من الکتاب الاوسط فی المقالات، به کوشش یوزف فان اس، قم: مركز مطالعات ادیان و مذاهب.
65. نجاشی، احمد بن علی (۱۳۶۵ش)، رجال النجاشی، قم: مؤسسة النشر الاسلامی التابعة لجامعة المدرسین.
66. وکیع، محمد بن خلف بن حیان (۱۳۶۶ق)، أخبار القضاة، بیروت: عالم الکتب.
67. هارونی، یحیی بن الحسین (ابوطالب) (بی‌تا)، تیسیر المطالب فی أمالی أبی طالب، چاپ اول، صنعاء: مؤسسة الإمام زید بن علی الثقافیة.
68. هلالی، سلیم بن قیس (۱۴۰۵ق)، کتاب سلیم بن قیس الهلالی، قم: الهادی.
69. یحیی بن معین (بی‌تا)، تاریخ ابن معین (روایة الدوری)، بیروت: دار القلم.