بررسی امکان سنجی تحقق اهداف سند جامع همکاری 25 ساله ایران و چین

محورهای موضوعی : روابط بین الملل

مهدی ترابی ¹ , علیرضا سلطانی ² , سید علی طباطبایی پناه ³ , حمید رضا شیرزاد ⁴

1 - گروه روابط بین الملل/ واحد تهران مرکزی/دانشگاه آزاد اسلامی
2 - گروه روابط بین الملل/ واحد تهران مرکزی/دانشگاه آزاد اسلامی
3 - گروه روابط بین الملل/ واحد تهران مرکزی/دانشگاه آزاد اسلامی
4 - گروه روابط بین الملل/ واحد تهران مرکزی/دانشگاه آزاد اسلامی

تاریخ دریافت : 1401/04/20 تاریخ پذیرش : 1402/01/06 تاریخ انتشار : 1401/12/01

کلید واژه: همکاری بین المللی, سند جامع همکاری 25 ساله ایران و چین, ابتکار کمربند- جاده, مناسبات سیاسی و اقتصادی, وابستگی متقابل پیچیده,

چکیده مقاله :

ایران و چین به عنوان دو کشور مهم و تاثیر گذار در نظام بین الملل ، منافع و اهداف مشترکی برای گسترش همکاری‌ها در حوزه‌های مختلف دارند. قابلیت‌های گوناگون چین به ویژه در حوزه های سیاسی و اقتصادی، این کشور را به کنشگری مهم در عرصه سیاست بین الملل تبدیل نموده است. امضای سند همکاری جامع 25 ساله ایران و چین در فروردین ماه سال1400 با انبوهی از نظرات موافق و مخالف مواجه گردیده است. با توجه به تحولات منطقه‌ای اخیر ، مناقشه چین و آمریکا، ابتکار کمربند ـ جاده BRI، پذیرش عضویت رسمی ایران در سازمان همکاری‌های شانگهای ،آثار و پیامدهای شیوع کرونا و تغییرات شکل گرفته در زنجیره‌های ارزش جهانی و سمت و سوی سرمایه‌گذاری‌ها، ساختار قدرت در نظام بین‌الملل ظرف چند سال آتی به احتمال زیاد دگرگون خواهد شد و در این راستا، اتخاذ یک راهبرد مناسب در روابط با چین، یکی از مهمترین اهداف و اولویت‌های سیاست خارجی ج.ا.ایران به حساب می‌آید.در واقع در عصر وابستگی متقابل پیچیده، چین از ظرفیت و توانمندی بالایی برای تقویت روند توسعه‌ جاری در ایران داشته و بنابراین در مقاله پیش رو در صدد هستیم تا زمینه‌ها و الزامات تحقق اهداف سند جامع 25 ساله همکاری ایران و چین از منظرسیاسی، اقتصادی، اجرایی و توسعه محور در چارچوب تئوری وابستگی متقابل پیچیده را مورد بررسی و امکان‌سنجی قرار دهیم.

چکیده انگلیسی:

Iran and China as two important and influential countries in the international system, have common interests and goals to expand cooperation in various fields. China's various capabilities, especially in the political and economic fields, have made this country an important activist in the field of international politics.The signing of the 25-year comprehensive cooperation document between Iran and China in April 2021 has been met with a lot of positive and negative opinions. Considering the recent regional developments, the China-US dispute, the Belt and Road Initiative (BRI), the acceptance of Iran's official membership in the Shanghai Cooperation Organization, the effects and consequences of the spread of the Corona virus and the changes in global value chains and the direction of investments, the power structure in the system. The international community will most likely change in the next few years, and in this regard, adopting a suitable strategy in relations with China is one of the most important goals and priorities of Iran's foreign policy.In fact, in the era of complex interdependence, China has a high capacity and ability to strengthen the current development process in Iran, and therefore, in the upcoming article, we are seeking to find out the fields and requirements of achieving the goals of the comprehensive document of 25 years of cooperation between Iran and China from a political and economic point of view, executive and development-oriented within the framework of the theory of complex interdependence to investigate and feasibility.

متن کامل:



عنوان مقاله: بررسی امکان سنجی تحقق اهداف سند جامع همکاری 25 ساله ایران و چین

 

چکیده: ایران و چین به عنوان دو کشور مهم و تاثیر گذار در نظام بین الملل ، منافع و اهداف مشترکی برای گسترش همکاری‌ها در حوزه‌های مختلف دارند. قابلیت‌های گوناگون چین به ویژه در حوزه های سیاسی و اقتصادی، این کشور را به کنشگری مهم در عرصه سیاست بین الملل تبدیل نموده است. 

امضای سند همکاری جامع 25 ساله ایران و چین در فروردین ماه سال1400 با انبوهی از نظرات موافق و مخالف مواجه گردیده است. با توجه به تحولات منطقه‌ای اخیر ، مناقشه چین و آمریکا، ابتکار کمربند ـ جاده BRI، پذیرش عضویت رسمی ایران در سازمان همکاری‌های شانگهای ،آثار و پیامدهای شیوع کرونا و تغییرات شکل گرفته در زنجیره‌های ارزش جهانی و سمت و سوی سرمایه‌گذاری‌ها، ساختار قدرت در نظام بین‌الملل ظرف چند سال آتی به احتمال زیاد دگرگون خواهد شد و در این راستا، اتخاذ یک راهبرد مناسب در روابط با چین، یکی از مهمترین اهداف و اولویت‌های سیاست خارجی ج.ا.ایران به حساب می‌آید.

در واقع در عصر وابستگی متقابل پیچیده، چین از ظرفیت و توانمندی بالایی برای تقویت روند توسعه‌ جاری در ایران داشته و بنابراین در مقاله پیش رو در صدد هستیم تا زمینه‌ها و الزامات تحقق اهداف سند جامع 25 ساله همکاری ایران و چین از منظرسیاسی، اقتصادی، اجرایی و توسعه محور در چارچوب تئوری وابستگی متقابل پیچیده را مورد بررسی و امکان‌سنجی  قرار دهیم.

 

 

 

 

 

 

واژگان اصلی: سند جامع همکاری ۲۵ ساله ایران و چین ، ابتکار کمربند ـ جاده ، مناسبات سیاسی و اقتصادی، وابستگی متقابل پیچیده، همکاری بین المللی

 

 

مقدمه

طی سال‌های گذشته، به ویژه در دوران پسابرجام در عرصه روابط بین الملل، موضوع روابط دوکشور ایران و چین حساسیت‌هایی را در سطح داخلی و بین المللی ایجاد نموده است. از این منظر، نحوه، سطح و عمق روابط استراتژیک روابط میان دو کشور همواره مورد پرسش و بحث اکثر کارشناسان روابط بین الملل است.

روابط ایران و چین هواداران و مخالفان زیادی در محافل سیاسی داخلی ایران دارد. لذا دیپلماسی موفق در این زمینه، ناگزیر به درک شرایط و نیازهای متغیر پیچیده محیط بین المللی، همراه با امکانات داخلی و محدودیت‌های بیرونی است.تغییر و تحول در روابط میان ایران و چین  با تقویت بنیه اقتصادی ـ سیاسی کشورمان می‌تواند تحولات شگرفی در مناسبات بین الملل در عصر وابستگی متقابل را به ارمغان آورد که حاصل ورود ایران به "بازی حاصل جمع غیرصفر" با شرکای جهانی است که بدون شک فصل نوینی در روابط با کشور چین که ایران را قدرت بزرگ غرب آسیا و یکی از بازیگران بزرگ در تعاملات جهانی می‌داند، خواهد گشود. بنابراین به عقیده برخی کارشناسان، سند جامع همکاری 25 ساله  ایران ـ چین با رویکرد بردـ برد ترسیم شده و برای دو طرف سودمند خواهد بود.

سوال اصلی مقاله حاضر این است که ظرفیتهای ایران بصورت بالفعل و بالقوه چه نقشی میتواند در عملیاتی شدن سند جامع همکاری 25 ساله ایران و چین داشته باشد؟ و فرصیه اصلی این است که سند همکاری  25 ساله ایران  و چین  در صورت تبدیل شدن به یک قرارداد تعهد آور و الزام آور متقابل  و برخورداری از ضمانت اجرایی  لازم از یک سو و از سوی دیگر در اولویت  قرار گرفتن منافع مشترک اقتصادی دو طرف ، می‌تواند در ارتقای مناسبات سیاسی و اقتصادی ایران و چین و در نهایت بهره‌مندی توسعه‌ای برای طرفین ، نقش موثر و مثبتی ایفا کند.

 

1.       پیشینه پژوهش

کتابها و مقالات معدودی در خصوص پژوهش حاضر منتشر شده است.  از مهمترین آثار فارسی، کتاب نگاه چینی به "برنامه همکاری‌های جامع ۲۵ ساله ایران و چین"، نوشته بخشعلی بایراملو و احسان صادقی چیمه می‌باشد که در شهریور 1400 توسط موسسه مطالعات بین‌المللی نشر ابرار معاصر تهران و به مناسبت پنجاهمین سالگرد روابط دیپلماتیک ایران و چین منتشر گردیده شده است.این کتاب با بررسی دیدگاه‌ها و تفسیرهای نخبگان چینی، مشاوره‌هایی به سیاست‌گذاران حوزه سیاست خارجی ارائه می‌دهد تا بتوان از آنها در قالب مذاکرات و همچنین پیاده سازی قرارداد با طرف چینی استفاده کرد.

سایر کتابها در حوزه بررسی روابط میان ایران و چین به زبان فارسی عبارتند از:کتاب معمای چین(رقابتهای ژئوپولتیک در قرن 21 و تغییر موازنه قدرت در شرق آسیا) نوشته محمد محمد حسین باقی (سال 1398) می‌باشد که به رقابتهای میان چین و آمریکا در عصر جدید حکایت دارد ونویسنده مدعی میشود که تا سال 2040، چین در زمینه توسعه اقتصادی از آمریکا پیشی خواهد گرفت . همچنین کتاب چشم اندازی بر روابط ایران و چین در دولت اعتدال در سال 1401 توسط سرکار خانم فاطمه نژادیفر ، علی عمرانی و پژمان الهامی به رشته تحریر در آمده است که به بررسی روابط ایران و چین و راهبرد دیپلماتیک سیاسی و اقتصادی دولت یازدهم با کشور چین می پردازد.

همچنین در حوزه موضوع سیاست‌های جدید کشور چین نیز کتابهای متعددی به زبان لاتین منتشر شده که عبارتند از : کتابهایی نظیر کتاب "بازی بزرگ: استراتژی بزرگ چین برای جابجایی نظم آمریکا" که در سال 2021  توسط آقای راش دوشی نوشته شده، در واقع کتابی است که با توجه به ظهور چین به عنوان رقیب ایالات متحده، اعلام می‌کند سیاست گذاران آمریکایی با بزرگترین چالش ژئوپلیتیک قرن حاضر تحت عنوان چین دست و پنجه نرم می‌کنند و به دنبال راهکارهایی برای برای مقابله با جاه طلبی‌های چین میباشد. همچنین کتاب" اقتصاد چین تا سال 2049" نوشته چنیی یو که در سال 2020 منتشر شده، روند توسعه 70 ساله اقتصادی این کشور را از سال 1949 و همچنین چشم انداز آتی توسعه این کشور را تشریح می نماید.

به زبان لاتین نیز چندین مقاله در پایگاه های اطلاعاتی وجود دارد، از جمله مقاله ای تحت عنوان "نگاه به سیاست شرق" ایران: محوری به سمت چین و اقتصاد اوراسیا  که در سال 2021 توسط آقای دکتر ماهر ساهاکیان مدیر شورای "چین و اوراسیا" مرکزتحقیقات سیاسی و استراتژیک ارمنستان و همچنین مقاله "چین و ایران - دوستی نابرابر" که در سال 2020 توسط ریکا هولمکوئیست و یوهان انگلندبه رشته تحریر در آمده است.

2.       چارچوب نظری

نظریه وابستگی متقابل ، نظریه همکاری و اتحاد و ائتلاف از مهمترین نظریه هایی هستند که در راستای تحلیل و ارائه این مقاله مورد بررسی قرار گرفته اند.در واقع در عصر جهانی شدن با توجه به وابستگی متقابل کشورها به یکدیگر، چگونگی برقراری تعامل اثربخش با کشورهای دیگر ضمن حفظ هویت و اعتبار کشور در سطح بین المللی، یکی از عوامل تعیین کننده در روند و رشد اقتصادی کشورها به شمار می‌آید. اگر در سده بیستم مقوله امنیت نظامی روابط دیپلماتیک سنتی مبتنی بر کانال های محدود و کنش‌گری صرف دولتها شاخص اصلی روابط بین المللی بود، اکنون در دهه‌های آغازین سده جدید تعدد کنشگران فروملی و فراملی، اهمیت‌یابی ارتباطات جهانی، لزوم توجه به توسعه اقتصادی و حرکت در قالب رژیم‌های بین‌المللی به عنوان معیارهای اصلی در سیاست‌بین‌الملل مدنظر قرار گرفته است. همین امر نیز زمینه‌ای را فراهم آورده تا دولت ـ ملتها فارغ از رویکردهای ایدئولوژیک و تفاوت‌های سیاسی، اصل را برهمکاری و تعامل گذارده و این همان اصولی است که معرف وابستگی متقابل در روابط میان کشورها می‌باشد(سازمند، ارغوانی پیراسلامی،1390: 122).

1-2.  وابستگی متقابل در عصر جهانی شدن

از آن جایی که نظریه وابستگی متقابل، ریشه در سامانه بزرگتری به نام پارادایم لیبرالیسم داشته و وجوهی از آن را در شاکله خود به ارث برده است، جهت روشن شدن ابعاد نظریه وابستگی ، باید اشاره‌ مختصری به مکتب لیبرالیسم داشت.نظریه لیبرالیسم یکی از دو نظریه غالب روابط بین الملل است که پیشینه آن به اوایل قرن بیستم باز می‌گردد. این نظریه ریشه در فلسفه سیاسی لیبرالیسم دارد. در این راستا بسیاری از لیبرالها بر این اعتقاد بوده‌اند که وابستگی اقتصادی جهانی محوریت دولت را از بین برده و یا حداقل تضعیف نموده و همچنین به میزان قابل توجهی از اهمیت نیروی نظامی کاسته است (قوام،1384: 38). 

لیبرالها همیشه معتقد بودند که وابستگی متقابل تنش میان دولتها را به دلیل مخاطره انداختن تجارت کاهش می‌دهد. بنابراین، هر دولتی که به تجارت وابسته است باید به دنبال اجتناب از جنگ باشد، زیرا زمانی که سطح تجارت میان کشورها فزاینده باشد، هزینه‌های جنگ بالا می‌رود و این امر به مهار بازیگران عرصه بین المللی کمک می‌کند (Dale C, 2017:19).

به طور کلی، وابستگی متقابل واجد بستر تکثرگرایی است و انواع آن در قالب نظریه‌های اندیشمندانی همچون ریچارد روزکرانس، جیمز روزنا، ریچاردکوپر، جوزف نای و روبرت کوهن تبلور یافته است. نقطه آغازین بحث‌های علمی مربوط به وابستگی متقابل به دوره پس از جنگ جهانی دوم باز می‌گردد (وحیدی راد، 1392: 106). همچنین موضوعاتی مانند فقر، توسعه، حقوق بشر، مسائل زیست محیطی، سیاست‌های انرژی و بیماری‌های واگیردار که در دستور کار سیاست خارجی دولت‌های مختلف قرار گرفت ، جملگی حاکی از افزایش وابستگی متقابل در روابط بین الملل بوده است (قوام، 1384: 39).

۲-2. وابستگی متقابل پیچیده:

 بعد از فروپاشی نظام دوقطبی و پایان جنگ سرد، برای اولین بار در تاریخ، نظام بین الملل با انتقال صلح آمیز مواجه شده بود. این انتقال با جهانی شدن، همگرایی منطقه‌ای ، وابستگی متقابل میان کشورها، اصل مردم سالاری در روابط بین الملل و گسترش انفجاری اطلاعات، ایده ها و هنجارهای فرهنگی همراه شد که این انتقال در عین حال پیچیده و طولانی خواهد بود.(جوادی ارجمند، 1400: 53). در این راستا ناي و کوهین نظريه خود را با طرح مفهوم" وابستگي متقابل پيچيده" تکامل مي بخشند . وابستگي ‏متقابل پيچيده از نظر آنها يک نوع آرماني در مقابل واقع گرايي سنتی يعني منازعه ‏دائمي براي افزايش برتري است . 

بنابراین برخلاف مفهوم وابستگی متقابل، عبارت "وابستگی متقابل پیچیده" به صورت یک نمونه آرمانی تلقی شده و صاحب‌نظران سعی کرده‌اند تفاوت بارز آن را با واقع گرایی به عنوان پارادایم رقیب روابط بین الملل مقایسه کنند. بر اساس وابستگی متقابل پیچیده دولتها را نمی‌توان لزوما به صورت واحدهای منسجم و به عنوان بازیگران حاکم تصویر نمود. مفهوم وابستگی متقابل پیچیده به تحول دیدگاههای کثرت گرایانه نسبت به قدرت و امنیت کمک می‌کند و با تاکید بر وابستگی متقابل و روابط فراملی با دیدگاهی نسبت به سیاست جهان مواجه می‌شویم که طی آن بازیگران، شرایط محیطی، ساختارها، فرایندها و نتایج چندان مشخص نبوده، بلکه بسیار پیچیده‌اند(قوام، 1384: 41).

همچنین وابستگی متقابل فرصتهای چانه زنی بیشتری برای تمامی دولتها فراهم می‌سازد و به دولتهای کوچکتر اجازه منافع بیشتری کسب کنند. در شرایط وابستگی متقابل قاعده بازی دیگر حاصل جمع جبری صفر نیست. از سوی دیگر خیزش قدرتهای جدید، به ویژه چین، هند و ... به وابستگی متقابل ابعادی جهانی بخشیده است (آدابی، کیانی، حیدرپور، 1397: 95).

3-2. نظریه همکاری بین المللی

یکی از جلوه‌های نظری نظریه وابستگی متقابل ، نظریه همکاری بین المللی است . از نظر نئولیبرالیسم، همکاری عبارت است از: تطبیق متقابل و هماهنگ سیاست‌های کشورها، که منافع مشترکی را برای شرکت کنندگان به بار می‌آورد. بنابراین وقتی کشورها انجام یک توافق همکاری جویانه را متعهد و متقبل می‌شوند، هر یک از آنها رفتار و سیاست خود را مشروط به رفتار و سیاست شریک خود نموده و با تغییر آنها رفتارش را تغییر می‌دهد. (دهقانی فیروزآبادی، 1377: 583-587).

برقراری همکاری با کشورهای جهان، یک اصل اجتناب ناپذیر برای ج.ا.ایران به شمار می رود. ایران در دهه‌های اخیر فرصتهای زیادی را برای برقراری مناسبات پایدار و تعاملی با دنیا و قدرتهای بزرگ از دست داده و این مساله به شدت باعث آسیب پذیری آن شده و در عین حال فرصت‌های توسعه‌ای ایران را از بین برده است. ایران با هدف جبران فرصت‌های از دست رفته گذشته باید بازتعریفی در مناسبات بین‌المللی خود داشته باشد. این امر هم باید مبتنی بر برنامه‌ریزی و راهبردهای پایدار و بلند مدت و البته نه  فقط الزاما همکاری در قالب قراردادها و تعهدات باشد.

4-2. نظریه اتحاد و ائتلاف در عصر جهانی شدن

همچنین برای بررسی و تحلیل سیاست‌گذاری خارجی، الگوها و رویکردها مختلفی وجود دارد. یکی از مهمترین این الگوها، راهبرد اتحاد و ائتلاف است. ائتلاف ، درجه مهمی از همسویی است که می‌تواند دو یا چند کشور را در مسیر تحقق بخشیدن به اهداف راهبردی سوق دهد. ائتلاف ، حد اعلای هماهنگی و همکاری میان دو کشور است (صادقی،1396: 122).

در مورد نظریات اتحاد در روابط بین الملل در حال حاضر میان صاحب نظران اختلاف نظر گسترده‌ای وجود دارد. عده‌ای حرف از پایان این نظریات می‌زنند . عده‌ای اتحادها را در حوزه اقتصادی مطرح می‌کنند و معتقدند که اصولاً دوران مفروضات رئالیسم گذشته است (قوام، ایمانی،1391 :64).

اتحادهای بسیاری به صورت یک تکه کاغذ مانده اند ، زیرا به علت عدم وجود اشتراک منافعی فراتر از اهداف عام سیاستها و اقدامات عینی، هیچگاه آینده روشنی برای این توافق‌ها نمیتوان متصور شد (قوام ، 1389: 314-313).

در این راستا عموماً روابط عالی کشورها به ترتیب در سه سطح قابل تعریف است: 1) اتحاد راهبردی 2) مشارکت راهبردی 3) همکاری راهبردی. "اتحاد راهبردی¹" عالی‌ترین سطح روابط دو کشور را در بر می‌گیرد که اساساً ناظر به تعریف وجود تهدید یا تهدیدهای مشترک برای دو یا چندکشور است، به ترتیبی که کشورهای مشمول این اتحاد، نگاهی یکسان به چالش‌ها و یا تحولات جهانی دارند و در مقابل تضمین امنیت یکدیگر، برای دفاع و حمایت متقابل متعهد می‌شوند. اما "مشارکت راهبردی²" وضعیتی را نشان می‌دهد که دو یا چند کشور با همکاری یکدیگر، به تعامل بلند مدت میان خود بر اساس عوامل سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و ... می‌پردازند. چنین مشارکتی در ادبیات روابط بین الملل، کمتر بعد امنیتی را در قیاس با اتحاد راهبردی شامل شده و در مقاطعی بسته به مقتضیات شرایط ، به صورت موردی، همکاری دفاعی و نظامی در قالب آن نیز محقق شود. نهایتا "همکاری راهبردی³" نیز مشمول سطحی نازل‌تر از موارد فوق است که عموماً در پرتو همکاری‌های جامع اقتصادی و قراردادهای تجاری دو یا چند‌جانبه تعریف می‌شود که الزاماً مسائل امنیتی را در بر نمی‌گیرد (رضایی،وثوقی، 1396: 26).

شکل 1 - مدل مفهومی موثر بر وابستگی متقابل، همکاری بین المللی و اتحاد و ائتلاف

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3.       پیشینه مناسبات سیاسی ـ امنیتی ایران ـ چین

موضوع روابط ایران و چین به عنوان یکی از مهمترین مباحث محافل آکادمیک و پژوهشی کشور در سال‌های اخیر بوده است. علت این امر نیز به جایگاه ویژه چین در سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران بر می‌گردد. روابط دو کشور به زمانی باز می‌گرددکه دو امپراتوری بزرگ آسیا یعنی ایران و چین تجارت پر رونقی از طریق "راه ابریشم" داشتند. مسئله مهمی که روابط دو کشور در گذشته دور را از روابط تاریخی چین و غرب متمایز می‌کند، برابری در روابط بودکه شکلی از استثمار و استعمار درآن وجود نداشت (شاهنده، 1396: 39-38).

پیش از انقلاب اسلامی بر مبنای سیاست خارجی ساختارگرای کشورها زمینه مساعدی برای برقراری و گسترش مناسبات تهران ـ پکن فراهم نبود. ساختار دو قطبی نظام بین الملل و سپس انعکاس آن در ساختارهای منطقه‌ای و در نتیجه در سیاست خارجی کشورها موجب شد که ایران به عنوان متحد غرب در برابر بلوک شرق و اعضای آن از جمله چین به صف آرایی استراتژیک تحت لوای آمریکا روی آورد. در سال 1979 ، چین سیاست اصلاحات و درهای باز را به مورد اجرا گذاشت و با آمریکا روابط سیاسی برقرار ساخت، در همان سال ، انقلاب اسلامی در ایران به وقوع پیوست (سلیمانی ، 1395: 4).

از آنجا که یکی از اصول حاکم بر انقلاب اسلامی نفی همزمان تسلط غرب و شرق بر ایران بود ، بنابراین در زمان وقوع انقلاب ایران در سال 1979 روابط ایران و چین ثبات چندانی نداشت. ولی در ادامه، چین بلافاصله در 14 فوریه 1979 دولت انقلابی ایران را به رسمیت شناخت(Shirzad, 2017:4). 

البته چین تنها قدرت بزرگی بود که حاضر به فروش سلاح به ایران شد(هر چند پکن هم زمان به عراق هم سلاح و هواپیمای نظامی می‌فروخت). در دوران بعد از جنگ تحمیلی، تهران برای بازسازی پس از جنگ نیازمند دستیابی به سرمایه گذاری، تجارت و فناوری خارجی بود. عمل‌گرایان ایرانی مانند آقای هاشمی رفسنجانی، به دنبال روابط نزدیک تر با قدرت های خارجی، خصوصاً کشورهای غیر غربی بود. از رخدادهای اثر گذار بر روابط ایران و چین در دولت سازندگی ، مسئله حقوق بشری و تایوان بودکه جمهوری اسلامی ایران در مسائل یاد شده کاملاً از چین حمایت کرد (اسکوبل، نادر،1396: 205).

با آغاز دولت اصلاحات آقای خاتمی در سال 1997، این دولت بیشتر نگاه فرهنگی و تا حدی اقتصادی به جهان و کشورهای شرق آسیا از جمله چین داشت. در این دوره حجم مناسبات اقتصادی ایران و چین به نسبت گذشته افزایش یافت، اما از آنجا که زیرساخت های اقتصادی ایران تکافوی نیازهای سرمایه گذاری خارجی چین را نداشت و نیز دولت مردان چینی ترجیح می دادند روابط شان با ایران در گستره‌ای تعریف شده باشد که رابطه آنها با آمریکا را خدشه دار نسازد، ایران نتوانست شریک تجاری راهبردی چین تلقی شود(صادقی، 1396: 131-130). همچنین جمهوری خلق چین از تلاش ایران برای راه اندازی «گفتگوی تمدن‌ها» حمایت نمود. پس از آن بود که در سال 2001 از سوی سازمان ملل متحد به عنوان «سال گفتگوی تمدن‌ها» اعلام شد(Davis, 2013:80).

در دوران ریاست جمهوری آقای احمدی نژاد، ایران بر این تصور بودکه با توجه به نیاز فزاینده چین منابع انرژی، تهران می‌تواند روابط را بر پایه وابستگی متقابل ایجاد نماید و باعث شود تا چین برای از دست ندادن منافع خویش از یک سو حاضر به ریسک پذیری و مواجهه با ایالات متحده باشد و از سوی دیگر تامین‌کننده نیازمندی‌های ایران در شرایط تحریم‌ها خصوصاً در حوزه اقتصادی باشد. متاسفانه تا حدودی این استراتژی محقق نگردید و هیچ گاه از حق وتو و نفوذ این کشور برای توقف روند صدور قطعنامه‌های شورای امنیت برخوردار نشد ( اختیاری امیری، صالحی خنار، 1397: 77-76).

نهایتاً از سال 2013 میلادی ، روابط ایران و چین در مسیر عمل گرایانه‌تری قرارگرفت. در مارس 2013، با تشکیل دوازدهمین کنگره ملی خلق، دولت شی جین پینگ در چین روی کار آمد و در ژوئن همان سال نیز دولت آقای روحانی در انتخابات ریاست جمهوری پیروز شد. این روند با شروع متفاوت مذاکرات هسته‌ای دست‌خوش تغییرات شگرفی شد. (رضایی،وثوقی، 1396: 24).توافق هسته‌ای فرصتی برای افزایش همکاری بین چین و ایران ایجاد کرد. پس از امضای توافق هسته ای در اکتبر 2015، روابط رونق گرفت. در سال 2016، سفر شی جین پینگ، به ایران، اولین سفر یک رهبر چین در ده سال گذشته آن بود (Holmquist, Englund,2020:13). 

رئیس جمهوری چین(شی جین پینگ) به همراه معاونان، نخست وزیر، شش وزیر و ششصد بازرگان چینی پس از چهارده سال در بهمن 1394 به ایران سفر نمود و در دیدار با آقای روحانی و رهبر معظم انقلاب، میان طرفین فصل جدیدی از روابط با چشم اندازی 25 ساله در پرتو "مشارکت جامع استراتژیک" در زمینه‌ای متنوعی از جمله سیاسی، اقتصادی و ... استارت زده شد (رضایی،وثوقی، 1396: 25).

4.       مناسبات تجاری ـ اقتصادی ایران ـ چین

در شرایط موجود با توجه به نوعی پیوند مبتنی بر وابستگی متقابل میان ایران و چین، حجم ، میزان و سطح روابط دو کشور در حوزه‌های موضوعی گوناگون قابل تامل است؛ زیرا هر دو کشور از اقتصائات اقتصادی و البته مختص خود برخوردارند که منجر به پیوند خوردن آنها به یکدیگر می شود. ایران در سیاست خارجی به بازیگران قدرتمند شرقی از جمله چین در مبادلات اقتصادی چشم دوخته است. در مقابل چین نیز به ایران به مثابه بازاری چشم دوخته است(سلیمانی ، 1395: 6).

تجارت بین دو کشور طی دهه گذشته تقریباً دو برابر شده است. روابط اقتصادی و انرژی، هسته اصلی روابط میان چین و ایران است. طبق آمار سال 2018، چین بزرگترین شریک تجاری ایران بوده و وزن اقتصادی چین به طور قابل توجهی افزایش یافته است؛ چراکه پکن در سال 2009 برای اولین بار از اتحادیه اروپا به عنوان مهمترین شریک تجاری ایران پیشی گرفت(Holmquist, Englund,2020:16).

ایران و چین در سال مالی منتهی به 20 مارس 2021، حدود 12.30 میلیون تن کالای غیرنفتی به ارزش 18.71 میلیارد دلار مبادله کرده‌اند. بر اساس آمار منتشر شده از سوی گمرک ایران، چین 26 درصد از کل صادرات غیرنفتی ایران را به خود اختصاص داده و در این مدت 26.58 میلیون تن کالای غیرنفتی به ارزش 8.95 میلیارد دلار از ایران به چین حمل شده است.پسته، خشکبار، مواد‌معدنی، مصالح ساختمانی، متانول، فرش، سنگ آهن و میوه‌جات عمده ترین کالاهای صادراتی ایران به چین در سال مالی گذشته بوده است(financial tribune, 2021).

اگرچه تحریم های دوران آقای ترامپ باعث کاهش شدید صادرات ایران به چین از اواخر سال 2018 شد. بنابر اعلام سایت رویترز شرکت ملی نفت ایران از زمان روی کار آمدن آقای بایدن برای ارزیابی تقاضای احتمالی نفت خام خود با مشتریان در سراسر آسیا تماس برقرار کرده است و جابه‌جایی غیر رسمی محمولات نفتی ایران بر روی دریا افزایش پیدا نموده است (Verma, Zhang, 2021).

شکل 2: نمودار خرید رسمی و  غیر رسمی نفت چین از ایران در اوایل سال 2021 رکورد زد

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

البته اگرچه پکن نشان داده که قصد دارد روابط اقتصادی با ایران را حفظ یا حتی تعمیق کند، اما تمایل این کشور برای انجام این کار به دلیل تحریم‌های بین‌المللی و استراتژی بزرگ‌تر آن در خلیج فارس محدود شده است که نمودار آماری ذیل گویای وضعیت همکاری اقتصادی چین با کشورهای خاورمیانه می‌باشد. بر اساس آمار مذکور، همانطور که ملاحظه می‌نمایید ایران فعلاً نتوانسته جایگاه مناسبی در آن کسب نماید(Green, Roth, 2021:10).

 

شکل 3- تجارت چین با کشورهای منتخب خاورمیانه در سالهای 2020-2014

 

 

 

 

 

 

 

5.       سندجامع همکاری 25 ساله ایران و چین

در دوران خروج آمریکا از برجام ، مقامات آمریکا معتقد بودند فشار بیشتر بر روی ایران بدون همکاری دولت چین و اقناع پکن به نخریدن نفت ایران، امکان پذیر نیست و در واقع بدون همکاری چین، ایالات متحده آمریکا اهرم فشار موثری بر ایران نخواهد داشت و دلیل این مساله تا حدودی به دلیل امتناع چین از توقف واردات نفت ایران به عنوان شاهرگ حیاتی اقتصادی ایران باز می‌گردد (Bowman, 2022).

در این راستا امضاء سند برنامه جامع 25 ساله میان ایران و چین، واکنش‌های بسیاری را در داخل و خارج ایران برانگیخت و مقامات رده بالای جمهوری اسلامی ایران بارها مجبور به مصاحبه در خصوص توجیه دلایل و اهداف این سند گردیده‎ و تحلیل‎های خارجی و داخلی زیادی در این خصوص منتشر گردیده است. می‌توان گفت که توافق اخیر با ایران بخشی از مجموعه توافقاتی است که چین با متحدان خود برای ارتقای جایگاه بین المللی خود منعقد نموده است.

1-5. فرآیند مقدماتی امضا سند جامع همکاری 25 ساله ایران و چین

فرآیند امضاء سند تقریباً از بهمن سال 1394 استارت خورد و تاکنون تقریباً یک پروسه 7 ساله را طی نموده است که در جدول ذیل میتوان خلاصه تحولات و فرایند زمانی طی شده جهت امضاء سند جامع همکاری 25 ساله ایران و چین را تا کنون مشاهده نمود:

 

خلاصه فرایند زمانی طی شده امضا سند جامع همکاری (منبع: وزارت امورخارجه)

ردیف	عنوان رویداد	تاریخ	نتایج
1	سفر رسمی آقای شی جین پینگ، رئیس جمهوری خلق چین به تهران	3بهمن 1394	-       دو کشور با صدور بیانیه ای سطح روابط دو کشور را به(مشارکت جامع راهبردی)ارتقاء دادند. -       طرفین دربند6 بیانیه مذکور تمایل و آمادگی خود برای رایزنی و مذاکره جهت انعقاد سند همکاری بلندمدت رااعلام نمودند. -       مقام معظم رهبری در دیدار رئیس جمهور چین، (توافق رؤسای جمهوری ایران و چین را برای یک روابط استراتژیک 25ساله، کاملادرست و حکمت آمیز)دانستند.
	برگزاری جلسات کارشناسی	1397-1394	وزارت خارجه در همکاری با وزارتخانه ها و نهادهای داخلی،  جلسات متعددی را با هدف احصاء اولویتها ، تدوین پیش نویس‌ها و مفاد قابل طرح در سند برگزار نمودند.
2	سفر آقای دکتر علی لاریجانی به پکن	2 اسفند1397	وی در دیدار با آقای شی جین پینگ، رئیس جمهوری خلق چین، از نهایی شدن پیش نویس سند25ساله در آینده نزدیک خبر داد.
3	سفر آقای دکتر ظریف به چین	3 شهریور1398	پیش نویس برنامه همکاری جامع میان جمهوری اسلامی ایران و جمهوری خلق چین را به وزیر امور خارجه چین تحویل داد.
4	بررسی متن پیش نویس توسط تیم کارشناسی دو کشور	فروردین1399	- طرف چینی نقطه نظرات خود را بصورت رسمی پیرامون پیش نویس دریافت شده از طرف ایرانی اعلام نمود. - نظرات طرف چینی در اختیار نهادهای ملی به منظور اعلام نظر قرار گرفت
5	بررسی متن پیش نویس در هیات دولت	خرداد 1399	متن پیش نویس و جمع بندی وزارت امور خارجه از نظرات نهادهای ملی، به منظور بررسی وتصمیم گیری، به هیات محترم دولت ارسال شد.
6	تصویب هیات دولت	3 تیر 1399	هیات دولت به وزارت امور خارجه اجازه داد مذاکرات بر اساس جمع بندی فوق الذکر، برای نهایی کردن و امضای برنامه همکاری جامع میان دو کشور بر اساس منافع بلندمدت پیگیری شود.
7	ارائه دومین پیش‌نویس به چین	شهریور1399	آغاز بررسی توسط طرف چینی
8	اعلام وصول اصلاحات و نظرات طرف چینی	اسفند 1399	-       طرف چینی نظرات خود را پیرامون برنامه همکاری جامع به طرف ایرانی اعلام نمود. -       طرف چینی اعلام آمادگی نمود در صورت نهایی شدن پیش‌نویس برنامه همکاری جامع، درسفر رسمی وزیر امور خارجه چین به ایران سند مذکور  به امضاء برسد.
9	تائید مراجع عالی کشور	27 اسفند 1399	تائید مراجع عالی کشور برای امضای برنامه همکاری جامع موسوم به25ساله، توسط وزیرامور خارجه کشورمان در سفر رسمی وزیرامور خارجه چین به ایران، به وزارت امور خارجه ابلاغ شد.
10	امضاء برنامه جامع همکاری 25 ساله ایران و چین	7 فروردین 1400	به امضاء وزرای امور خارجه دو کشور رسید.
11	سفر آقای امیرعبداللهیان وزیر امور خارجه به پکن	24 دی 1400	اعلام آغاز اجرایی شدن برنامه جامع 25 ساله ایران و چین

2-5. بررسی مفاد سند جامع همکاری 25 ساله ایران و چین

با توجه افق ترسیم شده برای همکاری ایران و چین در سال‌های آینده، دو کشور پس از سالها رایزنی در فروردین 1400 سند جامع همکاری 25 ساله را به امضاء رساندند. علیرغم محرمانه بودن مفاد این توافق، چارچوب کلی آن توسط وزارت امور خارجه ایران منتشر شده که نشان می‌دهد این سند در قالب یک «برنامه» برای بازه زمانی بلندمدت (25 ساله) تهیه و تنظیم شده است. در سند مذکور، طرفین بر سر یک نقشه راه و افق روابط همه‌جانبه برای تحقق مشارکت جامع راهبردی و ارتقای عملی آن توافق کرده و باید آن را برنامه‌ای سیاسی-راهبردی، اقتصادی و فرهنگی دانست که چشم انداز جامع روابط را در افقی بلندمدت دنبال می کند؛ در این برنامه به سه محور سیاسی نظامی و امنیتی،اقتصادی و فرهنگی پرداخته شده و متن توافق شامل9 بند و3 ضمیمه می‌باشد. در ضمیمه اول، اهداف اساسی مورد اشاره قرارگرفته و در ضمیمه دوم نیز عناوین اصلی برای برنامه همکاریهای جامع 25 ساله برشمرده شده است. ضمیمه سوم نیز اقدامات اجرایی(کوتاه مدت ـ میان مدت و بلند مدت) را تبیین نموده که نهایتا به سه زبان ایرانی، چینی و انگلیسی به رشته تحریر درآمده که درصورت اختلاف، نسخه انگلیسی مبنا قرار می‌گیرد. 

 محورهای مورد تاکید در سند جامع همکاری 25 ساله ایران و چین عبارتند از:

-       نفت و انرژی

-       مالی و بانکی

-       حمل و نقل زیرساخت

-       علمی، فرهنگی، گردشگری، محیط زیست

-       منطقه آزاد و ویژه اقتصادی

-       صنعت، معدن و تجارت

-       کشاورزی و سلامت

-       نظامی ، دفاعی و امنیتی

-       همکاری های سیاسی دوجانبه، منطقه ای و بین المللی

1-2-5. بررسی اهداف سیاسی سند جامع همکاری 25 ساله

اهداف سیاسی مطابق گزارش وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران آمده است که:

- تعریف ساز وکارهای لازم برای تقویت روابط جامع راهبردی دو کشور

- تقویت همکاری‌ها در مجامع، سازمان‌ها و نهادهای منطقه‌ای و بین المللی

 - طرفین ضمن ارتقای تبادلات، رایزنی و همکاریهای نزدیک خود در موضوعات مورد نظر و در نهادهای منطقه‌ای و بین‌المللی را افزایش می‌دهند.

همچنین ماده9 سند همکاری فیمابین جمهوری اسلامی ایران و جمهوری خلق چین آمده است که(حمایت از مواضع یکدیگر و همکاری در مجامع بین المللی و سازمان‌های منطقه ای) از جمله حمایت فعالانه چین از عضویت کامل ج.ا.ایران در سازمان همکاری شانگهای را در بر می‌گیرد(قنبری کلیبی، 1400: 19).

مطابق بند ششم سند ، در راستای اجرایی نمودن مفاد سند حاضر  مقرر گردیده است نمایندگان عالی رتبه دو کشور دیدارهای سالانه داشته باشند و در صورت نیاز ، مقامات مرتبط، جلسات مشورتی با همتایانشان خواهند داشت . همچنین وزارت‌خانه‌های امورخارجه دو کشور، به عنوان مقامات مسئول، با همکاری سایر وازرتخانه ها ، از جمله وزارت بازرگانی چین و وزارت امور اقتصاد و دارایی ایران، وظیفه نظارت بر اجرای مفاد این سند و ارائه گزارش پیشرفت همکاری را به رهبرانشان در زمان های مناسب دارند. در بند هفتم و هشتم سند نیز تصریح گردیده است، با توجه به علایق مشترک در ابتکار کمربند ـ جاده، طرفین، همکاری دوجانبه و چند جانبه را از طریق برنامه‌های مشترک در کشورهای همسایه یا ثالث تشویق می‌کنند و در راستای حمایت از اصل چندجانبه گرایی، طرفین در مقابل فشارهای غیر قانونی خارجی، از اجرای مفاد این سند حفاظت می‌نمایند ( وزارت امورخارجه ، 1399: 4).

2-2-5. همکاری نظامی-دفاعی و امنیتی

بر اساس ماده 8 سند ، مهمترین اهداف نظامی که درسند همکاری فیمابین جمهوری اسلامی ایران و جمهوری خلق چین تامین می‌شود بصورت کلی عبارتند از:

- حمایت از برگزاری منظم نشست کمیسیون مشترک همکاری های صنایع دفاع ملی و گفتگوی های همکاری‌های تجاری و صنعتی نظامی

- گسترش همکاری های آموزشی و پژوهشی میان سازمان های نظامی، دفاعی و امنیتی و تبادل تجربیات از جمله در زمینه نبرد نامتقارن، مقابله با تروریسم و...

- اجرای رزمایش های مشترک دریایی ، زمینی و هوایی بصورت برنامه ای

- گسترش همکاری در حوزه فناوری و صنعت دفاعی با تاکید بر اجرای پروژه های سرمایه گذاری، طراحی، توسعه و تولید مشترک و تامین تجهیزات( وزارت امورخارجه، 1399: 16). همچنین انتقال دانش مدیریت راهبردی نظامی و دانش صنایع نظامی نیز از موارد مهم نظامی ـ دفاعی این سند محسوب می شوند. 

3-2-5. بررسی اهداف اقتصادی سند جامع همکاری 25 ساله

سند همکاری ۲۵ ساله ایران و چین را می‌توان یکی از گام‌های مهم در توسعه بازار و گسترش همکاری‌های سیاسی و اقتصادی بین جمهوری اسلامی ایران و جمهوری خلق چین دانست. به اعتقاد کارشناسان، این سند به نوبه خود یک نقشه راه کامل برای توسعه همه جانبه مناسبات دو کشور است؛ به ویژه اینکه بر بعد مهم اقتصادی که محور اصلی این سند است بیش از همه تاکید شده شده است. ارزش مالی این سند راهبردی سرمایه‌گذاری در اقتصاد ایران طی ۲۵ سال در ازای عرضه نفت ایران و همچنین همکاری‌ در حوزه‌های مختلف سیاسی ، اقتصادی و نظامی مبلغ۴۰۰ میلیارد دلار برآورد شده است(Cohen, 2021). 

بر اساس گزارش منتشر شده از سوی وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران، اهداف اقتصادی برنامه راهبردی ایران و چین به شرح ذیل آمده است :

با توجه به اتفاق نظر دوکشور بر اینکه ظرفیت‌های بالقوه برای همکاریها فراتر از وضعیت کنونی است، ایران و چین همکاری‌های اقتصادی خود را به ویژه در پیوند دادن ایران به زنجیره ارزش محور از طریق تکمیل زنجیره‌های مکمل فرآوری داخلی و تولید مشترک به منظور تامین بازارهای داخلی دو کشور و کشورهای ثالث و در نهایت بهره‌برداری از ظرفیتهای ایران از جمله نیروی کار جوان و ماهر تاکید می‌نمایند. سایر زمینه‌های همکاری عبارتند از:

-       در بند چهارم بر همکاری‌های بانکی با استاندارد بالا، استفاده از ارزهای ملی، با تصریح بر مقابله با پولشویی، تامین مالی تروریسم و جنایت های سازمان یافته تاکید شده است. 

-       همکاری در حوزه‌های نفت، صنعت، معدن و حوزه‌های مرتبط با انرژی مبتنی بر دغدغه‌های توسعه‌ملی پایدار و زیست محیطی در سند به عنوان ظرفیت‌های بالقوه مورد تاکید قرار دارد.

-       در این سند با هدف بهره‌برداری از مزایای ژئوپلیتیکی و ژئواکونومیک، بر مشارکت موثر ایران در ابتکار کمربند-جاده در زمینه‌های زیرساختی، ارتباطی)ریلی، جاده‌ای، بندری و هوایی( تاکید شده است.

-       تسهیل همکاریهای بخش خصوصی از طریق رفع موانع همکاری مورد توجه بوده است.

-       تسهیل همکاریهای مالی ـ بانکی، گمرکی، مقررات زدایی، و همکاری در توسعه مناطق ویژه و آزاد تجاری وصنعتی از جمله در سواحل مکران و تقویت همکاریهای غیرنفتی با تمرکز بر حوزه کشاورزی و دانش بنیان

-       تسهیل همکاریها در زمینه سرمایه‌گذاری و تامین مالی پروژه‌ها (قنبری کلیبی، 1400: 16).

6.       امکان سنجی تحقق اهداف سند جامع 25 ساله همکاری ایران ـ چین

عده‌ای از سیاست‌مداران داخلی معتقدند که در صورت اجرایی شدن صحیح، این توافق همکاری می‌تواند اقتصاد ایران را متحول سازد. با این حال، این موضوع بستگی به توان و آمادگی و برنامه‌ریزی طرف ایرانی و همکاری طرف چینی دارد. لذا اهمیت درک وابستگی متقابل پیچیده و همچنین سمت و سوی حاکم بر صنعت و تجارت جهان امروز و دهه‌های آتی به ما کمک می‌کند تا بهره برداری موثرتری از سند تفاهمنامه در جهت ارتقای جایگاه علمی، صنعتی و اقتصادی کشور داشته باشیم.  چنانچه در یکی از بندهای سند بر گفتگو درباره ایجاد سیستم فراگیر بین‌المللی مالی، با استفاده از ظرفیت‌های چین ،تصریح گردیده است( وزارت امورخارجه ، 1399: 18).

البته در سند مذکور بصورت رسمی ماده یا بند حقوقی مبنی بر الزام‌آور بودن و ضمانت اجرایی آن منتشر و اعلام نگردیده است. همچنین در این سند واگذاری هیچ منطقه و یا هیچ انحصار متقابل و یک‌جانبه‌ای مطرح نبوده و لذا فاقد اعطاء هرگونه حق انحصاری است. 

1-6. امکان سنجی اقتصادی بر مبنای ظرفیتهای توسعه‌ای چین

چین روز به روز در سراسر جهان برای سرمایه گذاران، خریداران کالاهای ارزان قیمت و ... جذاب‌تر می شود و این در حالیست که غرب در بسیاری از مناطق جهان، در حال از دست دادن جذابیت خود است. در حال حاضر، چین به دومین اقتصاد بزرگ جهان، بزرگترین صادر کننده کالا و دومین واردکننده کالا، دومین سرمایه گذار بزرگ مستقیم خارجی و دارای بزرگترین ذخایر ارزی در جهان تبدیل شده است. به طور خلاصه، تجربه چین از اصلاحات، گشایش اقتصادی و رشد به این معنی است که این کشور مفاهیم توسعه نوینی را ایجاد نموده است و اهداف اصلاحات خود را مشخص نموده است و در حال حاضر با شور و نشاط بی‌سابقه ای در حال گسترش فعالیتهای خود می باشد( Cai, 2021:210).

در سالیان اخیر جریان سرمایه گذاری مستقیم خارجی داخلی و خارجی (FDI) در چین به سرعت رشد نموده و به ترتیب به 134.97 میلیارد دلار و 143.04 میلیارد دلار در سال 2018 رسید. این ارقام نشان دهنده 13.3 درصد و 14.1 درصد از جریان FDI جهان است.در طول چهار دهه گذشته، حجم تجارت چین در کالاهای خارجی 204 برابر شده است، در حالی که تولید ناخالص داخلی آن تنها 34 برابر شده است. از این نظر، چین با موفقیت در تجارت خارجی معجزه کرده است که ابعاد آن نیاز به بررسی بیشتری دارد (Miaojie,2022:3).

امروز حداقلِ حجم مبادله اقتصادی هرکشوری درجهان با چین، بیست درصد است و این حجم تجارت در برخی 

شکل4.رشد واقعی سالانه تولید ناخالص داخلی چین: 2007-2018 و پیش بینی‌ها تا سال 2024(منبع: صندوق بین المللی پول)

تولید ناخالص داخلی سرانه در چین در سال 2018 به میانگین درآمد جهانی نزدیک شده و تقریباً 17500 دلار بود. اگر چین نرخ رشد اقتصادی فعلی را حفظ کند، تولید ناخالص داخلی آن دو برابر شده و در سال 2031 به 35000 دلار خواهد رسید(W. Kolodko, 2020:72). همانطور که در جدول ذیل مشاهده مینمایید CEBR  (Centre for Economics and Business Research) در آخرین رتبه بندی اقتصاد جهانی خود پیش بینی کرد که چین در سال 2030 از آمریکا پیشی خواهد گرفت و به بزرگترین اقتصاد جهان از نظر دلار تبدیل خواهد شد. انتظار می‌رود اقتصاد چین از سال 2020 تا 2025 سالانه 5.7 درصد رشد کند، سپس بین سال‌های 2025 تا 2030 به میزان 4.7 درصد و در دوره 2030-2035 سالانه 3.8 درصد رشد کند. همچنین پیش‌بینی می‌شود چین در سال 2030 از ایالات متحده پیشی بگیرد و به بزرگترین اقتصاد جهان تبدیل شود(CEBR, 2021).

از بخشهای مهم سند مذکور همکاری در حوزه صنایع نفتی و انرژی می باشد که دارای اهمیت منطقه‌ای و جهانی است. چین به دنبال یک منبع تامین انرژی مطمئن و بلند مدت است تا تنوع سبد واردات انرژی خود را افزایش و ریسک احتمالی که شاید بوسیله آمریکا و تحریم‌هایش ایجاد می‌شود را کاهش دهد. یکی از فرصت های بی نظیر اقتصاد ایران که می تواند مانع از خام فروشی نفت و گاز بشود، تکمیل زنجیره ارزش صنعت نفت است که در این صورت می توان با فروش فرآورده‌های پتروشیمی و پالایشگاهی در بخش پایین دستی این صنعت، درآمد گسترده‌ای را برای کشور ایجاد نماییم. همچنین با توجه به فروش آسان‌تر فرآورده‌های نفتی نسبت به نفت خام می‌توان تا حدودی تحریم‌ها را دور زد. در واقع این چارچوب همکاری می‌تواند یک ظرفیت مناسب برای توسعه بخش پایین دستی صنعت نفت باشد(گزارش دفتر مطالعات راهبردی دانشگاه امام صادق، 1400: 4-3).

یکی دیگر از موانع تجارت ایران و چین، علاوه بر تحریم‌های آمریکا، این واقعیت است که ایران به گروه ویژه اقدام مالی (FATF) نپیوسته است. افزودن ایران به فهرست کشورهای پرخطر چین به این معنی است که بانک‌های چینی بدون رعایت مقررات FATF با همتایان ایرانی معامله نخواهندکرد و برای ایرانیان یا شرکت‌های ایرانی در چین خدمات ارائه نمی‌کنند. واقعیت این است که تا کنون، چین از نظر لفاظی بسیار از ایران حمایت کرده است، اما ارقام تجاری فوق نشان می‌دهد که چین آمادگی ندارد از لفاظی‌های خود با اقدامات اقتصادی حمایت نماید(Holmquist, Englund,2020:20). البته در هیچ جای سند اشاره‌ای به کمی‌سازی در خصوص چشم‌انداز همکاریها اعم از اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و یا راهبردی نشده است و لذا این سند حاوی هیچ رقم و عدد خاص از جمله در خصوص سرمایه‌گذاری و یا منابع پولی و مالی نمی‌باشد.

2-6. امکان سنجی سیاسی - امنیتی اهداف سند جامع همکاری 25 ساله ایران و چین بر اساس مدل SWOT

در عالم سیاست و روابط بین الملل، بسیار می‌شنویم که سخن از تبدیل تهدیدها به فرصت‌ها و نقاط ضعف به نقاط قوت بر زبان می‌آورند. گفتن چنین عباراتی ساده ولی عمل به آنها مستلزم رعایت قواعد خاصی است.

روش تجزیه و تحلیلSWOT  ، مدل تحلیلی مختصر و مفیدی است که به شکل نظام یافته هر یک از عوامل قوت و ضعف و فرصت‌ها و تهدید‌ها را شناسایی نموده و استراتژی‌های متناسب به محیط مورد بررسی را منعکس می‌‌سازد. در این راستا باید علاوه بر اینکه نظام روابط بین‌الملل را به خوبی بشناسیم، تهدیدات، فرصت‌ها و الزامات آن را درک و نهایتاً به این نکته برسیم که چگونه باید منافع، اهداف و ظرفیت‌های بالقوه و بالفعل خود را محقق نماییم.

 

 

 

-       فرصتها:

1-       امضاء سند جامع 25 ساله ایران ـ چین ظرفیت و مقاومت ایران در شرایط تحریم‌هارا افزایش می‌دهد.

2-       از مسیر توسعه همکاری‌های بلندمدت و راهبردی با چین می‌توان به امتیازات جدی اقتصادی، تجاری و حتی امنیتی دست پیدا نمود.

3-       امتیازات ژئوپلیتیک، و ژئوانرژیک ج.ا.ایران در کنار دانش و توان اقتصادی و تجاری چین یک قدرت مضاعف را به تهران و پکن در شرایط وابستگی متقابل پیچیده در برابر واشنگتن فراهم می‌نماید.

4-       ترسیم نقش و جایگاه جدی برای ایران در ابتکار کمربند ـ جاده BRI 

5-       فراهم شدن فرصت برای مقابله با سلطه دلار در مبادلات ارزی بین المللی

-       تهدیدها

1-       عدم تقارن ایران و چین

2-       عدم آمادگی بستر‌های لازم جهت توسعه همکاری‌های دو کشور در سطوح دوجانبۀ منطقه‌ای و بین‌المللی

3-       تحریم‌های بین المللی مانع از حضور موثرشرکتهای مطرح چینی در اقتصاد ایران شده است

4-       تناقض گویی‌ها و مواضع دوگانه منتقدین داخلی و خارجی در خصوص مفاد و اهداف سند همکاری

5-       نقش مخرب منابع غربی در جهت دهی و القای بی اعتمادی در افکارعمومی دو کشور

 

-       نقاط قوت

1-       ابتکار دیپلماتیک ایران برای ایفای نقش در کنار یکی از قدرتهای بزرگ عرصه بین المللی

2-       تلاش برای مدیریت هدفمند روابط با کشور چین و کسب تجربه جهت همکاری بلند مدت مشابه با سایر قدرتهای منطقه‌ای از جمله روسیه

3-       امکان جذب سرمایه گذاری‌های مستقیم خارجی در ایران

4-       ایجاد کارگروه‌های تخصصی در حوزه‌های بانک و بیمه، حمل و نقل، نفت و گاز و سایر موضوعات

-       نقاط ضعف:

1-       عدم تلاش دولتها برای شفاف سازی ابعاد و جزئیات مفاد این سند

2-       کلی بودن سند همکاری و ابهامات موجود در چگونگی اجرا و عملیاتی کردن توافقات به خصوص در حوزه‌های حساس انرژی، فروش نفت، تکنولوژی های حساس و حوزه های دفاعی و نظامی و...

3-       عدم کمی سازی اهداف و مفاد سند جامع همکاری 25 ساله ایران ـ چین

4-       انفعال و عدم برنامه‌ریزی دقیق به منظور انجام رایزنی‌های فشرده، مستمر و جدی برای نهایی کردن اهداف سند

5-       عدم وجود اجماع در سطح ملی و حمایت گسترده در سطح عمومی، رسانه ها، جریانات سیاسی و نخبگان

عوامل داخلی عوامل خارجی	قوت ها	ضعف ها
فرصتها	استراتژی های SO -       تعامل موثر با قدرتهای بین المللی -       فراهم  نمودن بستر توسعه اقتصادی و ورود به بازارهای منطقه و جهانی -       جذب سرمایه گذاری مستقیم خارجی	استراتژی های WO -       آمادگی بستر‌های لازم جهت توسعه همکاری‌های بین المللی -       هموارسازي توسعه کشور با درک مقتضیات وابستگی متقابل پیچیده در روابط بین الملل -       ترسیم نقش و جایگاه جدی تر در ابتکار BRI
تهدیدها	استراتژی های ST -       کاهش تهدیدات منطقه‌ای -       تقويت و توسعه تمامي ابعاد ترانزيت -       تلاش برای مقابله با سلطه دلار در مبادلات ارزی بین المللی	استراتژی های WT -       استراتژی اتحاد و ائتلاف استراتژیک با قدرتهای اقتصادی -       تعديل اثرات تحریم اقتصادي -       جبران عقب ماندگی توسعه‌ای ایران

 

3-6.                      امکان سنجی متغیرهای بین المللی

1-3 -6. علل ناکامی ایران در تبدیل چین به یک متحد استراتژیک

اما روابط چین و ایران خیلی بی کم و کاست هم نیست. چین به عنوان یکی از اعضای گروه 1+5 شورای امنیت سازمان ملل که بر سر برنامه‌های هسته ای با ایران مذاکره می‌کرد، از تلاش‌های به رهبری ایالات متحده برای انزوای اقتصادی ایران و افزایش فشار تهران جهت دستیابی به توافق هسته‌ای ،  در صحنه بین المللی حمایت نموده است. در واقع حکومت چین به همراه بیشتر صنعت چین از تحریم‌های ایالات متحده و سازمان ملل علیه برنامه هسته ای ایران تبعیت نموده‌اند. چین در دوران تحریم برای اجتناب از نقض تحریم‌ها، خرید نفت ایران را به شدت کاهش داد. به علاوه، در دوران تحریم‌ها چین عمده فعالیت‌های تجاری خود در ایران را متوقف و قادر نبودکه به وعده خود مبنی بر تحویل چندین پروژه بزرگ جامه عمل بپوشاند. (Holmquist, Englund,2020:22).

در مقابل، خلاء متحد استراتژیک معضلی است که تمام دولت‌های تاریخ معاصر ایران در سیاست خارجی منطقه‌ای و جهانی خود درگیر آن بوده‌اند. در این راستا چین نیز کشور متمایزی در صحنه بین المللی است، که به طور اصولی به دنبال متحد استراتژیک در دنیا نمی‌گردد. آنها فرض دارندکه قدرت‌شان به تنهایی می‌تواند تمام مسائل آنها را حل کند.بنابراین بیشتر به دنبال همکاری استراتژیک هستند و در گذشته رابطه این کشور با ایران نیز تحت همین فضا شکل گرفته است، یعنی همکاری بر اساس احترام متقابل و عدم دخالت در امور داخلی و منافع متقابل بدون داشتن یک اتحاد استراتژیک. ( اختیاری امیری، صالحی خنار، 1397: 83)

2-3 -6. عدم تقارن

در روابط ایران و چین یک مشکل مهم وجود داردکه همچنان طی دو دهه گذشته، حل نشده
باقی مانده و آن چیزی نیست جز "عدم تقارن" در مناسبات میان دو کشور. عده‌ای از نظریه پردازان بین‌المللی معتقدند که عدم تقارن شدیدی در روابط کنونی بین چین و ایران وجود دارد. با توجه به اهرم اقتصادی چین و نقش تأثیرگذار بین‌المللی، یک ایران منزوی به ناچار اغلب خود را در موقعیتی زیردست و تابع منافع و نگرانی‌های چین می‌بیند(Holmquist, Englund,2020:28). همچنین مطابق برخی آمارها ادعا می‌شود چین از آسیب پذیری اقتصادی ایران پس از تحریم‌های فلج کننده علیه ایران سوء استفاده می‌ نماید.  البته در ادامه شاهد هستیم که طی دهه گذشته، تجارت با چین یک راه نجات اقتصادی برای رژیم ایران فراهم آورده است( Green, Roth, 2021: 8). در این راستا می‌توان گفت که توجه چین به ایران، بیشتر از هر چیزبه خاطر مسائل دوجانبه (بازارهای ایران) و سپس نیاز به نقش مثبت منطقه‌ای است. اما در سطح جهانی، رأی وتوی چین و نقش تأخیری و محدودساز آن در شورای امنیت برای ایران اهمیت زیادی دارد. از این رو اگرچه دو کشور در حوزه اقتصادی نقش مکملی دارند، اما در سایر حوزه‌ها دارای عدم تقارن در همکاری می‌باشند. در واقع، نیاز چین به ایران به‌گونه‌ای نیست که الزامی برای پکن ایجادکند و در نتیجه به اقتضای شرایط و منافع آن، در برهه‌های مختلف زمانی در روابط خود با ایران در حوزه روابط بین الملل تجدید نظرکرده است(رضائی و وثوقی، 1396: 41).

بنابراین اگر روند تحریم‌ها ادامه پیدا کند ماهیت نامتقارن در حوزه روابط بین الملل بیش از پیش تشدید خواهد شد.

 

7.  چشم انداز سند جامع همکاری 25 ساله ایران چین

یک سیاست خارجی توسعه گرا توام با عقلانیت، سیاست خارجی است که با درک مقتضیات بین المللی، متناسب با منافع و ظرفیت‌های توسعه‌ای و قدرت اقتصادی ، مناسبات و چشم اندازهای خود را با کشورهای مختلف جهان تنظیم نماید. این مناسبات و چشم اندازها در مورد برخی از کشورها وجه سیاسی و امنیتی آن برجسته‌تر است و در مورد برخی کشورها وجوه اقتصادی و تجاری و در مورد برخی کشورها وجوه سیاسی و اقتصادی به صورت توامان در شرایط وابستگی متقابل پیچیده می‌باشد.

شرایط کنونی نظام بین الملل به گونه‌ای است که توسعه و بقای کشورهای واقع در هر منطقه به میزان، همکاری، اتحاد و ائتلاف و وابستگی متقابل آنها بستگی دارد. از سوی دیگر سطح و کیفیت همکاری‌ها نیز با ویژگی‌های جغرافیایی، ظرفیت‌های سیاسی، اقتصادی و فرهنگی کشورها ارتباط مستقیم دارد. مناسبات دو جانبه دو کشور ایران و چین نیز از این قاعده مستثنی نیست. (هندیانی، افشاری مقدم، 1398: 89).

در بند اول این سند ، چشم انداز همکاری‌ها این طور بیان شده است: سوق دادن مشارکت راهبردی جامع چین ـ ایران مبتنی بر رویکرد بردـ برد در زمینه دوجانبه، منطقه‌ای و روابط بین الملل ( وزارت امورخارجه ، 1399: 2).

در واقع در این سند همکاری ما شاهد پایان دوره تفاهم هستیم و دو کشور وارد سخت‌ترین دوره روابط یعنی همکاری راهبردی شده‌اند. در این دوره باید به چند نکته توجه کرد ازجمله اینکه این سند، یک نقشه راه است و البته به‌طور طبیعی به یک برنامه عملیاتی نیاز دارد. تعریف روابط مشترک راهبردی با چین به این معنا نیست که نمی‌توان با غرب روابط خود را برقرار کرد. زیرا عرصه روابط بین الملل محملی است برای ایفای نقش حرفه‌ای کشورها و سازمانهای بین المللی در بستر وابستگی متقابل پیچیده، بنابراین در نظر گرفتن کلیه ملاحظات و مقتضیات بین المللی یک اصل مهم در برقراری روابط بین‌المللی می‌باشد. واقعیت این است که اگرچه پکن و ایران یک مشارکت استراتژیک و اقتصادی بلندمدت دارند، اما چشم انداز روابط آنها، خیلی به این موضوع بستگی دارد که مذاکرات برجام به نقطه مثبتی ختم شود یا خیر. تحریم‌ها مانع اصلی اجرای توافق 25 ساله ایران و چین و بهبود روابط اقتصادی دو کشور است، زیرا سرمایه گذاران چینی از نظر چشم انداز تاریخی بعید است که به ایران علاقه‌مند شوند مگر اینکه تحریم‌ها برداشته شوند( Figueroa, 2022).

همچنین عدم افشای رسمی مفاد برنامه جامع 25 ساله ایران و چین علاوه بر مشکل نمودن دستیابی به چشم انداز روشن در این سند مورد انتقادات داخلی و خارجی قرار گرفته است. در این راستا سخنگوی وزارت خارجه وقت طی مصاحبه‌ای امتناع دولت از ارائه علنی جزئیات به منظور جلوگیری از تلاش های کشورهای رقیب اعلام نموده که به دنبال منحرف نمودن مذاکرات هستند. وی این نقشه راه را یک معامله برد-برد توصیف کرد که به ایران به عنوان"یک قدرت بزرگ در غرب آسیا" و "چین، که به زودی به یک اقتصاد پیشرو جهانی تبدیل خواهد شد" کمک می‌کند تا در برابر "قلدرهای سنتی، قدرتمندتر از گذشته مقاومت نمایند"(al-monitor, 2019).

نتیجه گیری

مطالعه تاریخ روابط ایران و قدرت‌های بزرگ نشان می‌دهدکه مدیریت این روابط بسیار دشوار و پیچیده بوده و عقلانیت بالایی می‌طلبد. یکی از دلایل آسیب پذیری سیاسی و اقتصادی ایران در عرصه بین المللی عدم همکاری موثر و عدم بهره‌گیری بهینه از ظرفیت‌های سیاسی و اقتصادی کشورهایی نظیر روسیه و چین است.

بنابراین این سوال که آیا چین می‌تواند شریک قابل اعتمادی برای توسعه مناسبات سیاسی و اقتصادی ایران باشد، پاسخ مثبت یا خیر قطعی ندارد. در کوتاه مدت، بعید است که چین راه حل سریعی برای مشکلات ایران ارائه دهد. امضاء سند جامع 25 ساله همکاری ایران و چین یک نقطه عطف در حوزه سیاست خارجی ج.ا.ایران محسوب شده و می‌تواند به روابط میان دو کشور، چارچوبی محکم و مدون ایجاد نماید. البته سند مذکور، فی نفسه دارای تعهد حقوقی الزام آور نبوده و به این معنی است که طرفین در مراحل اولیه همکاری نظرات و اهداف مشترک داشته و برای اجرای پروژه‌های همکاری با یکدیگر به توافق رسیده اند. بنابراین در پاسخ به سوال و فرضیه اصلی مقاله نیز می‌توان چنین گفت که مناسبات ایران با چین می‌بایست خارج از ملاحظات صرفا سیاسی و مذاکرات هسته‌ای در بلندمدت، در قالب یک استراتژی جامع شکل بگیرد. این سند در صورت اجرای صحیح، تبدیل شدن به یک قرارداد تعهد‌آور متقابل و برخورداری از ضمانت اجرایی لازم ، می‌تواند اقتصاد ایران را متحول سازد. این چشم‌انداز بستگی به توان و آمادگی و برنامه‌ریزی طرف ایرانی و همکاری طرف چینی دارد.  بنابراین صرف امضای سند مذکور کافی نمی‌باشد و مستلزم تشکیل "کمیته ویژه" در سطح کشور با ترکیب نهادهای مختلف است که ضمن نیاز سنجی و امکان سنجی علمی و دقیق بتواند به ارائه پیشنهادهای لازم برای آغاز اجرایی نمودن همکاریهای دو جانبه بپردازد. نهایتاً اهداف سند جامع همکاری 25 ساله ایران و چین زمانی به‌ صورت موفقیت آمیز محقق خواهند شد که بر اساس نظریات وابستگی متقابل پیچیده، همکاری، اتحاد و ائتلاف بتوانیم روابط متعادل و استانداردی را متناسب با اصول دیپلماتیک و مقتضیات بین المللی نه فقط با چین بلکه با سایر کشورها در سطح منطقه‌ای‌ و بین‌المللی برقرار نماییم.

کتابنامه

-       آدابی، محمدرضا،کیانی، داود، حیدرپور، ماشاالله(1397).»جایگاه منابع انرژی خاورمیانه در راهبرد سیاست خارجی چین در دوران پسا جنگ سرد«، مجله سپهر سیاست، (61)5، تابستان، صص120-89..

-       اختیاری امیری، رضا، صالحی خنار، محبوبه(1397). »پیامدهای سیاسی ـ اقتصادی توسعه روابط ایران و چین در چارچوب سیاست نگاه به شرق« ، فصلنامه مطالعات سیاسی ، (40)10، تابستان،صص102-63.

-       جوادی ارجمند، محمد جعفر(1400). »سیاست خارجی و منطقه گرایی، فرصتها و چالش های ایران در منطقه غرب آسیا و آسیای جنوب غربی (1400-1357) «، تهران: نشر میزان.

-        دهقانی فیروزآبادی، سید جلال(1377). »نظریه نهادگرایی نئولیبرال و همکاری‌های بین‌المللی«، مجله سیاست خارجی ، (3)12، پاییز، صص 588-567.

-       دفتر مطالعات راهبردی رونق تولید(1400). »بررسی جامع قرارداد 25 ساله ایران ـ چین، دانشگاه امام صادق«، روابط عمومی، فروردین ، قابل دسترسی در: https://ipmss.ir/reports/reports-reviews/reps-revs-strategic-reports/iran-china-۲۵-year-contract،صص 18-2.

-       رضایی، مسعود، وثوقی،سعید(1396).»سنجشِ روابط دفاعيِ ايران و چين در دوره ي رياست جمهوري حسن روحاني«، مطالعات راهبردي سياست گذاري عمومي،(24) 7،صص 47-23.

-        سازمند، بهاره، ارغوانی پیراسلامی، فریبرز(1390). »مشارکت راهبردی چین و اروپا در عصر وابستگی متقابل«، مجله سیاست دفاعی ، (74)19، صص 146-121.

-       شاهنده ، بهزاد(1396). »چین: روابط با آمریکا و ایران، مرکز مطالعات عالی بین المللی« ، دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران: نشر میزان ، چاپ اول.

-       سلیمانی، فاطمه(1395).»بررسی جامع روابط دوجانبه ایران و چین«، مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، دفتر مطالعات سیاسی، شماره مسلسل : 14825، صص 25-1.

-       صادقی ، سید شمس الدین (1396). »ائتلاف سازی در نظام بین الملل«، معمای سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران، تهران: نشر فرزان روز.

-       قنبری کلیبی، امیر رضا(1400). »بررسی تفاهم نامه جامع راهبردی ایران و چین«، پژوهشگر امنیت ملی و روابط بین الملل (علوم استراتژیک) ،صص 29-3.

-       قوام ، سید عبدالعلی(1384). »روابط بین الملل نظریه‌ها و رویکردها«، تهران: انتشارات سمت.

-       قوام ، سید عبدالعلی(1389). »اصول سیاست خارجی و سیاست بین‌الملل«، تهران: انتشارات سمت.

-       قوام ، سید عبدالعلی، ایمانی، همت(1391).»نظریه رئالیستی اتحاد در روابط بین‌الملل«، مجله علمی پژوهشی، رهیافتهای سیاست بین المللی ،(30)، تابستان ،صص66-37.

-       وحیدی راد، میکاییل(1392). »نظریه وابستگی متقابل وکاربست آن در تاریخ معاصر ایران«، مجله خردنامه، (10) 4، بهار و تابستان، صص 114-99.

-        وزارت امورخارجه (1399). »ویرایش نهایی برنامه همکاری جامع 25 ساله ایران و چین«، دبیرخانه ساز و کار عالی مشارکت جامع راهبردی ایران و چین، خردادماه،صص 18-2.

-       هندیانی ،عبدالله، افشاری مقدم ، اسماعیل(1398).»عمل گرایی در سیاست خارجی و گسترش روابط اقتصادی چین و ایران«، فصلنامه علمی پژوهشهای سیاسی جهان اسلام،(10)1،بهار، صص 97-79.

- Cai, Fang (2021), Understanding China's Economy: The Turning Point and Transformational Path of a Big Country, Publisher: Springer, P. 210.

- Dale C, Copeland (2017), Economic interdependence and war, Publisher: Princeton University Press, P.19.

- Cohen, Ariel (2021), China-Iran $400 Billion Accord: A Power Shift Threatens Western Energy, available at: https://www.forbes.com/sites/arielcohen/2021/04/05/china-iran-400-billion-accord-a-power-shift-threatens-western-energy/?sh=7c2eef0e9e00/.

- Davis, Marybeth, Lecky, James (2013), CHINA-IRAN: A LIMITED
PARTNERSHIP, available at: https://www.uscc.gov/sites/default/files/Research/China-Iran--A%20Limited%20Partnership.pdf, P. 80.

- Green, Will, Roth, Taylore (2021), China-Iran Relations: A Limited but Enduring Strategic Partnership, available at: https://www.uscc.gov/sites/default/files/2021-06/China-Iran_Relations.pdf, pp.8-10.

- Holmquist, Erika, Englund, Johan (2020), “China and Iran – an unequal friendship”, available at: https://www.foi.se/rest-api/report/FOI-R--4976--SE, pp.13-28.

- Miaojie, Yu, (2022), China’s Miracle in Foreign Trade” Studies in Modern Chinese Economy”, Publisher: Springer, P. 3.

- Figueroa, William (2022), China and Iran Since the 25-Year Agreement: The Limits of Cooperation, available at: https://thediplomat.com/2022/01/china-and-iran-since-the-25-year-agreement-the-limits-of-cooperation/.

- Bowman, Bradley (2022), Biden Can No Longer Ignore Growing Iran-China Ties, available at; https://foreignpolicy.com/۲۰۲۲/۰۱/۱۳/iran-china-biden-gulf-security-military/.

-Shirzad, Azad (2017), Iran and China: A New Approach to Their Bilateral Relations, Publisher: Lexington Books, pp.4-20.

- Verma, Nidhi, Zhang, Shu (2021), Analysis: Iran slips record volume of oil into China, reaches out to Asian clients for trade resumption, available at: https://www.reuters.com/article/us-oil-iran-asia-analysis-idUSKBN2B00OL/.

- W. Kolodko, Grzegorz (2020), China and the Future of Globalization: The Political Economy of China's Rise, Publisher: I.B. Tauris, P.72.

 

 

 

 

24

 

---

[1]  -Strategic alliance

[2]  - Strategic partnerships

[3]  - Strategic cooperation

---