تحلیل اثرات نور بر درک معنویت فضا در فضاهای مذهبی تاریخی ایران موردپژوهی مساجد منتخب دوره‌های صفویه، زندیه و قاجاریه
محورهای موضوعی : حکمت و معماری
1 - پژوهشگر دکتری معماری، دانشکده هنر و معماری، واحد تهران غرب، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
2 - استادیار مرکز تحقیقات اقتصاد خلاق دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران غرب، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران غرب، تهران، ایران
کلید واژه: فضاهای مذهبی, معنویت, معماری ایرانی, معنویت فضا, نور ,
چکیده مقاله :
نور در معماری، یکی از عناصر تاثیرگذار در فضا بوده و هست. معمار ایرانی، از گذشته تاکنون به نور توجه ویژه‌ای داشته و از زمان ورود اسلام به معماری این توجه در قالب القای معنویت بروز پیدا کرد. درک این معنویت، مستلزم بررسی مؤلفه‌های معنویت می‌باشد که در بخش مبانی نظری به آن اشاره شده‌است. این پژوهش در جستجوی پاسخ به این سؤال است که چگونه نور و روشنایی در معماری می‌تواند، منجر به ایجاد یک فضای معنوی و عرفانی شود؟ روش این تحقیق، کمی-کیفی و با استفاده از روش تحلیلی-توصیفی و مقایسه‌ی شش نمونه‌ی موردی در مساجد سه دوره‌ی صفویه، زندیه و قاجاریه به صورت نمونه‌های منتخب جهت خوانش و تحلیل ساختار فضایی، براساس شیوه‌ی نورپردازی بر مبنای درک معنویت است. پژوهش پیش رو از طریق پژوهش موردی با اطلاعات کتابخانه‌ای و بررسی میدانی، به تحلیل عناصر نورپردازی در مساجد منتخب (مسجد شیخ لطف الله، مسجدحکیم، مسجد وکیل شیراز، مسجد‌جامع کرمانشاه، مسجد نصیرالملک، مسجد سید) و به بررسی معنویت در فضا می‌پردازد؛ باتوجه نتایج پرسش‌نامه‌ای که جهت نظرسنجی از جامعه آماری100نفره‌ی تصادفی گرفته‌شد چنین استنباط می‌شود که با استفاده از عناصر نورگیری معماری در ساخت بناهای مذهبی، می‌توان زاویه تابش نور در اوقات مختلف روز را کنترل کرد و شدت نور را کم و زیاد کرد و یا اختلاف رنگ پدید آورد؛ بنابراین بازی نور از طریق عناصر معماری چون نورگیری، به ایجاد حسی متفاوت در انسان منجر می‌شود؛ اما رسیدن به این نتیجه که آیا منجربه احساس معنوی، چون حسی درونی نیز می‌شود یا خیر، نیاز به پژوهش‌های بیشتری خواهد‌داشت.
Light is one of the influential elements in architectural spaces. Iranian architects have given special attention to light throughout history, and this focus has manifested itself in the expression of spirituality since the advent of Islam in architecture. Understanding this spirituality requires examining the components of spirituality, as mentioned in the theoretical framework. Ultimately, this research seeks to answer the question of how light and brightness in architecture can lead to the understanding that a space is spiritual and mystical. The methodology of this research is of a mixed type (quantitative-qualitative) and employs an analytical-descriptive approach by comparing six selected case studies from mosques of the Safavid, Zand, and Qajar periods. This analysis focuses on the spatial structure based on lighting techniques related to the understanding of spirituality. The study utilizes both case-based research, including library information and field investigations, to analyze the lighting elements in the selected mosques to explore the spirituality of the spaces. Based on the results of a questionnaire conducted with a randomly selected sample of 100 individuals, it can be concluded that utilizing architectural light-gathering elements in the construction of buildings, especially religious ones, allows for the control and alteration of light angles at different times of the day. Furthermore, it enables the adjustment of light intensity and the creation of color contrasts. Through the play of light or its reflection via these architectural light-gathering elements, one can achieve a different sensation in individuals and manifest spirituality within them.
اخترکاوان، مهدی، شفیعی، سمانه، (1402)، بررسی تأثیر ابعاد پنجره بر نورگیری طبیعی و مصرف انرژی در مجموعه‌های مسکونی اقلیم گرم‌وخشک ،ایران مورد مطالعاتی شهر اصفهان مجله :معماری و شهرسازی آرمانشهر، شماره (42)دوره(16)، 17-30.
آرین، سمیرا، ابراهیم‌زاده، فرزام، (1395)، معماری بناهای مذهبی شهر کرمانشاه در دوره‌ی زند و قاجار، نشرخورشیدباران.
آزادی، فاضلی، شفیعی، علیرضا، محمدجواد، فاطمه، (1393)، بررسی تجلی رمز نور در معماری اسلام بر مبنای نگاه اشراقی سهروردی به نور و تأکید بر شاخصه‌های مساجد اسلامی، نگارینه هنر اسلامی، دوره(1) شماره 3، 41-24.
آزاد ارمکی، مرضیه، مهدی‌نژاد، جمال‌الدین، شیردل، امیرحسین، سالمتی، سمانه، (1402)، تأثیرات نور و رنگ درجهت القاء حس معنویت در معماری مساجد، نشریه نخبگان علوم و مهندسی، دوره8، شماره3.
اسکندری، ندا، (1394)، توسعه‌ی پایدار و گردشگری شهری، کنفرانس بین‌المللی پژوهش در علوم و تکنولوژی، دوره‌ی 1،121-132.
امیربانی، مسعود، (1387)، پست مدرنیته و معماری، کتاب ماه هنر آبان 1387 - شماره 122، 1-51.
بوژمهرانی، تورج ، مظاهری‌نیا، پیمان، (1401)، معماری افشاریه، زندیه و قاجاریه، نشر علم‌ودانش.
بروایه، امید، موسوی، شاکر، سیدهادی، ستایش زاده، احمدرضا، کاظم زاده، رائف، محمدعلی، میردریکوندی، صبا.)1399)، بازشناسی تحلیلی نقش نور طبیعی در تعریف فضاهای عبادی مساجد تاریخی اصفهان، نمونه موردی: مسجد‌جمعه، مسجد شیخ لطف الله، مسجد سید،شماره8 دوره3، 1-17.
بمانیان ، محمدرضا، فتاح، لیلا، (1395(، تیبیین جایگاه نور در حس مکان (نمونه موردی: مسجد شیخ لطف‌الله اصفهان، سومین کنفرانس بین‌المللی دستاوردهای نوین پژوهشی عمران و معماری و مدیریت شهری، دانشگاه صنعتی امیرکبیر،تهران.
پورمحمد، سها، مختاباد امرئی، سیدمصطفی، حبیب، فرح. (1399). تطبیق مبانی تجلی وحدت و نمودهای رنگین بازشوهای سنتی(با تاکید برتحلیل دو عمارت سنتی در شیراز). اندیشه معماری، 4(8 )، 252-265.
پورعبدالله، حبیب‌الله، (1389)، حکمت‌های پنهان در معماری ایران، کلهر.
دامیار، زینب، زارع، لیلا، طلایی، آویده ، مختاباد، سید مصطفی، (1402)، فصلنامه‌ی گردشگری فرهنگ، شماره 14، دوره 4، 6-17.
رابطه‌ی بین فضای داخل و خارج در معماری مساجد سنتی ایرانی از منظر اقلیمی، نمونه موردی: مناطق گرم ایران مرکزی. جغرافیایی سرزمین، 16(62 )، 83-97.
رودگر، محمد، کرامات اولیا؛ دلایل اثبات: عقل، نقل و اجماع(پاییز و زمستان۱۳۹۹)، دوره ۱2، شماره23.
زمانپور، گلناز، پورعزیز، زهرا، حسینی، پروانه، روانشادنیا، سمیه. (1395). بررسی حس معنویت ایجاد‌شده ناشی از تلفیق نور و رنگ در مسجد نصیرالملک شیراز، کنفرانس دو سالانه‌ی جامعه و معماری معاصر، اصفهان.
سامی، پریسا، جلالیان، سارا، دژدار، امید.(1399). مطالعه‌ی تطبیقی تأثیرگذاری نور بر حس مکان در خانه‌های سنتی و امروزی. معماری و شهرسازی آرمان شهر، 13(31 )، 97-109.
سعادت، داوود، اعتصام، ایرج، مختاباد امرئی، سیدمصطفی، و مهدوی‌نژاد، محمدجواد. (1398). سیر نورگیری ورابطه‌ی بین فضای داخل و خارج در معماری مساجد سنتی ایران، جغرافیایی سرزمین، دوره(62) شماره(16)، 83-97.
طاهباز، منصوره، جلیلیان، شهربانو، موسوی، فاطمه، و کاظم‌زاده، مرضیه. (1394). تاثیر طراحی معماری در بازی نور طبیعی در خانه‌های سنتی ایران. معماری و شهرسازی آرمان شهر، -(15)، 71-81.
کاتب، فاطمه، (1397)، خوانش نقش نوردر پنجره در معماری اسلامی، فصلنامه‌ی علمی عرفان اسلامی،69(16)،28-42.
کاظم‌زاده، مرضیه، و طاهباز، منصوره. (1392). اندازه‌گیری و بررسی شرایط نور روز در خانه‌های قدیمی کرمان (نمونه موردی خانه‌ی امینیان). معماری و شهرسازی (هنرهای زیبا)، 18(2)، 17-26.
کاظم‌زاده، محمدعلی، ستایش‌زاده، احمدرضا، موسوی شا کر، سید هادی، بروایه، امید ، میردریکوندی رائف، صبا (1399)، بازشناسی تحلیلی نقش نور طبیعی در تعریف فضاهای عبادی مساجد تاریخی اصفهان، نمونه موردی: مسجد جمعه، مسجدشیخ لطف اله، مسجد سید، پژوهش‌های مرمت و مطالعات معماری ایرانی اسلامی، شماره8 دوره(3)، 1-17.
محمدی، عرفان، رضایی مهردار، لیلا، سیلوایه، سیامک. (1397). بررسی و تحلیل تاثیر نور در معماری فضاهای آموزشی. معماری‌شناسی، 1(1 )، 1-6.
معماریان، غلامحسین، (1381) ، نحو فضاي معماري، صفه،دوره(12) شماره(2)، 82-99.
معماریان ،غلامحسین (1384)، سیری در مبانی نظری معماری، سروش دانش ، نشر معمار، افراسیابی.
مهدی‌نژاد، امیر جمال‌الدین، شیردل، حسین، آزاد ارمکی، مرضیه، (1402). بررسی نقش نور بر خلق زیبایی در معماری ایرانی - اسلامی نشریه: نخبگان علوم و مهندسی دوره(8)شماره(3)، 52-63.
هاتشتاین، مارکوس، (1395)، معماری و هنر اسلامی، مترجم: فائزه دینی، انتشارات علمی فرهنگی، تهران.
هاشمی، علی، بمانیان، محمدرضا،) 1402) ، تأثیر هندسه و سطح نورگیر بر ویژگی‌های نور روز اتاق در معماری مسکونی دوره قاجار، (نمونه موردی خانه‌های سنتی واقع در محله عودلاجان شهر تهران(پژوهش های معماری نوین، شماره(2) دوره(3)، 7-23.