پژوهش‌های باستان‌شناسی در محوطه‌های باستانی درۀ رودخانه سیروان؛ شهرستان‌های سنندج و سروآباد استان کردستان
محورهای موضوعی : باستان‌شناسی پیش از تاریخشکوه خسروی 1 , سامان مصطفی پور 2 , فرهاد فتاحی 3
1 - دانش‌آموخته دکتری باستان‌شناسی، گروه باستان‌شناسی، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران.
2 - دانش آموخته کارشناسی ارشد باستان‌شناسی، گروه باستان‌شناسی، دانشگاه رازی، کرمانشاه، ایران.
3 - دانش‌آموخته کارشناسی ارشد باستان‌شناسی، گروه باستان‌شناسی، دانشگاه رازی، کرمانشاه، ایران.
کلید واژه: کردستان, سروآباد, استقرار فصلی, گورستان, سد نی آباد, دورۀ اشکانی, گور خمره,
چکیده مقاله :
بررسی باستان شناختی بخشی از درۀ رودخانۀ سیروان در حد فاصل شرق شهرستان سروآباد و غرب شهرستان سنندج در جنوب غربی استان کردستان طی مهرماه ۱۳۹۶ به انجام رسید. منطقۀ مورد بررسی با ارتفاعات متعددی که پوشیده از درختان بلوط و بَنه است محصور شده و دره، شکلی V مانند به خود گرفته که عرض اندک و شیب تندی دارد. این وضعیت شرایط ایده آلی برای شکل گیری محوطه ها و استقرارهای انسانی نیست و به همین دلیل، پیش از بررسی نیز انتظار کشف محوطه های متعدد، منطقی نبود. این بررسی تنها نواحی آبگیر سد نی آباد را در بر می گرفت، که در نتیجۀ آن مجموعاً ۱۱ محوطه شناسائی گردید. قدیمی ترین محوطه به دورۀ اشکانی تعلق دارد و یافته های کهن تری از این بررسی به دست نیامد. از این دوره ۶ محوطه شناسائی شده است. پس از این دوره، یافته هایی از قرون ۴ تا ۶ هجری قمری تنها در یک محوطه شناسایی شد. کمبود محوطه های باستانی در محدودۀ دره به احتمال زیاد با جریان های زمین ریخت شناسی و وضعیت توپوگرافی دره در ارتباط است تا هرچیز دیگر. فقدان اراضی قابل کشاورزی، سنگلاخی بودن منطقه و شیب بیش از حد اراضی واقع در دره باعث شده تا در سرتاسر منطقه تنها ۹ محوطه باستانی و دو گورستان شکل بگیرد. قرارگیری در شیب دامنه ها و تک‌دوره ای بودن محوطه ها باعث گردیده در اغلب محوطه ها ما تنها شاهد وجود شمار اندکی قطعه سفال باشیم که به ظاهر در بستری طبیعی و فاقد هر گونه نهشتۀ باستان شناختی پراکنده هستند. برای شناخت محوطه های در خطر دره طی طرح عمرانی، چهار مورد از آنها مورد گمانه زنی قرار گرفت که سه محوطه دارای بقایای استقرار فصلی بود و در محوطۀ ده کهنۀ ۱، گورستانی از دورۀ اشکانی آشکار گردید که یک گور چاله ای ساده و یک گور خمره ای از کاوش آن آشکار گردید. ظاهراً در طول تاریخ به دلایل پیش گفته، درۀ رودخانۀ سیروان در محدودۀ روستاهای نگل تا نی آباد دارای استقرارهای متعدد و چندان مهمی نبوده و با توجه به شرایط محیطی و توپوگرافی شاهد آبادانی و رونق این نواحی نیستیم. الگوی پراکندگی مکان های باستانی و وضعیت ظاهری نهشته های باستان شناختی نشان می دهد که الگویی مشابه با امروز در منطقه حکمفرما بوده است. در حال حاضر، در شش ماه از سال، مردم منطقه در خانه ها و اتراقگاه های پراکنده واقع در زمین کشاورزی و باغ خود در حاشیۀ رودخانه زندگی می کنند و طی فصل سرد سال به روستا باز می گردند. بدون تردید، این الگو به دلیل محدودیت های زیست‌محیطی شکل گرفته و ادامه یافته است.
The Archaeological Survey of a part of the Valley of Sirwan River between the east of Sarvabad County and the west of Sanandaj County in the southwest of Kurdistan province was carried out in October 2016. The area is surrounded by many heights covered with oak and banyan trees, forming a V-shaped valley with a short width and a steep slope. This situation is not an ideal condition for the formation of sites and human settlements, and therefore, it was not logical to expect the discovery of many sites before the survey. This survey included only the catchment areas of Nayabad Dam, where in total 11 sites were identified. The oldest identified settlements, including 6 sites, belonged to the Parthian period, and no older findings were obtained from this survey. Just a site had evidence from the 4th to 6th A.H. centuries. It seems that the lack of ancient sites in the valley is most likely related to the geological and topographic conditions of the valley. The lack of arable land, the stony nature of the area, and the excessive slope of the land in the valley have caused the formation of only nine ancient sites and two cemeteries throughout the region. Locating on the slopes and being single-period sites are reasons we see only a small number of pottery pieces in most of the sites, which apparently are scattered in a natural bed without any archaeological deposits. To identify the endangered sites of the valley, four of them were excavated (tested by 3-5 sondages), three of which had the remains of seasonal settlements, and in the area of Deh Kohene 1, a graveyard from the Parthian period was revealed, where a simple pit grave and a burial pot were revealed from there. Due to the mentioned reasons, the Sirvan River valley from Nagal to Nai Abad has not had numerous and important settlements throughout history due to environmental conditions and topography. The distribution pattern of the ancient sites and the appearance of the archaeological deposits show that a pattern similar to today has been ruling in the region in the past. At present, for six months of the year, the people of the region live in scattered houses and places located in their agricultural land and gardens on the edge of the river and return to the village during the cold season. Undoubtedly, this pattern was formed due to environmental restrictions and has continued to the present.
آذرنوش، مسعود (1354). کاوش‌های گورستان محوطه سنگ شیر. در گزارش‌های سومین مجمع سالانۀ کاوش‌ها و پژوهش‌های باستان‌شناسی در ایران، زیر نظر فیروز باقرزاده. تهران: مرکز باستان‌شناسی ایران، 70- 51.
آذرنوش، مسعود (2535). دومین فصل کاوش در محوطه باستانی سنگ شیر در همدان، 1354. در گزارش‌های چهارمین مجمع سالانۀ کاوش‌ها و پژوهش‌های باستان‌شناسی در ایران، زیر نظر فیروز باقرزاده. تهران: مرکز باستان‌شناسی ایران، 40- 59.
بیگلری، فریدون، شیدرنگ، سونیا، رحمتی، مرتضی، مشکور، مرجان، ساعدموچشی، امیر، قسیمی، طاهر، زارع، سپهر، اکبری، مسعود، حسین تهرانی، ندا، محمدی، سیروان، نصراللهی، صلاح، داوودی، حسین، امیری، سریه، فتحی، هما، عبدالله‌پور، محمد (1395). بررسی و کاوش نجات بخشی در محدودۀ سد داریان، اورامان (هورامان)، کردستان و کرمانشاه. در گزارش‌های پانزدهمین گردهمایی سالانۀ باستان‌شناسی ایران، 15 تا 17 اسفند 1395، به کوشش حمیده چوبک. تهران: پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری، 54- 49.
بهنیا، علی (1395). گزارش گمانه‌زنی به منظور تعیین عرصه و حریم تپه عبدالله بگ ترخان‌آباد مریوان. مرکز اسناد ادارۀ کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان کردستان (منتشر نشده).
جوانمردزاده، اردشیر، دارابی، حجت، ناصری، رضا (1390). بررسی باستان‌شناسی محدودۀ سد آزاد، استان کردستان. پیام باستان‌شناس، ۸(۱۵)، 75- 92.
خسروی، لیلا (1387). کاوش در محوطه‌های لوشته و حاجی‌آباد حوزۀ آبگیر سد آزاد مریوان- کردستان. تهران: آرشیو پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).
رضوانی، حسن (1385). آتشکدۀ شیان. بروشور منتشر شده توسط پایگاه میراث فرهنگی محور ساسانی کرمانشاه- قصرشیرین.
رهبر، مهدی (1390). آرامگاه زیرزمینی الیمایی در صالح داوود. در نامور نامه، مقاله¬هایی در پاسداشت یاد مسعود آذرنوش، به کوشش فهیمی، حمید و کریم علیزاده. تهران: ایران نگار، 289-314.
ساعدموچشی، امیر، آذرشب، علی، غفاری، زهرا (1391). تپه سر قلعه: شواهدی از سفال اوروک در استان کردستان و ارتباط آن با مسیرهای ارتباطی بین‌النهرین. پیام باستان‌شناس، ۹(۱۸)، 37- 48.
ساعدموچشی، امیر، رحمتی، مرتضی، آذرشب، علی، عبدالله‌پور، محمد (1393). بررسی پارینه‌سنگی در شهرستان‌های کامیاران و سروآباد، کردستان، 1391. در مقاله‌های کوتاه دوازدهمین گردهمایی سالانۀ باستان‌شناسی ایران، 29 تا 31 اردیبهشت 1393. تهران: پژوهشگاه میراث فرهنگی. ویراستۀ کوروش روستایی و مهران غلامی، 244-247.
ساعدموچشی، امیر، محمدی قصریان، سیروان، زمانی-دادانه، مرتضی، خسروی، سلمان و امیری، سریه (1395) کاوش نجات بخشی محوطه سرچم روستای روآر، محدودۀ سد داریان، اورامان، کردستان. در گزارش¬های پانزدهمین گردهمایی سالانۀ باستان¬شناسی ایران، 15 تا 17 اسفند 1395، به کوشش حمیده چوبک. تهران: پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری، 662- 666.
ساعدموچشی، امیر، نیکزاد، میثم، زمانی‌دادانه، مرتضی، سیف¬پناهی، مژگان، محمدی قصریان، سیروان، دادیو، حسین (1395). کاوش نجات بخشی محوطه برده مار در محدودۀ سد داریان، اورامان، استان کردستان. در گزارش‌های پانزدهمین گردهمایی سالانۀ باستان¬شناسی ایران، 15 تا 17 اسفند 1395، به کوشش حمیده چوبک. تهران: پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری، 667- 672.
ساعدموچشی، امیر، نصراللهی، صلاح، حدادیان، فریاد (1394). گمانه¬زنی به منظور تعیین عرصه و پیشنهاد حریم تپه سرقلعه سروآباد. در گزارش‌های چهاردهمین گردهمایی سالانۀ باستان‌شناسی ایران، 16 تا 18 اسفند 1394، به کوشش حمیده چوبک. تهران: پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری، 230- 227.
شیدرنگ، سونیا، بیگلری، فریدون، داوودی، حسین، شریفی، هادی، فتحی، هما، رحمتی، مرتضی، زارعی، سپهر، قسیمی، طاهر (1389). کاوش‌های نجات بخشی در مکان‌های پارینه‌سنگی هجیج (محدودۀ سد و نیروگاه داریان)، پاوه، کرمانشاه. در گزارش‌های پانزدهمین گردهمایی سالانۀ باستان‌شناسی ایران، 15 تا 17 اسفند 1395، به کوشش حمیده چوبک. تهران: پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری، 372- 366.
علی¬بیگی، سجاد (1389). از سرگیری پژوهش‌های باستان‌شناختی در محوطۀ پارتی بیستون. پژوهش‌های باستان شناسی مدرس، ۲(۳)، 39-69.
قسیمی، طاهر، اکبری، مسعود، قاسمیان، مجتبی، قسیمی، آکام، قدری، محمدرضا، داودی، حسین، عزیزی، اقبال، رضاقلی، محمدرستگار (1395). کاوش نجات بخشی یک گور عصر آهن در روار، محدودۀ سد و نیروگاه داریان، هورامان، کردستان. در گزارش‌های پانزدهمین گردهمایی سالانۀ باستان‌شناسی ایران، 15 تا 17 اسفند 1395، به کوشش حمیده چوبک. تهران: پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری، 499- 504.
کامبخش‌فرد، سیف‌الله (1377). گور خمره‌های اشکانی، (پیوست شماره 1 مجلۀ باستان‌شناسی و تاریخ). تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
کامبخش‌فرد، سیف‌الله (1386). کاوش‌ها و پژوهش‌های باستان‌شناسی و احیاء معماری معبد آناهیتای کنگاور و تاق گرا، جلد اول. تهران: پژوهشگاه میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، پژوهشکدۀ باستان‌شناسی.
کریمی، زاهد، سیف‌پناهی، مژگان (1392). گزارش شناسائی و بررسی باستان‌شناسی دهستان‌های ژریژه و پایگلان شهرستان سروآباد. آرشیو ادارۀ کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان کردستان (منتشر نشده).
محمدی‌فر، یعقوب و مترجم، عباس. (1381). گزارش بررسی و شناسایی شهرستان مریوان. آرشیو ادارۀ کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان کردستان (منتشر نشده).
محمدی‌فر، یعقوب، هژبری نوبری، علیرضا (1383). نگرشی بر آئین تدفین گور خمره‌ای دوران اشکانی در حاشیۀ غربی زاگرس مرکزی (مریوان). پیام باستان‌شناس، ۱(پیش شمارۀ دوم)، 29- 42.
محمدی‌فر، یعقوب، صراف، محمدرحیم (1383). نگرشی بر آئین تدفین گور خمره‌ای دوران اشکانی در حاشیۀ غربی زاگرس مرکزی (مریوان). مجلۀ مطالعات ایرانی، ۳(۶)، 62-51.
معصومیان، محمد و رحیمی گلوگاهی، مرضیه. (1391). باستان‌شناسی استان کردستان. در مجموعه مقالات هشتاد سال باستان‌شناسی ایران، به کوشش یوسف حسن زاده و سیما میری. تهران: پازینه و موزه ملی ایران، 421-434.
معصومیان، محمد، احمد، زیاد، گنجاییان، حمید، کرپنر، یانوشا، بهنیا، علی، کسرایی، نادر (1401). ارزیابی تاثیرپذیری مخاطرات محیطی در آسیب¬پذیری گورستان‌های خمره‌ای اشکانی مریوان (مطالعۀ موردی: گورستان زردویان). پیام باستان‌شناس، ۱۴(26)، 21-1.
Biglari, F. Shidrang, S. (2019). Rescuing the Paleolithic Heritage of Hawraman, Kurdistan, Iranian Zagros. Near Eastern Archaeology, 82(4), 226- 235.
Keall E. J., and Keall, M. J. (1981). The Qal'e-Yazdigird Pottery: A Statistical Approach. Iran XIX, 33-80.
Ghasimi, T., Akbari, M., Ghasemian, M., Ghasimi, A., Ghadri, M., Bahrololoumi Shapurabadi, F., Fujisava, A., Davoudi, H., Manca, L., Salehvand, N., Azimi, M., Azizi, E., and Agha Ali Gol, D. (2021). Ruwar Tomb: New Insights into Material Culture, urial Practice and Bioarchaeology of the Iron Age Communities in the Hawramman Mountains, Kurdistan, Iran. Bulletin of the Miho Museum, 21, 111- 122.
Hodder, I. and Orton, C. (1976). Spatial Analysis in Archaeology. Cambridge: Cambridge University Press.
Mohammadifar, Y. and Motarjem, A. (2009). Settlement Continuity in Kurdistan. Antiquity 82 (317), Project Gallery.
Plog, S., Plog, F., and Wait, W. (1978). Decision making in modern survey. In M. B. Schiffer (ed.)., Advances in Archaeological Method and Theory. New York: Academic Press, 384-421.
Salimi, S., Dehpahlavan, M., and MacGinnis, J. (2021). A Survey on Parthian Pithos Cemeteries on The Western Bank of the Little Zab River, Sardasht Region, Northwest Iran. Iran, 1-19.