طبقه‌بندی، گونه‌شناسی و گاهنگاری سفالینه‌های لعابدار محوطة اسلامی بوزنجرد دشتِ همدان

محورهای موضوعی : باستان‌شناسی پیش از تاریخ

مصطفی رضائی ¹ (دانش‌آموخته دکتری باستان‌شناسی دوران اسلامی، دانشگاه بوعلی سینا، همدان، ایران.)
مریم محمدی ² (استادیار گروه باستان‌شناسی، دانشگاه بوعلی سینا، همدان، ایران.)
کاظم ملازاده ³ (دانشیار گروه باستان‌شناسی، دانشگاه بوعلی سینا، همدان، ایران.)

تاریخ دریافت : 1401/07/26 تاریخ پذیرش : 1401/09/08 تاریخ انتشار : 1401/12/25

کلید واژه: محوطة بوزنجرد, دشت همدان, دورة اسلامی, سفال لعابدار, برهمکنش فرهنگی,

چکیده مقاله :

در جریان مطالعات باستان‌شناسی محوطه‌های اسلامی دشت همدان در سال 1399، محوطة بوزنجرد توسط نگارندگان برای نخستین‌بار مورد بررسی قرار گرفت. یکی از شاخصه‌های مهم در شناخت فرهنگ‌های گذشته، مطالعه و تحلیل آثار سفالی محوطه‌های باستانی است که نقش مهمی در روشن شدن ساختار فرهنگیِ مراکز استقراری دارد. با توجه به تأثیرپذیری سنت‌های سفالگری دشت همدان و به‌تبع آن، محوطة بوزنجرد، از مراکز شاخص سفالگری دورة اسلامی، در این پژوهش سعی شده است، به طبقه‌بندی، گونه‌شناسی و گاهنگاری انواع سفالینه‌های لعابدار این محوطه پرداخته شود. این پژوهش با مطالعه داده‌های باستان‌شناسی حاصل از بررسی‌های نوین نگارندگان انجام شده است. اهداف کلی، شناخت گونه‌های محلی سفال در محوطة بوزنجرد و شناسایی مراکز فرهنگی اثرگذار بر سنت سفالگری در این محوطة اسلامی است. روش تحقیق به صورت توصیفی - تحلیلی و گردآوری اطلاعات به شیوه اسنادی بوده و همچنین، یافته‌های میدانی این محوطه با سایر محوطه‌های هم افق بررسی مقایسه‌ای شده‌اند. نتایج نشان دهندة شباهت‌هایی میان سفال‌های محوطة بوزنجرد، از لحاظ فن ساخت و پرداخت، با محوطه‌های همجوار همچون ذلف‌آباد، آوه، آق‌کند، سلطانیه، قروه، کنگاور، بیستون و بروجرد است که در مهمترین مسیرهای ارتباطی دشت همدان قرار داشتند‌. همچنین، از نظر ویژگی‌های فنی و هنری، مهمترین گونه‌های سفالی محلی این محوطه، ظروف لعابدار نقش‌کنده در گلابه و ظروف با تزئین چند رنگ بر روی لعاب سفید هستند.

چکیده انگلیسی:

In 2019, during archaeological investigations of the Islamic sites in the Hamadan Plain, the authors conducted a comprehensive study of the Bozanjerd site, marking the first time exploration of this location. One of the key indicators for understanding past cultures lies in the examination and analysis of pottery artifacts within ancient sites, as they play an important role in elucidating the cultural fabric of settlement centers. Given the impressionability of pottery cultures of the Hamadan Plain, especially the Bozanjerd site, which stands as a pivotal pottery center from the Islamic era, this research aims to categorize, typology, and establish a chronology for the various types of glazed pottery unearthed at this site. The study relies on archaeological data. The overarching objectives are twofold: first, to identify the local pottery types at the Bozanjerd site, and second, to discern the cultural influences shaping pottery cultures within this region. The research method is descriptive-analytical and data collection is done by documentary method. Additionally, field findings from this site are compared with those from other sites within the same cultural horizon. The findings reveal significant similarities between the pottery of Bozanjerd and neighboring sites such as Zolfabad, Âveh, Aqkand, Soltanieh, Qorveh, Kangavar, Bistoun, and Borujerd. These sites are located along the major communication routes of the Hamadan Plain. Furthermore, in terms of technical and artistic attributes, the most notable local pottery types in this site include sgraffito glazed vessels and vessels adorned with multi-colored decorations on white glaze.

منابع و مأخذ:

ابن رسته، احمدبن عمر (1892). الأعلاق‌النفیسه. لیدن: مطبعه بریل؛ بیروت: دارصادر.

ابن حوقل، ابوالقاسم بن حوقل النصیبی (1366). سفرنامه ابن حوقل (ایران در صورة الارض). ترجمه و توضیح جعفر شعار. تهران: امیرکبیر.

ابن خردادبه، ابوالقاسم عُبیدالله بن عبدالله (1371). مسالک و ممالک (ترجمه فارسی قرن پنجم/ششم هجری). ترجمه سعید خاکرند. تهران: موسسه مطالعات و انتشارات تاریخی میراث ملل و موسسه فرهنگی حنفاآ.

ابن ‌خلکان، ابوالعباس احمد بن محمد برمکی اِربِلی (1994). وفیات الأعیان و أنباء أبناء الزمان. به کوشش احسان عباس. بیروت: دار صادر.

ابوالفداء، عمادالدین اسماعیل بن علی (1349). تقویم البلدان. ترجمه عبدالمحمد آیتی. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.

اذکایی، پرویز (1380). همدان نامه (بیست گفتار درباره مادستان). همدان: مادستان.

اصطخری، ابواسحق ابراهیم (1340). مسالک‌ و الممالک. به کوشش ایرج افشار. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.

امیرحاجلو، سعید و حسین صدیقیان (1399). مطالعه‌ی باستان‌شناختی سفال‌های دوران اسلامی محوطه‌ قلعه سنگ؛ شهر قدیم سیرجان. پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران، 10(25)، 155-188.

بارتولد. و.و. (1308). تذکره جغرافیای تاریخی ایران. ترجمه حمزه سردادور. تهران: اتحادیه.

بختیاری، ذبیح اله (1388). بررسی، شناسایی و مستندسازی آثار باستانی بخش قهاوند (شراء) و فامنین شهرستان همدان (فصل دوم). همدان: آرشیو اداره کل میراث‌فرهنگی استان همدان (منتشر نشده).

بیک‌محمدی، خلیل‌اله، بیک‌محمدی، نسرین، نظری‌ارشد، رضا، حیدری، مهدی (1395). تحلیلی دربارة اکوسیستم و جغرافیای طبیعی دشت‌های کرانة شرقی الوند و نقش آن در عدم جذب زیستگاه‌هایی از جوامع اولیة انسانی (مبتنی بر مطالعات باستان شناختی). پژوهش‌های جغرافیای طبیعی، 48(4)، 675-694.

توحیدی، فائق (1387). فن و هنر سفالگری. تهران: سمت.

چلبی، اولیا (1314هـ.ق). سیاحت‌نامه اولیا چلبی. ج 4. استانبول: مطبعه سی.

رحمانی (ایوکی)، اسماعیل (1383). گزارش توصیفی عملیات لایه شناختی تپه باستانی همه‌کسی قهاوند. آرشیو اداره کل میراث‌فرهنگی استان همدان، (منتشرنشده).

رحمانی، اسماعیل (1394). گزارش گمانه‌زنی تعیین عرصه و حریم محوطه تاریخی قلعه جوق فامنین. آرشیو اداره کل میراث فرهنگی استان همدان، (منتشرنشده).

رضازاده، طاهر (1396). فلزکاری غرب ایران در قرن هفتم هـ.ق.؛ کشف و شناسایی مکتبی جدید در تاریخ فلزکاری ایرانی اسلامی. پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران، 7(14)، 179-189.

رضائی، مصطفی؛ محمدی، مریم، ملازاده، کاظم (1401). مکان‌یابی خانقاه بوزَنجِرد دشت همدان بر اساس مستندات تاریخی و شواهد باستان‌شناسی. پژوهش‌های باستان شناسی ایران، انتشار آنلاین از تاریخ 29 مرداد 1401.

زارعی، محمدابراهیم (1390). ساختار کالبدی ـ فضایی شهر همدان از آغاز دوره اسلامی تا پایان دوره قاجار بر اساس مدارک و شواهد موجود. نامه باستان‌شناسی، 1(1)، 57-82.

زارعی، محمدابراهیم، خاکسار، علی، مترجم، عباس، امینی، فرهاد، دینی، اعظم (1393). بررسی و مطالعه سفال‌های دوره ایلخانی به دست آمده از کاوش‌های باستان‌شناسی ارزانفود. مطالعات باستان‌شناسی، 6(2)، 73-90.

زارعی، محمدابراهیم، رضائی، مصطفی (1397). جغرافیای اقتصادی دشت همدان ـ بهار در دوره اسلامی (از قرن سوم هجری تا اواخر دوره قاجاریه) بر اساس اسناد مکتوب تاریخی و جغرافیایی. پژوهش نامه تاریخ اجتماعی و اقتصادی، 7(2)، 45-71.

زارعی، محمدابراهیم، شعبانی، محمد (1398). بررسی و تحلیل گونه‌شناسی سفالینه‌های آغاز دوران اسلامی تا پایان دوره صفوی منطقه همدان. مطالعات باستان‌شناسی پارسه، 3(8)، 109-126.

زارعی، محمدابراهیم (1399). بررسی و تحلیل حیات تاریخی شهر درگزین در دوران اسلامی (بر اساس مستندات تاریخی و کاوش‌های باستان‌شناسی). پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران، 10(25)، 181-206.

زارعی، محمدابراهیم، شریفی، فرشته (1400). بررسی و مطالعه سفال‌های دوران اسلامی دشت قروه ـ استان کردستان. مطالعات باستان شناسی پارسه، 5(15)، 189-211.

چوبک، حمیده (1391). سفالینه‌های دوران اسلامی شهر کهن جیرفت. مطالعات باستان‌شناسی، 4(1)، 83-112.

حموی‌بغدادی، یاقوت‌بن عبدالله (1380). معجم‌البلدان. ترجمه علی‌نقی منزوی. ج 1. تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور.

سمعانی، عبدالکریم بن محمد (1962). الأنساب. حیدرآباد: مجلس و دایره المعارف الثمانیه.

شاطری، میترا، لاله، هایده، چوبک، حمیده (1398). بازنگری در طبقه‌بندی و تاریخ‌گذاری سفال گونه نقش‌کنده در گلابه (اسگرافیاتو) در ایران دوره اسلامی. پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران، 9(21)، 173-188.

شراهی، اسماعیل، صدیقیان، حسین (1398). مطالعه باستان‌شناختی سفال‌های قرون میانی اسلامی دستکند زیرزمینی تَهیق خُمین. مطالعات باستان‌شناسی پارسه، 3(8)، 158-141.

شراتو، اُمبرتو (1391). تاریخ هنر ایران (9) هنر ایلخانی و تیموری. ارنست گروبه و اُمبرتو شراتو. ترجمه یعقوب آژند. تهران: مولی.

شعبانی، محمد (1394). بررسی و تحلیل باستان‌شناختی محوطه‌های استقراری بخش مرکزی شهرستان همدان از آغاز دوره اسلامی تا پایان دوره صفوی. کارشناسی ارشد، باستان‌شناسی، دانشکده هنر و معماری، دانشگاه بوعلی‌سینا.

صالحی‌کاخکی، احمد، صدیقیان، حسین، منتظرظهوری، مجید (1392). بررسی روند تولید آبی و سفید در ایران طی ادوار مختلف اسلامی. پژوهش هنر، 3(5)، 1-13.

صدیقیان، حسین، منتظرظهوری، مجید، شکری، طاهره (1392). بررسی باستان‌شناسی سفال‌های سلطان‌آبادی دوره ایلخانی ایران. مجموعه مقالات همایش باستان شناسی ایران، دستاوردها، فرصت ها، تهدیدها، دانشگاه بیرجند.

کاتب بغدادی، قدامه بن جعفر (1370). الخراج. ترجمه حسین قره چانلو. تهران: البرز.

کلایس، ولفرام، کالمایر، پیتر (1385). بیستون: کاوش‌ها و تحقیقات سال‌های 1967ـ1963. ترجمه فرامرز نجد سمیعی. تهران: سازمان میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری.

کیانی، محمدیوسف، کریمی، فاطمه (1364). هنر سفالگری دوره اسلامی ایران. تهران: مرکز باستان‌شناسی ایران.

گودرزی، محمدمهدی (1395). طبقه‌بندی و گونه‌شناسی سفال‌های محوطه مسجد جامع بروجرد. کارشناسی ارشد، باستان‌شناسی، دانشکده هنر و معماری، دانشگاه بوعلی سینا.

مرتضایی، محمد (1383). گزارش مقدماتی نخستین فصل کاوش‌های باستان‌شناختی در محوطه جرجان. گزارش‌های باستان‌شناسی 3، تهران: سازمان میراث فرهنگی و گردشگری، 188-155.

مترجم، عباس، بلمکی، بهزاد (1388). گزارش مقدماتی بررسی و شناسایی باستان‌شناختی شهرستان بهار. آرشیو اداره کل میراث فرهنگی استان همدان (منتشرنشده).

مستوفی‌قزوینی، حمدالله ابن ابی بکر احمد (1336). نزهة القلوب. به کوشش محمد دبیر سیاقی. تهران: کتابخانه طهوری.

محمدزاده، مهدی، فاضل، عاطفه، سامانی، حسین (1393). .تناسب، زیبایی و هندسه نهان در نقوش سفال نوع آق‌کند. نگارینه هنر اسلامی، 1(1)، 59-50.

محمدی، مریم، شعبانی، محمد (1395). معرفی و تحلیل سفال‌های دوران اسلامی محوطه‌ زینوآباد ـ بهار، همدان. پژوهش‌های باستان‌شناسی، 6(11)،150-135.

محمدی، مریم، رضائی، مصطفی (1399). مطالعه تاریخی و باستان‌شناسی محوطه اسلامی اَنداجین همدان. مطالعات باستان‌شناسی، 12(1)، 159ـ140.

محمدی، مریم، گودرزی، محمدمهدی، رضائی، مصطفی (1400). طبقه‌بندی و گونه‌شناسی سفال‌های نقش کنده در گِلابه (اسگرافیاتو) شهر بروجرد (بر اساس سفال‌های مکشوفه از محوطه مسجد جامع و لایه‌های بافت قدیم شهری). نگره، 16(58)، 121ـ133.

محمدی‌فر، یعقوب، مترجم، عباس (1385). گزارش فصل اول بررسی و شناسایی باستان‌شناختی بخش مرکزی همدان. آرشیو اداره میراث فرهنگی استان همدان (منتشرنشده).

مقدسی، ابوعبدالله محمد بن احمد (1361). احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم. ترجمه علی‌نقی منزوی. ج 2. تهران: شرکت مؤلفان و مترجمان ایران.

موسوی حاجی، سید رسول، خدادوست، جواد، تقوی، عابد، پورعلی یاری گوکی، شهین (1396). بررسی و مطالعه تحلیلی سفالینه‌های محوطه مالین؛ شهرستان باخَرز (خراسان رضوی). پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران، 7(13)، 157-172.

مهجور، فیروز و حسین صدیقیان (1388). بررسی باستان‌شناسی سفال‌های اسلامی محوطه مشکین تپه استان مرکزی. پیام باستان‌شناس، (ش12)، 105ـ120.

مهجور، فیروز، ابراهیمی‌نیا، محمد، صدیقیان، حسین (1390). بررسی باستان‌شناسی سفال‌های دوره اسلامی محوطه باستانی نچیر خانلق ری. مطالعات باستان‌شناسی، 3(2)، 173-192.

مهریار، محمد، کبیری، احمد، توحیدی، فائق (1365). بررسی و پیگردی مقدماتی: برج و باروی ارگ شهر قدیم سلطانیه زمستان 1364. اثر، (ش 12، 13 و 14)، 209-264.

نعمتی، محمدرضا، صدیقیان، حسین، ابراهیمی‌نیا، محمد (1391). بررسی سفال‌های اسلامی محوطه ذلف‌آباد فراهان، استان مرکزی (فصل اول). باستان‌شناسی ایران، (ش3)، 125-138.

نعمتی، محمدرضا (1398). مطالعه سفال‌های آبی و سفید محوطۀ ذلف‌آباد فراهان، فصلنامه باستان‌شناسی، 3(3)، 46-30.

نعمتی، محمدرضا، شراهی، اسماعیل، صدرائی، علی (1399). پژوهشی در سفالینه‌های قالب‌زده محوطه ذلف‌آباد فراهان. پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران، 10(26)، 119-140.

نطنزی، معین‌الدین (1383). منتخب التواریخ معینی. به اهتمام پروین استخری. تهران: اساطیر.

نظری ارشد، رضا (1391). گزارش بررسی و شناسایی باستان‌شناختی تکمیلی شهرستان‌های همدان و تویسرکان. آرشیو اداره کل میراث فرهنگی استان همدان (منتشرنشده).

نظری‌ارشد، رضا، بیک‌محمدی، خلیل‌الله (1396). گونه‌شناسی و تحلیل سفال‌های دوران اسلامی دشت تویسرکان (مبتنی بر مطالعات میدانی بررسی باستان شناختی شهرستان تویسرکان). مجموعه مقالات سومین همایش ملی باستانشناسی ایران، به اهتمام حسن هاشمی زرج آباد و سامان فرزین. بیرجند: چهار درخت، 627-615.

ویلسن‌آلن، جیمز (1387). سفالگری در خاورمیانه از آغاز تا دوران ایلخانی در موزه آشمولین آکسفورد. ترجمه مهناز شایسته فر. تهران: مطالعات هنر اسلامی.

هاراری، رالف (1387). فلزکاری پس از دوران اسلامی. زیر نظر آرتور پوپ و فیلیس اکرمن. ترجمه علی حصوری. سیری در هنر ایران. ج 6. تهران: علمی فرهنگی، 2867-2930.

همتی ازندریانی، اسماعیل، خاکسار، علی، شعبانی، محمد (1396). بررسی و تحلیل سفال‌های دوره اسلامی مجموعه معماری دستکند زیرزمینی سامن ملایر. پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران، 7(13)، 189-206.

همدانی، رشیدالدین فضل‌الله (1386). جامع التواریخ (تاریخ آل سلجوق). ج 1. به تصحیح و تحشیه محمد روشن. تهران: میراث مکتوب.

همدانی، رشیدالدین فضل‌الله (1358ﻫ.ق). تاریخ مبارک غازانی. به سعی و اهتمام و تصحیح کارل یال. لندن: اوقاف گیب.

همدانی، رشیدالدین فضل‌الله (1373). جامع التواریخ. به تصحیح و تحشیه محمد روشن و مصطفی موسوی. تهران: البرز.

Fehervari, G. (1973). Islamic pottery: A comprehensive study based on the Barlow collection. London: Faber and Faber limited.

Fehervari, G. (2000). Ceramics of the Islamic World in the Tareq Rajab Museum. London: I.B. Tauris publisher.

Grube, E. J. (1976). Islamic pottery of the Eight to the Fifteenth Century in the Keir Collection. London: Faber.

Haddon, R.A.W. (2011). Fourteenth century fine glazed wares produced in the Iranian world, and comparisons with contemporary ones fromthe Golden Horde and Mamlūk Syria/Egypt. Ph.D. Thesis. Archaeology, SOAS, University of London.

Naumann, R., & Naumann, E. (1976). Takht-I Suleiman. Munchen: PrahislOrische Staatssammlung.

Neyestani, J., Hatamian, M. J., & Sedighian, H. (2012). Does Sultān Abād Pottery Really Produced in Sultān Abād. Intl. J. Humanities. 19 (3), 95-109.

Schnyder, R. (1972). Saljuk Pottery in Iran. The International Congress of Iranian Art & Archaeology. 189-197.

Treptow, T. (2007). Daily life ornamented the mediaeval Persian city of Reyy. Chicago: The oriental institute museum of the University of Chicago.

Watson, O. (2004). Ceramics from Islamic Lands. London: Thames & Hudson Ltd.

Whithcomb, D. S. (1973). Before the Roses and Nightingales Excavations at Quasr i Abu Nasr Old Shiraz. New York: The Metropolitan Museum of Art.

Wilkinson, C. U. (1973). Nishabur: Pottery of the Early Isiamic Period. New York: The Metropolitan Museum of Art.

https://www.Google Earth.com