فضایل اخلاقی در کتاب اخلاق محسنی( بر مبنای تقسیم بندی خواجه نصیرالدین طوسی در کتاب اخلاق ناصری)

محورهای موضوعی : شاهنامه

رهف صفایا ¹ , امید مجد ²

1 - دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه تهران
2 - دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه تهران (نویسنده مسؤول)

تاریخ دریافت : 1401/08/26 تاریخ پذیرش : 1401/12/09 تاریخ انتشار : 1402/03/01

کلید واژه: اخلاق ناصری, فضایل اخلاقی, اخلاق محسنی, خواجه نصیرطوسی, ملاواعظ کاشفی,

چکیده مقاله :

کتاب اخلاق محسنی یکی از آثار ارزشمند سده نهم و دهم هجری است. ملاحسین واعظ کاشفی سبزواری این کتاب را با هدف تعلیمی به رشتۀ نگارش درآورد. کاشفی به تعلیم آموزه‌های اخلاقی اهتمام ورزیده و پند و اندرز حاکمان را بر مبنای حکمت، جوهره اصلی کتاب خود قرار داده است. وی در مقدمه کتاب صراحتا اعلام می‌کند که مخاطبانش شاهان و ملازمان آنهاست و در ادامه به این موضوع اشاره می کند که داشتن چهل صفت بارز اخلاقی است که شاه را شاه کرده و شاه نگاه داشته کاشفی این آموزه‌های اخلاقی را تحت تاثیر تعلیمات در کتاب اخلاق ناصری یاد می کند که به صورت مستقیم یا غیرمستقیم از طریق بیان حکایت و تمثیل، مخاطب خود را به سوی فضایل اخلاقی سوق می‌دهد. پژوهش حاضر در نظر دارد فضایل اخلاقی موجود ‌در کتاب اخلاق محسنی را با توجه به تقسیم‌بندی موازین اخلاقی در کتاب اخلاق ناصری مورد بحث و بررسی قرار دهد تا مشخص کند کاشفی در تدوین این کتاب تا چه اندازه به تقسیم بندی‌های خواجه نصیرطوسی نزدیک بوده است. نوع رویکرد نگارنده در این مقاله توصیفی– تحلیلی و بر مبنای مرور تفکرات تعلیمی خواجه نصیر در اخلاق ناصری و تطبیق آنها با اخلاق محسنی است. نتایج پژوهش حاکی از آن است که در بین فضایل اخلاقی که در کتاب مطرح شده عدالت و شجاعت جایگاه خاص و ویژه‌ای دارند و در زندگی فردی و اجتماعی انسان نقش تعیین کننده ایفا می‌کنند. برخی فضایل مانند عبادت جنبۀ فردی دارند و برخی مانند عدالت جنبۀ اجتماعی که با رعایت این موازین جامعه روی آبادانی می‌بیند.

چکیده انگلیسی:

Akhlagh Mohseni's book is one of the valuable works of the 9th and 10th centuries of Hijri. Mulla Hossein Vaez Kashefi Sabzevari wrote this book for educational purposes. Kashefi has paid attention to teaching ethical principles and advising rulers and kings based on wisdom.And in the introduction of his book, he declares that his audience is the kings and their attendants. And he mentions forty distinct moral qualities that make the king a king and keeps him as a king. And he mentioned these ethical teachings by relying on the division of the ethical teachings in the Akhlagh Naseri book. Directly or indirectly, through telling stories and allegories, he leads the audience toward ethical virtues. This study aims to discuss and study the moral virtues in Akhlagh Mohseni's book taking into consideration the division of ethical standards in Akhlagh Naseri's book, to determine how close was Kashifi to Khwaja Nasiruddin's classifications in compiling his book.The adopted approach in this article is a descriptive-analytical approach, and it is based on the review of Khwaja Naser's educational thoughts in Akhlagh Naseri's book and their comparison with Akhlagh Mohseni's book. Results show that justice and courage were among the ethical virtues mentioned in the book and had a special place as they play a decisive role in the individual and social life of man. Some virtues, such as worship, have an individual aspect, and some, like justice, have a social aspect. By observing these standards, society sees prosperity.

منابع و مأخذ:

قرآن کریم.
نهج‌البلاغه (1386)، ترجمة محمد دشتی، قم: شهاب‌الدین.
نهج‌الفصاحه (1382)، ترجمة ابوالقاسم پاینده، تهران: دنیای دانش.
غررالحکم (1337)، ترجمة محمدعلی انصاری، تهران: نشر محمدعلی انصاری.
ابراهیمی دینانی، غلامحسین (1393)، نصیرالدین طوسی فیلسوف گفتگو، تهران: هرمس.
انوشه، حسن (1376)، فرهنگنامۀ ادبی فارسی، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى.
ایزدی، حسین (1377)، مبانی ارزش‌ها از دیدگاه فرزانگان، بی‌جا: احسن الحدیث.
ایرانی، دینشاه (1334)، اخلاق ایران باستان، تهران: انجمن زرتشتیان ایرانی بمبئی.
حضرتی، حسن؛ مقیمی، غلامحسین (1388)، «نگاهی اجمالی به حیات و اندیشة سیاسی ملاحسین واعظ کاشفی»، فصلنامة حکومت اسلامی، شمارة نهم، 151‑125.
زمانی، کریم (1393)، میناگر عشق، تهران: نی.
سعادت، اسماعیل (1384)، دانشنامة زبان و ادبیات فارسی، ج 3، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
عنبرانی، محمود (1370)، «مروری بر زندگی کاشفی»، مجلة کیهان اندیشه، شمارة 40، 89‑83.
غزالی، امام محمد (1357)، کیمیای سعادت، به‌کوشش حسین خدیو، تهران: دانشگاه ملی.
کاشفی، فخرالدین علی (1356)، رشحات عین‌الحیات، به‌کوشش علی‌اصغر معینیان، تهران: بنیاد نیکوکاری نوریانی.
طبسی، محبوبه (1388)، ﺗﺼﺤﯿﺢ و ﺷﺮح اخلاق محسنی، ﭘﺎﯾﺎنﻧﺎمة ﮐﺎرﺷﻨﺎﺳﯽ ارﺷﺪ، تهران: دانشگاه علامه طباطبایی.
طبری، محمدعلی (1372)، زبدةالآثار، تهران: امیرکبیر.
ناصری، عبدالمجید (1378)، تشیع در خراسان عهد تیموری، مشهد: نشر بنیاد پژوهشهای آستان قدس رضوی.
نراقی، مولی مهدوی (1389)، علم اخلاق اسلامی، ترجمة جلال‌الدین مجتبوی، تهران: حکمت.
نصیرالدین طوسی (1373)، اخلاق ناصری، تصحیح و توضیح: مجتنبی مینوی و علیرضا حیدری، تهران: خوارزمی.
میرزایی اقدم، حبیبه (1396)، بررسی مضامین حکمی و اخلاقی دیوان صالح بن عبدالقدوس و مقایسة آن با آثار سعدی (با تکیه بر گلستان)، پایان‌نامة دکتری، تهران: دانشگاه تهران.