نحوه کاربرد مولفه‌های جامعه شناختی - معنایی در هویت دهی به کارگزاران اجتماعی در روزنامه‌های داخلی و خارجی پیرامون برنامه هسته‌ای ایران

محورهای موضوعی : مدیریت رسانه

گیتی تاکی ¹ , مریم نخعی ²

1 - استادیار گروه زبان و ادبیات انگلیسی، دانشگاه سیستان و بلوچستان، ایران
2 - کارشناس ارشد زبانشناسی همگانی، دانشگاه سیستان و بلوچستان، ایران

تاریخ دریافت : 1395/10/24 تاریخ پذیرش : 1397/06/17 تاریخ انتشار : 1397/06/01

کلید واژه: تحلیل گفتمان انتقادی, تشخص بخشی, تفکیک کردن, تشخص زدایی, پیوند دهی,

چکیده مقاله :

اساس تحلیل گفتمان انتقادی، بیان نحوه بازنمود رخداد‌های سیاسی و اجتماعی در زبان است و هدف آن مشخص سازی ایدئولوژی های فرهنگی و اجتماعی است که پایین تر از سطح کاربرد آگاهانه هستند و در همه اشکال زبانی که مردم استفاده می کنند، جای میگیرند.در این زمینه ون لیوون (1996) با معرفی مولفه‌هایی جامعه شناختی- معنایی، الگویی را برای تحلیل متن ارائه کرده است. این پژوهش بر آن است تا در چارچوب تحلیل گفتمان انتقادی و بر اساس الگوی مذکور، بهره‌گیری از چهار مؤلفه‌ی تشخص بخشی، تشخص زدایی، پیوند دهی و تفکیک کردن را در گزیده‌ای از عناوین روزنامه‌های داخلی و خارجی پیرامون برنامه‌ی هسته‌ای ایران در سال 1390 تحلیل کند تا به این سوال پاسخ دهد که آیا این دو گروه از روزنامه‌ها از مولفه‌های مذکور در بازنمایی کارگزاران در برنامه هسته‌ای ایران بهره می‌برند و آیا تفاوتی در این بهره‌گیری وجود دارد. بدین منظور 242 عنوان از دو روزنامه داخلی کیهان و ایران و دو روزنامه خارجی واشنگتن‌پست و گاردین انتخاب و به شکلی تحلیلی ـ توصیفی بررسی شد. نتایج تحلیل نشان می‌دهد که هر دو گروه از روزنامه‌ها از مولفه‌های مذکور جهت نقش دهی و بازنمایی کارگزاران استفاده کرده‌اند اما این امر به شکلی متفاوت و کاملا هدفمند انجام شده است.

چکیده انگلیسی:

Critical discourse analysis basically is the way of representation of social and political events in language. It makes visible the common – sense social and cultural assumptions which below the level of conscious awareness, are embedded in all forms of language that people use. In this regard and based on critical discourse analysis, Van Leeuwen (1996) has presented a theoretical framework with socio – semantic features, as representation of social actors, which is for analyzing text. Based on the theory, this study will try to analyze the using of four features of the theory, personalization, impersonalization, association, differentiation, in a selection of national and international newspapers' headlines about Iran's nuclear program during 2001-2012. The study will answer this question that whether national and international newspapers use these features to represent social actors and is there any difference between them in using these features? To do this, 242 headlines of two national newspaper, Keyhan and Iran, and two international newspaper, The Washington post and The Guardian were selected and analyzed by using an analytical- descriptive method. The findings showed both national and international newspapers the features in representation of social actors about Iran's nuclear program but each group uses them differently.

متن کامل:



 

 

 

 

نحوه کاربرد مولفه­های جامعه شناختی - معنایی در هویت دهی به کارگزاران اجتماعی در روزنامه­های داخلی و خارجی پیرامون برنامه هسته­ای ایران

 

 

چکیده :

اساس تحلیل گفتمان انتقادی، بیان نحوه بازنمود رخداد­های سیاسی و اجتماعی در زبان است و هدف آن مشخص سازی ایدئولوژی­
های فرهنگی و اجتماعی است که پایین تر از سطح کاربرد آگاهانه هستند و در همه اشکال زبانی که مردم استفاده می­کنند، جای می­
گیرند.در این زمینه ون لیوون (1996) با معرفی مولفه­هایی جامعه شناختی- معنایی، الگویی را برای تحلیل متن ارائه کرده است. این پژوهش بر آن است تا در چارچوب تحلیل گفتمان انتقادی و بر اساس الگوی مذکور، بهره­گیری از چهار مؤلفه‌ی تشخص بخشی، تشخص زدایی، پیوند دهی و تفکیک کردن را در گزیده­ای از عناوین روزنامه­های داخلی و خارجی پیرامون برنامه­ی هسته‌ای ایران در سال 1390 تحلیل کند تا به این سوال پاسخ دهد که آیا این دو گروه از روزنامه­ها از مولفه­های مذکور در بازنمایی کارگزاران در برنامه هسته­ای ایران بهره می­برند و آیا تفاوتی در این بهره­گیری وجود دارد. بدین منظور 242 تیتر از دو روزنامه داخلی کیهان و ایران و دو روزنامه خارجی واشنگتن­پست و گاردین انتخاب شد و داده ها به روش تحلیلی ـ توصیفی بررسی شد. همچنین تحلیل­های آماری نیز با استفاده از نرم افزار اکسل انجام شد. نتایج تحلیل نشان می‌دهد که هر دو گروه از روزنامه­ها از مولفه­های مذکور جهت نقش دهی و بازنمایی کارگزاران استفاده کرده­اند اما این امر به شکلی متفاوت و کاملا هدفمند انجام شده است.

کلمات کلیدی:تحلیل گفتمان انتقادی، تشخص بخشی، تشخص زدایی، پیوند دهی، تفکیک کردن 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1-       مقدمه و بیان مساله

   گفتمان بواسطه­ی کاربرد در علوم مختلف، دارای معانی متفاوتی است و نمی­توان معنای واحدی را برای آن متصور شد. آنچنان که راجرز¹ (2011: 6) بیان می­کند گستردگی مشخصه­های گفتمان و عناصری که آن را تشکیل می­دهند، سبب متفاوت و متنوع شدن معنای این واژه شده است. عمده­ی تعاریفی که از گفتمان بیان شده است، آن را گونه­ای نوشتاری یا گفتاری از زبان می­داند. اما در این زمینه صاحب­نظرانی هستند که عوامل دیگری همچون مسائل اجتماعی را در ارائه­ی تعریف گفتمان دخیل می­دانند. بر مبنای این تعاریف، گفتمان همزمان هم مفهومی زبانی دارد و هم اجتماعی. از جمله آنها ون لیوون (2005) است که به ارائه­ی تعریفی از گفتمان می­پردازد که به گفته­ی او متفاوت از تعاریف معمول است. تعاریفی که گفتمان را صورتی نوشتاری یا گفتاری از زبان می­دانند که بهم پیوسته است. وی گفتمان را دانشی درباره­ی جنبه­هایی از واقعیت می­داند که به صورت اجتماعی نظام یافته است

   تحلیل گفتمان انتقادی رویکردی نوین به زبان است که در منابع مختلف، پیدایش این نوع تحلیل گفتمان دهۀ هفتاد میلادی عنوان شده است. می‌توان گفت که روی آوردن به تحلیل انتقادی گفتمان عملا برای پوشش ضعف‌هایی است که رویکرد غالب تحلیل گفتمان در آن برهه از زمان، یعنی صورتگرایی داشته است. از این رو و به جهت برطرف ساختن این ضعف­ها، مفاهیمی چون قدرت و ایدئولوژی به تحلیل گفتمان اضافه و به نوعی میان بافت­های زبانی و مسائل اجتماعی و فرهنگی ارتباط ایجاد شده‌است.

در دنیای کنونی رسانه ها در شکل دهی به افکار عمومی مردم بسیار مؤثرند. اطلاعاتی که از رسانه­ها پخش می­شود تا حد زیادی به برداشت­های عموم از واقعیت­ها شکل می­دهد ( ربیعی و احمد زاده نامور، 1378). از آن جهت که رسانه­های گروهی جایگاه بیان قدرت و بحث و جدل هستند و زبان ظاهرا در آنها آشکارا و بی­پروا مورد استفاده قرار می­گیرد. رسانه­های گروهی اغلب ادعا می­کنند که در پوشش خبرها بی­طرف هستند و همواره مکانی را فراهم می­آوردند تا عموم بتوانند به اظهار نظر بپردازند. اما آنها عملا نقشی واسطه گرایانه دارند (وداک و مییر، 2001: 6-7).

 یکی از این الگوهایی تحلیلی در تحلیل گفتمان انتقادی،الگویی جامعه شناختی- معنایی است که ون لیوون(1996) ارائه کرده است. امتیاز این الگو، اهمیت دادن به کارگزاران اجتماعی و استفاده از مفاهیمی گفتمانی- معنایی به جای استفاده از صورت­های دستوری معمول مانند ساخت مجهول و یا نامگذاری است. وی مؤلفه‌های متعددی را جهت تحلیل متن پیشنهاد میکند. از آنجا که بررسی همه‌ی این مؤلفه‌ها در این مقاله امکان‌پذیر نیست، چهار مؤلفه‌ی نسبتاً پرکاربردتر از بین آن‌ها انتخاب و بررسی شده‌است. هدف از انتخاب این چهار مؤلفه نحوه بازنمود کارگزاران در موضوع برنامه هسته­ای ایران بر اساس دیدگاه رسانه­هاست. در این مقاله در پی آن هستیم تا ضمن به کار­گیری الگوی مذکور به این سوال­ها پاسخ دهیم که با توجه به مولفه­های تشخص بخشی، تشخص زدایی، پیوند زدن و تفکیک کردن، آیا دو گروه روزنامه­های داخلی و خارجی از این مولفه­ها برای هویت دهی به کارگزاران درباره برنامه هسته­ای ایران استفاده کرده­اند و آیا درمیزان بکارگیری مؤلفه­ها تفاوت وجود دارد؟ فرض بر این است که روزنامه­های مذکور جهت بازنمود کارگزاران از این مولفه­ها استفاده کرده­اند و در میزان بکارگیری آنها نیز از سوی این روزنامه­ها تفاوت وجود دارد.

پژوهش حاضر در چار چوب تحلیل گفتمان انتقادی و بر اساس الگوی ون لیوون (1996) انجام شده است.تعریف ون­لیوون از گفتمان متفاوت از تعاریف رایج این مفهوم است. وی ( 94:2005) گفتمان را دانشی درباره­ی جنبه­هایی از واقعیت می­داند که به شکلی اجتماعی و در بافت اجتماعی خاصی نظام یافته است. نحوه‌ی توسعه این دانش به گونه­ای است که برای علایق و سلایق کارگزاران در این بافت اجتماعی مناسب است. این بافت می­تواند قالبی به بزرگی همکاری­های چندملیتی داشته باشد، بافت اجتماعی کوچکی مانند یک خانوادۀ خاص و یا بافتی نظام­یافته مانند مطبوعات باشد.

ون­لیوون (2009: 278- 276) معتقد است بنیان تحلیل گفتمان انتقادی را بر این اصل  استوار است که نحوه­ی بیان گفتار و نوشتار بر تداوم و موجه ساختن عواملی چون تبعیض، نابرابری و اعمال زور بر جامعه از سوی قدرت حاکم تاثیر دارد. ضمن اینکه این نوع تحلیل به میزان ارزش­دهی به موضوعات اجتماعی در گفتمان صاحبان قدرت می­پردازد. از نگاه وی چالش اصلی در نحوه‌ی ساخت و بازنمود موضوعات اجتماعی در گفتمان نهاد­های صاحب قدرت، انجام این امر بر پایه­ی مباحثات زبانی و در واقع با استفاده از آنهاست.

ون­لیوون (2008: 149) هدف خود را از بیان چارچوب نظریی که در سال 1996 با عنوان «بازنمایی کارگزاران اجتماعی» ، ارائه می دهد، تحلیل تدابیر و امکاناتی می­داند که زبان انگلیسی برای بازنمود نقش و هویت کارگزاران اجتماعی از آنها استفاده می­کند. وی (2009: 276) عنوان می‌کند که برای توسعه­ی تحلیل گفتمان انتقادی به جای استفاده از صورت­های دستوری معمول مانند ساخت مجهول و یا نامگذاری، از مفاهیمی گفتمانی- معنایی مانند حذف استفاده کرده است تا به‌وسیله­ی آن حذف کارگزاران را از رخدادهایی که در آن شرکت داشته­اند، بازنمود کند.

در الگوی ون­لیوون کنش اجتماعی و مؤلفه­های گفتمان مدار مفاهیمی اساسی محسوب می­شوند. کنش اجتماعی کلیه­ی اعمالی است که در طول روز، در اثر تجویز آشکار یا پنهان انجام می­دهیم و منظور از مولفه‌های گفتمان‌مدار، عناصر و مشخصه‌های متن است که با توجه به مسائل جامعه‌شناختی و معنایی از گفتمان به دست می‌آیند.

مؤلفه‌های اصلی گفتمان‌مدار این الگو «حذف و اظهار»² هستند. در حذف کارگزاران اجتماعی به نوعی حذف شده­اند که ممکن است به صورت «پنهان سازی»³ یا «کمرنگ سازی»⁴ نمود داشته باشد. مؤلفه­های دیگر این الگو زیر مؤلفه­های اظهار می­باشند. در اظهار، کارگزاران اجتماعی به وضوح در گفتار ظاهر می­شوند. اظهار می­تواند به شیوه­های متفاوتی باشد که عبارتند از: فعال سازی، منفعل سازی، تشخص بخشی⁵ و تشخص زدایی⁶ ، پیوند زدن⁷ و تفکیک کردن⁸  ، نام دهی⁹, طبقه بندی¹⁰، جنس ارجاعی¹¹ و نوع ارجاعی که البته هر کدام از آنها خود شامل زیرمقوله­های متفاوتی می­باشند. در «فعال سازی» کارگزاران اجتماعی به عنوان نیروهای فعال و پویا بازنمایی می‌شوند و در «منفعل سازی» کارگزاران به صورت عوامل تاثیرپذیر ظاهر می‌شوند. «تشخص بخشی» به معنای دادن مشخصه‌ی انسانی به کارگزاران اجتماعی است. اما در «تشخص زدایی» کارگزار به صورت غیر انسان تظاهر می­کند. در «پیوند زدن» کارگزاران اجتماعی مشخص شده در «تفکیک کردن» یک فرد یا یک گروه اجتماعی از کارگزاران، با صراحت از دیگر گروه­های مشابه تفکیک می­شود. در «نام دهی» و «طبقه بندی» کارگزاران اجتماعی ممکن است با توجه به هویت منحصر به فردشان بازنمایی شوند دو مؤلفـه­ی آخر «جنس ارجاعی» و «نوع ارجاعی» هستند. جنس واقعیتی است که از طبقه بندی تعدادی از انواع حاصل می‌شود و نوع واقعیتی است که با تجربه­ی بلافصل درک می­شود.

2-       پیشینه‌ی پژوهش 

اغلب مطالعات صورت گرفته در حوزه‌ی تحلیل گفتمان انتقادی رسانه‌ها در کشور ما در قالب پایان نامه‌های دانشگاهی و یا مقاله بوده است که به برخی از آنها اشاره می شود . رزمجو، ثانوی (1378) ضمن بهره گیری از الگوی ون لیوون (1996) و بررسی اخبار شبکه­های مختلف، به تحلیل گفتمان انتقادی شیوه‌های تصویرسازی کارگزاران و کشف ساختارهای گفتمان‌مدار در زبان اخبار پرداخته‌­اند. نتایج بررسی‌ها نشان می‌دهد ساختارهای گفتمان مدار بسیاری در اخبار مورد استفاده قرار می­گیرند و استفاده از مؤلفه­های ذکرشده در اخبار قابل کشف است. درصد استفاده از ساختارهای گفتمان مدار در خبرهای شبکه یک به مراتب بیشتر از شبکه سه می‌باشد. علت آن است که شبکه یک شبکه­ای ملی است و به همین دلیل اخبار را با جزییات بیشتری نسبت به شبکه سه ارائه می‌دهد یارمحمدی، سیف (1383) در مقاله­‌ای، نحوه‌ی بازنمایی کارگزاران اجتماعی در منازعات فلسطین و اسرائیل از طریق ساختارهای گفتمان‌مدار را در روزنامه‌­های داخلی و خارجی به لحاظ کمی و کیفی مورد بررسی قرار داده‌اند. داده­های پژوهش، مقالاتی درباره­ی منازعات فلسطین و اسرائیل هستند که از روزنامه­های فارسی زبان کیهان و رسالت ،که محافظه کار بودند، و همشهری و آفتاب­یزد ،که اصلاح طلب قلمداد می‌شدند، انتخاب شدند. همچنین مقاله‌هایی از روزنامه­های انگلیسی زبان گاردین، ایندیپندنت، واشنگتن پست و شیکاگو سان تایمز¹² مورد استفاده قرار گرفتند تا از حیث استفاده از مؤلفه­های گفتمان مدار الگوی پژوهش، مورد بررسی قرار گیرند. نتایج تحلیل که حاصل مقایسه‌ی دو به دوی این روزنامه‌هاست، حاکی از تشابه دیدگاه دو روزنامه‌ی آمریکایی و دو روزنامه‌ی فارسی زبان اصلاح طلب است. اما در موارد دیگر تفاوت‌ها کاملا ملموس است. در این پژوهش به این نکته اشاره می‌شود که علیرغم ادعای نویسندگان روزنامه‌ها مبنی بر بی طرفی در ارائه‌ی اخبار، هیچ نوشته­ای خالی از ارزش گذاری خاص نیست و دیدگاه­های آن‌ها در قالب ساخت‌های زبانی خاص نمود پیدا می‌کند. در مقاله­ای با عنوان «آیا این مرد به بمب اتم دست می‌یابد» به قلم سلطانی و شاقاسمی (1391) نحوه‌ی انعکاس مناقشات هسته­ای ایران در مطبوعات آمریکا در چارچوب تحلیل گفتمان انتقادی مورد بررسی قرار گرفته است. محققین ضمن بیان این موضوع که رسانه‌ها در همه جای جهان خواسته‌ها و ایدئولوژی صاحبان خود را بازتاب می‌دهند، به بررسی این سؤال پرداخته­اند که چگونه این ایدئولوژی­ها به نویسندگان مطبوعات منتقل می‌شوند و در قالب متن بازتاب می‌یابند. در این مقاله نشان داده شده است که چگونه رسانه­ها ضمن استفاده از مقوله­های زبانی در متون خبری خود، بدون اینکه به وجه بی­طرفی آن متن خدشه­ای وارد شود، دیدگاهی را بازنمود می­کنند که در واقع انعکاسی از نیات کسانی است که روزنامه حامی آن‌هاست. در پژوهش­هایی که در این زمینه صورت گرفته تاکنون به بررسی برنامه هسته‌ای ایران به صورت همزمان در روزنامه های داخلی و خارجی پرداخته نشده است و یا از الگویی متفاوت از الگوی ون لیوون بهره گرفته شده است. 

3- روش تحقیق

داده­های مورد نیاز این پژوهش  با استفاده از آرشیو پایگاه­های اینترنتی دو روزنامه­ی فارسی زبان کیهان و ایران و دو روزنامه­ی انگلیسی زبان گاردین و واشنگتن­پست در طول سال1390 (معادل آوریل 2011 تا فوریه 2012) جمع­آوری گردیده است. مجموع عناوین جمع آوری شده از چهار روزنامه، 242 عنوان است که 121 عنوان از هر گروه ( داخلی و خارجی) را شامل می­شود. علت انتخاب دو روزنامه ایران و کیهان به دلیل داشتن موضع واحد انها در قبال برنامه هسته­ای بود. در مورد روزنامه­های خارجی نیز هدف انتخاب دو روزنامه معتبر بود که همسو با سیاست­های انگلیس و آمریکا در قبال برنامه هسته­ای ایران بودند.

روش انجام پژوهش توصیفی ـ تحلیلی است. ابتدا عناوین روزنامه­‌های ذکر شده با توجه به الگوی ون­لیوون(1996) توصیف و  بر اساس چهار مؤلفه تشخص بخشی، تشخص زدایی، تفکیک کردن و پیوند دادن مورد تحلیل کیفی قرار گرفت. ضمن اینکه تحلیل کمی داده­ها نیز با استفاده از نرم افزار اکسل انجام شد. 

4- تحلیل داده­ها

آنچنان که ذکر شد تحلیل داده­ها به دو صورت کیفی و کمی صورت میگیرد. ابتدا به تحلیل کیفی و توصیف مؤلفه­ها و تحلیل داده­ها و سپس به تحلیل کمی تحقیق می­پردازیم.

4-1-تشخّص بخشی 

به کارگزاران اجتماعی می­توان مشخصّه­ی انسانی یا غیر انسانی داد. تشخص بخشی دادن مشخصه‌ی انسانی به کارگزار است و به دو زیر مؤلفه مشخص سازی¹³ و نامشخص‌سازی¹⁴ تقسیم می­شود.

الف- مشخص سازی

  مشخص سازی هنگامی رخ می­دهد که هویت کارگزار اجتماعی به نحوی مشخص، روشن و شناخته شده است که به دو گونه، متمایز می­شود: مشخص سازی تک موردی¹⁵ و چند موردی¹⁶.

1- مشخص سازی تک موردی

چنانچه کارگزار اجتماعی در آن واحد در یک عمل یا نقش اجتماعی مشخص شرکت داشته باشد، تصویر سازی به صورت مشخص سازی تک موردی است.

1) رمزی کلارک؛ دادستان سابق آمریکا: ایران تصمیمی برای تولید سلاح هسته­ای ندارد. (کیهان، ا اسفند، 1390)

2) دمپسی؛ رئیس ستاد مشترک نیروی نظامی آمریکا: ترور دانشمندان ایرانی کار اسرائیل و آمریکاست. (کیهان، 29 دی، 1390)

 

3) Turkish PM, Erdogan in Tehran for nuclear talks. (Guardian, Mar 28, 2011)

سفر اردوغان نخست وزیر ترکیه به تهران برای انجام مذاکرات هسته­ای

4) US defense secretary, Leon Panetta: US didn’t kill Iranian nuclear scientist.

 (Guardian, Jun 14, 2012)

لئون پتنا وزیر دفاع آمریکا: آمریکا در قتل دانشمند هسته­ای ایران دست ندارد.

در جملات فوق کارگزار صرفا در یک نقش اجتماعی حضور دارد و بدین صورت مشخص و شناخته شده است. مشخص سازی کارگزاران در قالب تک موردی به نوعی برای برجسته سازی و تاکید بر موضع آنها درباره برنامه هسته­ای ایران است و روزنامه­های مذکور بدین شکل از این دیدگاهها در جهت حمایت از دیدگاه مقبول خود بهره می­گیرند.

2-مشخص سازی چندموردی

این نوع مشخص سازی به زیر مؤلفه­های وارونگی¹⁷، نمادین شدگی¹⁸، دلالت ضمنی¹⁹ و فشرده شدگی²⁰ تقسیم می­شود.

الف) وارونگی: در این حالت کارگزار اجتماعی با دو نقش وارونه و متضاد هم، بازنمایی می­شود که این دو نقش می­توانند شخصیت مربوط به گذشته و زمان حال باشند و یا اینکه در قالب دو نقشی که با هم هم‌خوانی ندارند و ناهنجارند، نمایانده ­شوند. نوع اول را زمان درهمی²¹ و نوع دوم را هویت درهمی²²  خوانده­اند. در مثال نوع اول (زمان درهمی) می­توان شخصی را در هیئت رستم دستان با کلاه خود مخصوص دید که با کلاشینکف در تپه­های اطراف شیراز (به عنوان کوه قاف) دنبال دیو سفید می­گردد. در مورد دوم (هویت درهمی) می­توان به کتاب­های موش و گربه­ی عبیدزاکانی و کلیله و دمنه که حیوان­ها در نقش انسان ویا بالعکس ظاهر می­شوند، اشاره کرد. طنز نویسان و سایر نویسندگان، جهت فرار از سانسور یا هدف­های دیگر معمولا از این شگردها زیاد بهره می­گیرند(یارمحمدی و سیف: 1383).

ب) نمادین شدگی: در این حالت کارگزاران خیالی، اسطوره­ای و یا داستانی به جای کارگزاران واقعی به کار می­روند. در داده­های پژوهش نمونه­ای با این مشخصات یافت نشد.

ج) دلالت ضمنی: در این حالت ممکن است که یک کارگزار مشخّص منحصر به فرد در عین حال مقوله یا نقش دیگری را بر عهده داشته باشد. در واقع دلالت ضمنی، نوعی مشخص نمایی خاص و منحصربفرد است که به همراه خود معانی، اشارات و دلالت­هایی را به صورت ضمنی به ذهن متبادر می­کند.

5 ) رژیم صهیونیستی مسئولیت ترور شهید رضایی­نژاد را پذیرفت. (کیهان، 5 مرداد، 1390)

6) مؤسسه رند آمریکا: تنها راه توقف برنامه­ی هسته­ای ایران روی کار آمدن جنبش سبز است. (کیهان، 23 خرداد، 1390)

در نمونه­های ذکر شده، عبارت «رژیم صهیونیستی» مفاهیمی چون جنگ­طلبی و خشونت و جنایایت اسرائیل را به مخاطب االقا می­کند. همچنین عبارت «جنبش سبز» می­تواند مضامینی به همراه داشته باشد که به نوعی یادآور حوادث انتخابات ریاست جمهوری ایران در سال 88 می­باشد. در روزنامه­های خارجی نمونه­ای با این مضمون یافت نشد.

د) فشرده شدگی: آخرین مؤلفه از این نوع، فشرده­شدگی است که معادل اطلاق صفت یا ویژگی­ای خاص به گروهی خاص است.

7) ایستادگی ایران نتیجه داد؛ برق اتمی بوشهر در شبکه سراسری ( کیهان، 22 شهریور، 1390)

8) آژانس تبدیل به سازمانی سیاسی برای اجرای منویات آمریکا شده است. (ایران، 18 خرداد، 1390)

در مثال­های بالا صفت «ایستادگی»، به دولت و ملت ایران و ویژگی «سازمانی سیاسی» به آژانس انرژی اتمی اطلاق شده­اند.

 

                                                Iran nuclear pariah. (Washingtonpostm, Aug 4, 2011) 9) 

ایران (کشور) منزوی هسته­ای

 

10) Netanyahu to AIPAC: A nuclear- armed Iran must be stopped. (Guardian, Mar 6, 2011)

نتانیاهو خطاب به آیپک: ایرانِ مسلح به سلاح هسته­ای، باید متوقف شود.

  درنمونه­هایی که از روزنامه­های خارجی بیان شد، صفات «منزوی» و «مسلح به سلاح هسته­ای» به ایران و در واقع مسئولان آن نسبت داده شده است. مشخص ساختن کارگزار با استفاده از صفت، نسبت دادن مشخصه­ای خاص به صورت منفی یا مثبت و یا بازنمایی او در قالب شخصیتی اسطوره­ای، از شگردهای تاثیر گزار روزنامه­های مذکور در تشخص بخشی به کارگزران است که نه به صورتی آشکار بلکه با بهره­گیری از حربه­های اینچنینی کارگزار مورد نظر در مرکز توجه قرار میگیرد و تصویر مورد نظر روزنامه از او به مخاطب القا می­شود.

 

 

ب- نامشخص­سازی        

   به طور معمول، نامشخص­سازی²³ با به‌کارگیری ادات ابهام و ضمایر مبهم مانند: هرکسی، اندکی، بعضی و غیره در جلوی اسامی و تعبیرات حاصل می­گردد.

11) برنامه هسته­ای جدید ایران: ساخت تاسیسات چند منظوره. (کیهان، 23 شهریور، 1390)

12) رئیس جمهور در پنجمین سالروز ملی فنآوری هسته­ای: هیچ ظرفیت هسته­ای نباید از دسترس ملت دور بماند. (ایران، 21 فروردین، 1390)

عبارات مشخص شده، نمونه­هایی از نامشخص سازی هستند. در عناوین روزنامه های خارجی نمونه­ای از این مؤلفه یافت نشد.

4-2- تشخص زدایی

در تشخص زدایی ، کارگزاران به صورت غیر انسان ظاهر می­شوند که خود دو گونه دارد: انتزاعی کردن²⁴ و عینی کردن²⁵ 

الف - انتزاعی کردن

در این مؤلفه کارگزار اجتماعی با صفت و کیفیتی بازنمایی می­شوند.

13) منابع اسرائیل: بهار عربی برنامه هسته­ای ایران را به حاشیه برد. (کیهان، 9 آبان، 1390)

14) قدرتهای هسته­ای معاهده NPT را نادیده گرفتند (کیهان، 23 خرداد، 1390).

در مثال­هایی که ذکر شد، عبارت «بهار عربی» به عنوان صفتی معادل انقلاب­های کشورهای عربی به کار رفته است همچنین «قدرتهای هسته­ای» نیز اشاره به کشورهای صاحب قدرت در زمینه انرژی هسته­ای دارد.

15) Iran nuclear talks: west demands closure of Fordo underground facilities. (Guardian, Apr 8, 2011)

مذاکرات در باره برنامه ­هسته­ای ایران: درخواست غرب از ایران برای تعطیلی سایت زیرزمینی فردو.

16) Western powers agree to resume Iran talks over nuclear program. (Guardian, Mar 6, 2011)

موافقت قدرت­های غربی با از سرگیری مذاکرات با ایران درباره برنامه هسته­ای این کشور

عبارات مشخص شده در نمونه­های بالا، صفتهایی هستند که به آمریکا و کشورهای هم­پیمانش اطلاق شده است.

ب- عینی کردن

 مؤلفه‌ی دیگر تشخص زدایی، عینی کردن است. عینی کردن حالتی است که کارگزاران توسط مکان، ابزاری که با فعالیت آنها ارتباط دارد، گفته و یا اشاره به اندام آنها تصویر سازی می­شوند. ازاین رو، این مؤلفه­ها به ترتیب مکان مداری²⁶ ، ابزارمداری²⁷، گفته مداری²⁸  و اندام مداری²⁹  نام گرفته‌اند.

17) سفیر ایران در لاهه: آمانو پیش از انتشار گزارش دستورهای لازم را از واشنگتن دریافت کرد. (کیهان، 23 آبان، 1390)

   نمونه­ی فوق تنها مورد از مکان مداری در داده­های مربوط به روزنامه­های داخلی است. در روزنامه­های خارجی از این مؤلفه به مراتب بیشتر استفاده شده است که همانند نمونه فوق در آنها به جای کارگزار از مکان مرتبط با آنها استفاده شده است. مثال­های زیر از این دست هستند.

18) United Nations confirms talks over Tehran’s atomic capacity will take place in Vienna. (Guardian, Apr 28, 2011)

سازمان ملل تایید کرد؛ مذاکرت درباره­ی ظرفیت هسته­ای تهران در وین برگزار خواهد شد.

                 19) Washington says it’s peering into nuclear crannies ahead of talks.(Guardian, Apr8,2011)

واشنگتن می­گوید که قبل از مذاکرات هسته­ای، همه تاسیسات هسته­ای ایران را به دقت زیز نظر دارد.

  در عناوین تحلیل شده­ی روزنامه­های خارجی نمونه­ای از ابزار مداری در مفهومی که ذکر شد وجود نداشت. جملات زیر نیز  تنها مثال­های یافت شده در روزنامه­های داخلی است که نگارندگان معتقدند می­توان آنها را جزو این مؤلفه محسوب کرد.

20) آمریکا از نفوذ ایران می­ترسد نه از بمب اتمی (کیهان، 13 مهر، 1390)

21) سلاح هسته­ای بهانه است، آمریکا اهداف دیگری درباره ایران دنبال می­کند. (کیهان، 27 تیر، 1390)

گفته مداری سومین مؤلفه از این نوع است. جملات زیر مثال­های از این زیرمؤلفه هستند.

22) اعتراف آمانو به پیشرفت­های جدید در تازه­ترین گزارش آژانس. (کیهان، 13 شهریور، 1390)

 

23) UN report cities secret nuclear researched by Iran (Washington post, Nov 9, 2011).

گزارش سازمان ملل از تحقیقات هسته­ای سری در شهرهای ایران

 

آخرین زیر مؤلفه­ی عینی کردن اندام مداری است به جای کارگزار از اندام آن برای بازنمایی استفاده می­شود.

24) ایران همزمان با سوخت­گذاری راکتور هسته­ای تهران برای مذاکره با 1+5 اعلام آمادگی کرد؛ مذاکره با دست پر هسته­ای. (ایران، 27 بهمن، 1390)

25) IAEA returns from Tehran empty- handed

بازگشت ماموران آژانس از تهران با دست خالی

در تشخص زدایی بنا بر دیدگاه مورد حمایت اصحاب روزنامه، هویت اصلی کارگزار روشن نیست. بنابراین برای بازنمایی او به جای مشخص سازی او، به ویژگی او، ابزار و مکان مرتبط با کار او و یا اندام و گفته او استناد می شود تا عملا نوعی ابهام ایجاد شود  برای نمونه در جمله شماره 17 کارگزار بازنمود نیافته و به جای آن از مکان استفاده شده است،در جمله  شماره20 به جای کارگزار از ابزار یعنی بمب اتم استفاده شده است، در جمله 22 به جای کارگزار به گفته او استناد شده است و در جمله شماره 25 اندام به جای کارگزار بازنمود یافته است.

4-3- پیونددهی 

  ویژگی مؤلفه پیونددهی  این است که در آن بازنمود کارگزاران به صورت گروههای مشخصی است که در مورد عملی واحد، نظری واحد دارند که این دیدگاه می­تواند موافق یا مخالف باشد.

25) مذاکرات ایران و 1+5 در استانبول. (ایران، 1 اسفند، 1390)

26) ایران خطاب به آمریکا و اسرائیل: مسئولیت ترور دانشمندان ایرانی مستقیما با شماست. (کیهان، 21 خرداد، 1390)

 

27) Iran accuses US and Britain of role in killing of nuclear scientist (Guardian, Jun 14, 2012).

ایران آمریکا و انگلیس را متهم به دست داشتن در قتل دانشمند هسته­ای این کشور کرد

28) Barak Obama warns Iran and North Korea over nuclear weapons. (Guardian, Mar 20, 2011)

هشدار باراک اوباما به ایران و کره شمالی درباره تسلیحات هسته­ای

 پیوند دادن کارگزاران از حیث داشتن نظری واحد یا مخالف در امری، در جهت نشان دادن باورهای مشترک یا متضاد آنها تلقی می­شود و بواقع برای این امر می­توان کارگزاران را در عملی منفی یا مثبت پیوند داد. جمله 25 می­توتند نمونه­ای از پیوند دهی مثبت تلقی شود. پیوند دادن دو کشور «ایران و کره شمالی» در جمله 28 به نوعی معرف اشتراکات این دو و یا یکسان دانستن آنها از حیث داشتن خطری واحد باشد و نمونه منفی پیوند­دهی است. پیوند دادن آمریکا و اسرائیل در جمله 26 و آمریکا و انگلیس در جمله 27 و به این معناست که آنها در ترور دانشمندان ایرانی سهمی یکسان دارند و نقش هر دو در این مسئله به یک اندازه است.

4-4- تفکیک کردن 

در مؤلفه­ی تفکیک کردن در قالب گروه­های خودی یا غیر خودی، یک فرد از کارگزاران یا گروهی از آنها از دیگران مجزا می­گردد.

29) رئیس دستگاه قضا: میلیونها مسلمان در سرتاسر جهان انتقام خون دانشمندان ایرانی را می­گیرند. (کیهان، 29 دی، 1390)

30) غریب آبادی: ایران در کنفرانس منع سلاح­های شیمیایی لاهه، چهره ضد امنیتی آمریکا را به جهان نشان داد (کیهان، 16 آذر، 1390).

در مثال­های فوق اسامی مشخص شده به وضوح از دیگر کارگزاران منفک شده­اند.

31) Russian scientists at center of Iranian mystery. (Washington post, Nov 14, 2011)

دانشمندان روسی در مرکز معمای ایرانی

32) Western powers agree to resume Iran talks over nuclear program. (Guardian, Mar 6, 2011)

موافقت قدرت­های غربی برای از سرگیری مذاکرات با ایران درباره­ی برنامه هسته­ای آن

در این جملات نیز «دانشمندان روسی» و «قدرت­های غربی» به طور مشخص از سایرین متمایز شده­اند. استفاده از این مؤلفه بر خلاف پیوند زدن در جهت جداسازی و انفکاک کارگزاران از یکدیگر است. برای نمونه در جمله 32 قدرت­های غربی به عنوان قدرت­هایی که روبروی برنامه هسته­ای ایران ایستاده­اند از سایرین منفک شده­اند که می­توان آن را در جهت تقسیم بندی خودی و غیرخودی تلقی کرد. بدین معنی که قدرت­های غربی در یک جبهه واحد و ایران نیز در جبهه­ای دیگر است. تفکیک کارگزاری مشخص به معنای جدا سازی او از جبهه خودی و  قرار دادن آن در جبهه مقابل است.

در بخش تحلیل کمی، به بررسی تفاوت بسامد به کارگیری مؤلفه­های گفتمان­مدار جامعه شناختی ـ معنایی ذکر شده در الگوی مذکور پرداخته می­شود. برای انجام این امر با استفاده از نرم­افزاری اکسل، بسامد مؤلفه­ها تحلیل شد که در قالب جدول و نمودارهایی ارائه می­گردد.

جدول شماره 1 - درصد مؤلفه­های جامعه­شناختی ـ  معنایی در روزنامه­های داخلی و خارجی

ردیف	مولفه ها	درصد مولفه ها در روزنامه های داخلی	درصد مولفه ها در روزنامه های خارجی
1	تشخص بخشی	17.3	13.2
2	تشخص زدایی	19.8	10.7
3	پیوند زدن	9.9	4.9
4	تفکیک کردن	26.4	7.4

 

 

 

 

 

 

 

 

      

 

 

 

          

 

 

     

 

آنچنان که مشخص است درصد بهره­گیری از مؤلفه­ها در روزنامه­های داخلی بیش از روزنامه­های خارجی است. این مولفه ها در روزنامه های داخلی به ترتیب3/17 ، 8/19، 9/9 و4/26 درصد و در روزنامه های خارجی به ترتیب 2/13، 7/10 ،9/4 و4/7 درصد است، اما مسئله مهم نحوه و هدف استفاده از این مولفه هاست که بر اساس ایدئولوژی و خط مشی­ای است که طرفین از آن حمایت می­کنند متفاوت است. در ضمن از میان مولفه‌های مورد بررسی، در روزنامه‌های داخلی «تفکیک کردن» بیشترین بسامد یعنی 4/26 درصد را به خود اختصاص داده و در روزنامه های خارجی «تشخص بخشی» با 2/13 درصد بالاترین میزان را داراست. آنگونه که ذکر شد، پیوند زدن یا تفکیک کردن کارگزاران در جهت نشان دادن وحدت یا تضاد فکری آنها بر سر مسئله هسته­ای ایران است و هدف از به کارگیری مؤلفه­ی تشخص بخشی برای تاکید بر نقش کارگزار و بهره­گیری از مؤلفه­ی تشخص زدایی بازنمود کارگزار در قالب مفاهیمی انتزاعی یا ملموس و عدم تمایل به ذکر نام کارگزار است تا ماهیت آن نامشخص بماند.

5- نتیجه گیری

شیوه فعال سازی و هویت دهی به کارگزاران اجتماعی در الگوی ون لیوون  اهمیت زیادی دارد. در این تحقیق در پی پاسخ گفتن به این سوال بودیم که آیا روزنامه­های داخلی و خارجی از مولفه­های جامعه شناختی – معنایی تشخص بخشی، تشخص زدایی، پیوند دهی وتفکیک کردن برای هویت دهی به کارگزاران درباره برنامه هسته­ای ایران استفاده کرده­اند و آیا درمیزان بکارگیری مؤلفه­ها تفاوت وجود دارد. نتایج تحلیل نشان می­دهد در انعکاس برنامه هسته­ای ایران هر دو گروه از روزنامه­ها، از مؤلفه­های مذکور درهویت دهی به کارگزران بهره گرفته­اند. اما تحلیل کمی بیانگر تفاوت میان روزنامه­ها در میزان به کارگیری مؤلفه­ها است و آنچنان که در بخش تحلیل کمی ذکر شد میزان بهره­گیری از مؤلفه­ها در روزنامه­های داخلی نسبت به روزنامه­های خارجی بیشتر است. اما در مورد نحوه به کار گیری مؤلفه­ها می­توان به صورت ضمنی به مسایلی  پی برد که در بررسی داده­ها نویسندگان به آن دست یافته­اند. این یافته­های کلی حاکی از این است که استفاده روزنامه­های خارجی و داخلی از مؤلفه­ها هدفمند است. در واقع تفاوت در میزان و نوع به کارگیری این مولفه­ها منطبق بر ایدئولوژی ­ای است که روزنامه­ها از آن حمایت می­کنند. در روزنامه­های داخل،  استفاده از مولفه­هااین مؤلفه‌ها در جهت تفکیک میان خودی و غیرخودی و بازنمود چهره­ای مثبت از نیروهای خودی است. اما روزنامه­های خارجی بیشتر برای بازنمود چهره‌ای منفی از طرف مقابل از این مؤلفه‌ها استفاده کرده‌اند. برای مثال در مشخص سازی تک موردی، روزنامه‌های داخلی افرادی را مشخص‌سازی کرده­اند که سخنانشان همسو با ایده‌ها و نظرات صاحبان آن روزنامه‌ها بوده است. در طرف مقابل در روزنامه‌های خارجی، استفاده از این زیرمؤلفه‌ها برای مشخص­سازی سفر اشخاص و یا شرکت آن‌ها در مذاکرات بوده است. بعبارتی هرگاه هدف برجسته سازی و تاکید بر موضع کارگزار در قبال برنامه هسته ای ایران است از مشخص سازی تک موردی استفاده شده است که به نوعی موید دیدگاه روزنامه­هاست. استفاده از مشخص سازی چند موردی و مشخصا فشرده‌شدگی، در روزنامه‌های داخلی با اطلاق ویژگی­ای مثبت به برنامه هسته­ای ایران است مانند: مقاوم و قدرتمند بودن ایران، در حالی که روزنامه های خارجی بیشتر به منفی سازی طرف مقابل و نسبت دادن ویژگی های منفی به ایران مانند «کشور هسته­ای منزوی»، «مسلح به سلاح هسته‌ای» و ... پرداخته‌اند. اگر چه بهره­گیری از نامشخص سازی و انتزاعی کردن برای ناشناس بودن کارگزار خاصی، در هر دو گروه از روزنامه­ها صورت گرفته است اما  سهم روزنامه­های خارجی بیشتر است که از آن نمونه می­توان به استفاده از عبارات«سرویس‌های امنیتی غرب» به جای سازمان سیا در روزنامه­های خارجی اشاره کرد. در مواردی هردو گروه روزنامه از یک مؤلفه استفاده کرده‌اند اما یکی با عبارات مثبت و دیگری منفی، مثلاً روزنامه های داخل و خارج از زیرمؤلفۀ اندام مداری در قالب اصطلاحاتی متقابل مانند «دست پر» در روزنامه‌های داخل و «دست خالی» در روزنامه‌های خارجی بهره برده­اند. تفکیک کارگزار به معنای جدا سازی او از دیدگاه خودی و قرار دادن او در جبهه غیر خودی است که در پیوند دهی نیز این امر در قالب پیوند دادن کارگزران از حیث داشتن نطر واحد یا مخالف صورت گرفته است. بنابراین می­توان گفت که میزان و نحوۀ بهره­گیری از مؤلفه­ها در مورد موضوع هسته­ای ایران در روزنامه­های داخلی و خارجی بر حسب دیدگاه سیاسی آنها متفاوت بوده است. هر چند روزنامه­های خارجی در این زمینه هدفمندتر عمل کرده­اند. در تحلیل داده­ها مشاهده شد که صرفا در مواردی معدود از مؤلفه­های یکسان در انعکاس خبری یکسان استفاده شده بود و اغلب برای انعکاس خبر یکسان ، دو گروه روزنامه مؤلفۀ متفاوتی به کار برده بودند به عبارت دیگر میزان تفاوت در بهره­گیری از این مؤلفه­ها بیشتر از تشابه آن‌ها بوده‌است.

 

 

 

منابع

 آقاگل­زاده، فردوس.(1390). تحلیل گفتمان انتقادی. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.

رزمجو، آیت... و ثانوی، سحر (1378). " بررسی شیوه های تصویر سازی کارگزاران در زبان اخبار؛ تحلیل گفتمان انتقادی با عنایت به مؤلفه‌های جامعه شناختی ـمعنایی".فصلنامه پازند.سال‌چهارم،شماره سیزدهم، 65-41.

ربیعی، علی و احمد زاده نامور، فرناز (1378). نظریه بازنمایی رسانه­ها و تحلیل افکار عمومی متقابل آمریکایی­ها و ایرانی­ها. مجله دانش سیاسی، 4 (2)، 37-62 

سلطانی، علی اصغر و شاقاسمی، احسان (1389)." آیا این مرد به بمب اتم دست می­یابد؛ نگاهی به بازنمایی مناقشات اتمی ایران در مطبوعات آمریکا". مجله جهانی رسانه، پاییز و زمستان 1382، 10، 14-1

یارمحمدی، لطف­ا... و سیف، لیدا.(1383). "بازنمایی کارگزاران اجتماعی در منازعات فلسطین واسرائیل از طریق ساختارهای گفتمان مدار جامعه شناختی ـ معنایی ."مجموعه مقاله های ششمین کنفرانس زبانشناسی"، 91-61.

Fairclough, N. (2004). Analyzing Discourse. London: Routledge

MacCarthy, M. (2000). Discourse Analysis for Language Teachers, Cambridge:

   Cambridge University press.

Rogers, R. (2011). An Introduction to Critical Discourse Analysis in Education,

   New York: Routledge.

Van Dijk, T.A. (2001). "Critical Discourse Analysis", In Schiffrine, D. Tannen, D.

   & Hamilton, H.E. (Eds), Handbook of Discourse, London: Routledge

Van Leeuwen, T.A. (1996). The Representation of Social Actors, In Caldas

   Coulthard, C.R. &Coulthard, M. (Eds), Text and Practices: Readings in CDA.

Van Leeuwen, T.A. (2005). Introducing Social Semiotics, London: Routledge.

Van Leeuwen, T.A. (2008). Discourse and Practice, London: Oxford University

   Press.

Van Leeuwen, T.A. (2009).Critical Discourse Analysis, In Schiffrine, D. Tanen.

   Hamilton. (Eds), Handbook of Discourse, London: Routledge.

Wodak, R. & Meyer, M. (Eds) (2001). Methods of Critical Discourse Analysis,

   London: SAGE.

Woods, N. (2006). Describing Discourse: A Practical Guide to Discourse Analysis,

   New York & London: Hodder Arnold.

 

 

---

[1] . Rogers 

[2] . exclusion- inclusion  

[3] . suppression

[4] . backgrouding

[5] . personalization

[6] . impersonalization

[7] . association

[8] . differentiation

[9] . nomination

[10] . categorization و

[11] . Genericization and specification

[12] . Chicago Sun Times

[13]  . determination

[14] . inditermination

[15] . single-determination   

[16] . over-determination  

[17] . inversion  

[18] . symbolization.

[19] . connotation   

[20] . distillation   

[21] . anachronism   

[22] . deviation   

[23] . indetermination  

[24] . abstraction  

[25] . objection   

[26] . spatalization   

[27] . instrumentalization  

[28] . Utterance autonomization 

[29]  . somatization

---