سیر انفسی در دیوان حافظ از منظر تحلیل گفتمان انتقادی

محورهای موضوعی : زبان و ادبیات فارسی

مریم محمودی ¹ , اعظم خادم ²

1 - دانشیار زبان و ادبیات فارسی، واحد دهاقان، دانشگاه آزاد اسلامی، دهاقان، ایران،
2 - دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه ازاد اسلامی واحد دهاقان

تاریخ دریافت : 1396/06/14 تاریخ پذیرش : 1397/11/01 تاریخ انتشار : 1398/02/15

کلید واژه: دیوان حافظ, تحلیل گفتمان انتقادی, سیر آفاقی, سیر انفسی,

چکیده مقاله :

حافظ به عنوان یکی از سرایندگان برجستة ادبیّات عرفانی در میان شاعران پارسی‌سرا راجع به مسألة‌ سعادت بشر و عوامل پیش‌برنده و بازدارنده از آن و همچنین نوع موضع‌گیری وی در قبال تعالیم صحیح و ناصحیح رسیدن به سعادت و سیر انفسی، عقاید ناب و درخور توجهی دارد. در این نوشتار به منظور شناخت بهتر و عمیقتر این نظرات از روش تحلیل گفتمان انتقادی استفاده شده است که شامل نظریه‌ها و روش‌هایی برای مطالعة تجربی روابط میان گفتمان و تحولات اجتماعی و فرهنگی است. براین اساس دو غزل از حافظ در سه سطح توصیف، تفسیر و تبیین بررسی شده است. نتایج این واکاوی نشان می‌دهد که شعر حافظ آمیزه‌ای از تغزّل و تعقّل است و تفسیر آن بدون قرآن کاری عبث و بی فایده است. سیر انفسی از نظر حافظ، فرایندی خرد محور و عملگراست و با زهد منافات دارد. این فرایند پالایشی است، نه پرورشی و نقش مرشد، تنها به عنوان الگو و راهنما است‌ و او هیچ سیطره‌ای بر سالک ندارد .

چکیده انگلیسی:

Hafiz, as a prominent face among mystical Persian poets, offers outstanding tips about the prosperity of mankind and its promoting and deterrent factors, and either true or false teaches how to achieve prosperity and introversive revolution. In order to understand the views more clearly, this paper has deployed the method of CDA which includes theoretical and experimental procedures to investigate the relationship between discourse and social and cultural developments. Accordingly, two samples of Hafiz sonnets were studied through the three stages description, interpretation, and articulation. This analysis showed that Hafiz is a mixture of lyricism and sense, interpretation of which apart from Quran is non-sense. Hafiz believes in introversive revolution as a rational practice which is incompatible with asceticism. The nature of this procedure is to eliminate the redundancies rather than piling up a mass of empty talk, through which the mentor just acts as a pioneer, non-dominant over the voyager at all. some of Hafiz sonnets were studied through the three stages description, interpretation, and articulation. This analysis showed that Hafiz is a mixture.

منابع و مأخذ:

1. قرآن کریم.


2. نهج‌البلاغه: شرح و ترجمة محمد دشتی.


3. آقاگل‌زاده، فردوس (1385)، تحلیل انتقادی گفتمان. تهران: شرکت انتشارات علمی فرهنگی.


4. پورنامداریان، تقی (1384)، گمشدة‌ لب دریا: تأمّلی در صورت و معنی شعر حافظ. چاپ دوم، تهران: سخن.


5. جوادی یگانه، محمدرضا، صحفی، سیدمحمدعلی (1392)، «روایت زنانه از جنگ تحلیل انتقادی کتاب خاطرات دا»، فصلنامة نقد ادبی، دورة 6، شمارة 21، صص85-110.


6. حافظ شیرازی، شمس‌الدین محمّد (1387)، دیوان حافظ. نسخة قزوینی و غنی، ج 6، تهران، محمّد.


7. حسینی‌سروری، نجمه (1393)، «تحلیل انتقادی گفتمان قصیده‌ای از سنایی غزنوی»، نشریة کهن­نامه ادب فارسی، دورة 5، شمارة 1، صص 89-67.


8. خرّمشاهی، بهاء‌الدین (1372)، حافظ‌نامه، جلد 1 و 2، چاپ پنجم، تهران: انتشارات علمی فرهنگی و انتشارات سروش.


9. -------------- (1385)، حافظ، حافظة‌ ماست، چاپ سوم، تهران: نشر مطر.


10. خلیلیان کورتانی، زهرا (1393)، بررسی و تحلیل آیات انفسی در نهج‌البلاغه، پایان‌نامة کارشناسی ارشد، دانشگاه لرستان.


11. رحمانی، محمّد جواد (1388)، «سیر انفسی در قرآن»، پژوهش‌نامة اخلاق، شمارة 6، صص 120 – 97.


12. سرایی، حسن و همکاران (1387)، روش کیفی در مطالعات اجتماعی، پژوهشنامه علوم اجتماعی، ‌سال دوم، ش. 3، صص 105-83.


13. سلیمانی امیری، عسکری (1379)، «ذات و صفات الهی درکلام امام علی(ع)»، معرفت، شمارة 39، صص 76 – 71.


14. شعیری، حمیدرضا (1385)، تجزیه و تحلیل نشانه – معناشناختی گفتمان، تهران: سمت.


15. شکرانی، رضا، مهدی مطیع و مرضیّه فانی (1389). «گفتمان و کاربست آن در متون روایی»، علوم اجتماعی، شماره‌ 4، صص 100 – 71.


16. صفوی، کورش (1387)، درآمدی بر معنی شناسی، تهران: سورة مهر.


17. فاضلی، محمّد (1382)، «گفتمان و تحلیل گفتمان انتقادی» پژوهشنامة‌ علوم انسانی و اجتماعی، سال چهارم، شمارة چهاردهم، صص 107 – 81.


18. فرکلاف، نورمن (1379)، تحلیل انتقادی گفتمان، ترجمة‌ فاطمه شایسته‌پیران و دیگران، چاپ نخست.


19. قدسی، محدثه و همکاران (1393)، «بررسی متن نامة مسعود غزنوی به ارسلان خان در تاریخ بیهقی با روش تحلیل گفتمان انتقادی»، جستارهای ادبی، شمارة 184، صص71-102.


20. گرجیان عربی، محمّد مهدی (1389)، پژوهشی در مورد تفسیر انفسی قرآن کریم. پایان‌نامه‌ کارشناسی ارشد، دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم قم.


21. نکونام، جعفر (1387)، «تفسیرآیه آفاق و انفس در بسترتاریخی»، پژوهش‌نامه‌ قرآن وحدیث، شماره‌5، صص 46 – 29.


22. یارمحمّدی، لطف‌الله (1383)، گفتمان‌شناسی رایج و انتقادی، تهران: هرمس.


23. یوسفی، علی و همکاران (1391)، «تحلیل گفتمان انتقادی هویت ایرانی در شاهنامة فردوسی (مورد مطالعه: داستان سیاوش)» فصلنامة جامعه شناسی تاریخی، دورة 4، شمارة2، صص145-172.