بررسی رابطه مؤلفه‌های کالبدی و رفتارهای اجتماعی در خوابگاه دانشجویی نمونۀ موردمطالعه: خوابگاه دختران دانشگاه هنر-تهران
محورهای موضوعی : دو فصل‌نامه فضای زیستفاطمه خدمتی 1 * , آرزو منشی زاده 2
1 - گروه معماری،دانشکده معماری و شهرسازی،دانشگاه هنر،تهران،ایران
2 - گروه معماری،دانشکده معماری و شهرسازی،دانشگاه هنر،تهران،ایران
کلید واژه: فضای شخصی, قلمرو, خلوت, رفتار اجتماعی, خوابگاه دانشجویی,
چکیده مقاله :
یکی از عوامل مهم و تأثیرگذار بر رفتار انسان، محیط کالبدی‌ای است که در آن سکونت می‌کند؛ خوابگاه‌های دانشجویی یکی از محیط‌های سکونتی است - که هرچند در اطلاق اولیه به کاربری مکانی برای «خواب» تنزل یافته - ولی از نظر مکانی برای حضور مخاطبان جوان با زمینه‌های فرهنگی مختلف در ارتباط با دانشگاه محل تحصیلشان زمینه‌ساز بستری برای بروز رفتارهای اجتماعی است. هدف از پژوهش حاضر، یافتن رابطه بین مؤلفه‌های کالبدی خوابگاه و رفتارهای اجتماعی دانشجویان باتوجه به چهار مفهوم خلوت، فضای شخصی، قلمرو و ازدحام برگرفته از نظریه آلتمن است. راهبرد تحقیق به‌صورت ترکیبی شامل راهبرد کیفی و موردپژوهی است و در مرحلۀ گردآوری اطلاعات از مشاهده میدانی، پرسشنامه، مصاحبه نیمه‌ساختاریافته برای بررسی رفتاری جامعه هدف یعنی دانشجویان دختر دانشگاه هنر و شناخت نیازهای محیطی و عوامل تأثیرگذار بر رفتارهای اجتماعی آنها استفاده شده است. این مقاله ضمن آسیب‌شناسی خوابگاه مورد بررسی و اشاره به ضعف‌ها و مؤلفه‌های تأثیرگذار بر رفتارها، به ارائه پیشنهادهای راهبردی و راهکارهای طراحی مسکن دانشجویی می‌پردازد. براساس نتایج پژوهش، ایجاد مراتب فضایی، تعبیه کنج‌های مطلوب در اتاق‌های مشترک، تعبیه فضاهای مکث در فضاهای حرکتی راهکارهای مؤثر در تحقق سطوح مختلف خلوت محسوب می‌گردند. پیشنهادهایی نظیر استفاده از مبلمان چند منظوره و انعطاف پذیر، طراحی جدارهای قابل کنترل توسط فرد، تفکیک عملکردی فضاها می‌توانند به عنوان راهکارهایی برای حفظ فضای شخصی مطرح باشند. همچنین تفکیک فضایی از طریق جدارهای متحرک و مبلمان و کفسازی متفاوت، تعبیه قلمرو برای ورودی‌ها، انعطاف پذیری در چینش فضایی برای ایجاد قلمروی شخصی، عواملی هستند که در تشخیص قلمروها کارآمد خواهند بود. به منظور کاهش حس ازدحام نیز توجه به نکاتی چون افزایش ارتفاع در فضاهای جمعی، تعبیه فضاهای تخلیه در نواحی پرتراکم، توزیع مناسب فضاهای خدماتی مانند آشپزخانه، پیشنهاد می‌شوند. برای تامین ازدحام مطلوب هم طراحی فضاهای جمعی برای برگزاری رویدادها و آتلیه‌های میان رشته ای توصیه می‌شود.
Student residence is a place for non-native students to live in connection with the university where they study, which has been usually degraded to a "dormitory". The user of this place is mostly young people with different cultural backgrounds and dissimilar levels of social behavior. The purpose of this study is to find the relationship between physical components and social behaviors in student dormitories considering behavioral characteristics of privacy, personal space, territory and crowding, developed in Altman's theory. The methodology of this research is the qualitative and case-study strategy. So, after a review of the theories related to social behaviors, the female students, living in one of the residences of University of Art have been selected as the target community to study. The necessary data has been collected through the observations, questionnaires and semi-structured interviews with students. The data analysis shows a number of physical weaknesses that influence on social behavior indicators and dissatisfaction of residents. At the end, the article proposes the design strategies and solutions to consider in architectural design of the student residence, based on social behavior indicators. According to research findings, creating spatial hierarchies, incorporating desired nooks in shared spaces, and introducing pause spaces in active areas are effective strategies for achieving various levels of privacy. Suggestions such as using multi-purpose and flexible furniture, designing controllable partitions by individuals can be proposed to maintain personal space. Additionally, spatial division through movable partitions, furniture, and diverse flooring, creating domains for entrances, flexibility in spatial arrangement to establish personal territories are factors that will contribute to efficient identification of territories. To reduce the sense of crowding, attention to aspects such as increasing height in communal spaces,and proper distribution of service spaces such as kitchens are recommended. Furthermore, to ensure desired crowding, the design of communal spaces for events and interdisciplinary studios is suggested
- آلتمن، ایروین (۱۳95). محیط و رفتاراجتماعی: خلوت، فضای شخصی، قلمرو، ازدحام. ترجمه علی نمازیان. ویراسته جواهر افسر. چاپ سوم، تهران: دانشگاه شهید بهشتی.
- احمدجو، زهرا (1396) "سوئیت یازده خوابگاه [قریب]". پروژه درس روانشناسی محیطی دانشگاه هنر. کارشناسی ارشد معماری داخلی. دانشگاه هنر، منتشرنشده.
- بهزاد بهبهانی، آرزو؛ علی آبادی، محمد، سامانی، سیامک و پورنادری، حسین (1390). طراحی خوابگاه‌های جدید براساس ترجیحات دانشجویان در ابعاد معماری و روانشناسی محیطی. روانشناسی معاصر، دوره6 (1)، 68-59.
- پاکزاد، جهانشاه و بزرگ، حمیده (1391). الفبای روانشناسی محیط برای طراحان. تهران: آرمانشهر.
- جعفری، مژده؛ اسدپور، علی و حائری، سلما (1399). راهبردهای طراحی خوابگاه‌های دانشجویی براساس تحلیل قرارگاه‌های رفتاری ( نمونه مورد مطالعه: خوابگاه دانشجویان دختر دانشگاه شیراز). نشریه معماری و شهرسازی، دوره 11(19)، 167-186.
- چرمایف، سرچ و الکساندر، کریستوفر (۱۳۹۴). عرصه‌های زندگی خصوصی و زندگی جمعی به جانب یک معماری انسانی،.ترجمه منوچهر مزینی. چاپ پنجم، تهران: دانشگاه تهران.
- حیدری، علی‌اکبر و عبدی پور، زهرا (۱۳۹۴). ارزیابی نقش خلوت در ارتقای دلبستگی به مکان در خوابگاه‌های دانشجویی. هنرهای زیبا، دوره20(4)،86-73.
- شاهچراغی، آزاده و بندرآباد، علیرضا (1394). محاط در محیط: کاربرد روانشناسی محیط در معماری و شهرسازی. ویراسته گیتی سبزواری.چاپ اول، جهاد دانشگاهی.
- صدیقیان بیدگلی، آمنه و لشگری، مجتبی (۱۳۹۶). بازشناسی و مرور نظام‌مند مسائل اجتماعی زندگی دانشجویی در ایران. پژوهش و برنامه‌ریزی در آموزش عالی، دوره ۲۳(3)، 123-115.
- طالبیان، نیما؛ آتشی، مهدی و نبی‌زاده، سیما (۱۳۸9). مجتمع اقامتی.چاپ دوم، مشهد: کتابکده کسری.
- لاسون، برایان (۱۳۹6)، زبان فضا. ترجمه علیرضا عینی‌فر، فواد کریمیان. چاپ سوم، تهران: دانشگاه تهران.
- لنگ، جان (۱۳90). آفرینش نظریه معماری: نقش علوم رفتاری در طراحی محیط. ترجمه علیرضا عینی‌فر. چاپ پنجم، تهران: دانشگاه تهران.
- مدیریت برنامه، بودجه، تحول اداری و بهروری (۱۳۹۶). برنامۀ راهبردی دانشگاه هنر (1395-1404)
- معتضدیان، فهیمه و مطلبی، قاسم (1393). قلمرویابی در سکونتگاه‌های دانشجویی (مطالعه موردی: خوابگاه فاطمیه کوی دانشگاه تهران). هویت شهر، شماره هفدهم، 64-55.
- مک‌اندرو، فرانسیس‌تی (۱۳95). روانشناسی محیطی. ترجمه غلامرضا محمودی. چاپ چهارم، تهران: نشر وانیا.
- مهدی، رضا (1394)، کیفیت زندگی دانشجویان دانشگاهی (مطالعه موردی: دانشگاه‌های دولتی شهر تهران)، آموزش عالی ایران، ،شماره 3، 26-1
- نظرپور، محمدتقی و نوروزیان ملکی، سعید (1398). ارزیابی مؤلفه‌های مؤثر بر میزان رضایت دانشجویان دختر از سکونت در خوابگاه‌های دانشگاهی. روانشناسی کاربردی، دوره 13، شماره1(49).179-163.
- نظرپور،محمدتقی (1398). رابطه بین سلامت روان دانشجویان با فضای کالبدی خوابگاه (مورد پژوهشی چهار بلوک خوابگاه دختران دانشگاه شهید بهشتی). هنرهای زیبا- معماری و شهرسازی، دوره4، شماره3، 96-87.
- هال، ادوارد (۱۳۹۲)، بعد پنهان، ترجمه منوچهر طبیبیان. چاپ هفتم، تهران: دانشگاه تهران.
- Bickman, L., Teger, A., Gabriele, T., McLaughlin, C., Berger, M., & Sunaday, E. (1973). Dormitory Density and Helping Behavior. Environment and Behavior, 5(4), 465–490
- Thomsen,J & Eikemo,T. A. (2010). Aspects of student housing satisfaction: A quantitive study. Journal of Housing and Built Enviroment, 25(3), 273-293
- Chiara, J.D & croble, M.j. (2001). Time saver standarads for bulding types. Singapore: McGraw Hill.
- Heilweil, M. (1973). The Influence of Dormitory Architecture On Resident Behavior. Environment and Behavior, 5(4), 377–412.
- Kaya, N., & Weber, M. J. (2003). Territorial Behavior in Residence Halls: A Cross-Cultural Study. Environment and Behavior, 35(3), 400–414.
-Namazian, A & Mehdipour, A. (2013). Psychological Demands of Built Environment, Privacy, Personal Space and Territory in Architecture, International Journal of Psychology and Sciences, 3(4):109-113
-Pride, L & Ritchie, M. (2017). The design of student accommodation supporting their experience of university. https://www.srhe.ac.uk/downloads/public/eventpresentations/320_TheDesignofstudentaccommodation.pdf.( Retrieved 8May. 2020)
-Rahimi,s. (2015). Social interaction student residence halls: an architecture perspective. An unpublished research project for the degree of master of architecture. school architecture and landscape architecture, the Pennsylvania state university.95 page. https://etda.libraries.psu.edu/files/final_submissions/11075. ( Retrieved 14July. 2020)
- Song, Y. (2016). A dormitory could be more joyful: Student housing. An unpublished research project submitted in partial fulfillment of the requirement for the degree of Master of Architecture (Professional), Unitec Institute of Technology, New Zealand.108 page. https://www.researchbank.ac.nz/handle/10652/3481. ( Retrieved 15August. 2020)
بررسی رابطه‌ی مؤلفه‌های کالبدی و رفتارهای اجتماعی در خوابگاه دانشجویی
نمونۀ موردمطالعه: خوابگاه دختران دانشگاه هنر
1 فاطمه خدمتی 1*، آرزو منشی‌زاده 2
1 دانش‌آموخته‌ی کارشناسی ارشد معماری، دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه هنر، تهران، ایران. نویسنده مسئول.
2 استادیار، دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه هنر، تهران، ایران
تاریخ دریافت: 16/12/1402 تاریخ پذیرش نهایی: 28/12/1403
n چکیده
n واژگان کلیدی: فضای شخصی، قلمرو، خلوت، رفتار اجتماعی، ازدحام، خوابگاه دانشجویی.
n مقدمه
برای دانشجویانی که خارج از شهر محل زندگی‌شان تحصیل می‌کنند، خوابگاه مکانی است که در آن بخش قابل‌توجهی از زمان آنها سپری می‌شود و طراحی آن نیازمند رعایت ملاحظاتی است که فراتر از کاربری «خوابگاهی1» باید تلقی شود؛ به‌ویژه با رویکردهایی همانند تغییر کاربری بناهای موجود که مدیریت خوابگاه و دانشجویان را ملزم به تطبیق با ویژگی‌های کالبدی می‌کند؛ درحالی‌که تسهیل مراودات اجتماعی یکی از اهداف مهم این مکان‌ها است؛ و تعاملات اجتماعی سبب می‌شود تا دانشجویان جزئی از جامعه دانشجویی وسیع‌تر خود باشند، فرصت‌های یادگیری را افزایش می‌دهد و به تطبیق دانشجویان با اهداف آموزشی دانشگاه کمک می‌کند. همچنین باعث شکل‌گیری روابط طولانی‌مدت میان دانشجویان می‌گردد. (Rahimi,2015:3) در واقع خوابگاه تنها یک فضای آپارتمانی مسکونی نباید تلقی شود، بلکه از نظر ارتباطات بین فرهنگی و مراودات انسانی دارای اهمیت است. (Song,2016).
ازآنجا که دانشجویان متقاضی چنین فضایی، عمدتاً از شهرها و فرهنگ‌های متفاوت جامعه و بالتبع دارای بروز رفتاری متفاوت هستند؛ از سوی دیگر زندگی در مسکن دانشجویی از اولین تجربه‌های اجتماعی به‌منظور کسب استقلال و زندگی دور از خانواده به‌ویژه برای دختران دانشجو است، توجه به مناسبات اجتماعی برای طراحی صحیح و مناسب این مکان واجد اهمیت است؛ در خوابگاه‌ها به سبب اجتماعی بودن فضاها، رفتارهای اجتماعی نظیر حفظ خلوت، تنظیم فضای شخصی، قلمروپایی و مواردی ازاین‌دست اتفاق می‌افتد که به نظر می‌رسد تاکنون در حوزه طراحی کمتر موردتوجه قرار گرفته است.
از طرف دیگر ویژگی‌های متمایزکننده دانشگاه هدف از نظر تنوع، نوع رشته‌ها و مقاطع تحصیلی خود می‌تواند منجر به شکل‌گیری الگوهای رفتاری متفاوتی در بین دانشجویان گردد که لزوم توجهات جامعه‌شناسانه و روان‌شناسانه را مطرح می‌کند؛ مطالعات افرادی همچون آلتمن2 در حوزه محیط و رفتارهای اجتماعی که بر روی روابط دوسویه میان مردم و محیطشان صورت‌گرفته و در این پژوهش مورداستفاده قرار می‌گیرد می‌تواند در طراحی فضاهای اجتماعی نظیر مسکن دانشجویی و... باهدف ایجاد بستر رفتاری مناسب برای سکنای دانشجویان لحاظ شود.
لذا هدف از پژوهش حاضر ضمن یافتن رابطه بین مؤلفه‌های کالبدی خوابگاه و رفتارهای اجتماعی دانشجویان، ارتقای کیفیت زیستی دانشجویان (جامعۀ هدف) از طریق توجه به رفتارهای اجتماعی و لحاظ نمودن آن در راهبردهای طراحی خوابگاه‌های دانشجویی است. سوال مشخص پژوهش این است که چه رابطه‌ای میان مؤلفه‌های کالبدی و خلوت مطلوب، تامین فضای شخصی، به رسمیت شناخته‌شدن قلمروها و کاهش ازدحام در خوابگاه دختران دانشگاه هنر وجود دارد؟
n پیشینه پژوهش
پژوهش‌هایی که در زمینه خوابگاه‌های دانشجویی از زوایای مختلف انجام شدند، در چند دسته قابل‌بررسی هستند: اولین دسته مربوط به پژوهش‌هایی است که به گردآوری عوامل رضایت دانشجویان از خوابگاه همانند بهزاد بهبهانی و همکاران (1390) پرداخته‌اند؛ دسته دوم تحقیقاتی هستند که دررابطه‌با ضرورت توجه به رفتارهای اجتماعی در خوابگاه‌ها و بعضاً باتوجه‌به جنسیت همچون نظرپور (1398)، معتضدیان و مطلبی (1391)، قدرتی، مقصودزاده (1398)، رحمتی و همکاران (1398) صورت گرفته‌اند؛ در واقع هدف اصلی برخی از پژوهش‌های نامبرده، بررسی کیفیت زندگی در نمونه‌هایی است که پیش‌ازاین ساخته شده یا گردآوری ترجیحات دانشجویان از خوابگاه مطلوب است. دستۀ سوم پژوهش‌ها به طور مشخص به حوزۀ طراحی3 همچون جعفری و همکاران (1399) می‌پردازند.
با مطالعه پیشینه تحقیق و هدف‌گذاری اولیه، این مقاله در راستای مطالعات انجام‌شده در تلاش است به بررسی خوابگاه فعلی دختران دانشگاه هنر باتوجه‌به چهار مؤلفه موردتوجه در محیط و رفتارهای اجتماعی بپردازد؛ آنچه می‌تواند طراحی را فراتر از سرانه‌ها و ضوابط کلی نسبت به وجه «خوابگاهی» بودن آن تعریف کند. همچنین روحیه حاکم بر فضای سکونتی دانشجویان متأثر از فضای دانشگاه مرجع، رشته‌های تحصیلی، ترجیحات و نیازهای محیطی، روحیات ساکنین و رفتارهای متأثر از آن در این پژوهش مورد تحلیل قرار می‌گیرد؛ و در نهایت باتوجه‌به ضعف‌های کالبدی موجود، راهبردها و راهکارهای طراحی ارائه می‌شود.
جدول1. نتایج پژوهش‌های مرتبط را در سه بخش تاثیر معماری خوابگاه‌ها بر سلامت دانشجویان، توجه به فرصت‌ها و چالش‌های نهفته در زندگی خوابگاهی و راهکارهای طراحی برای ارتقا کیفیت زندگی آنان ارائه می دهد.
جدول 1.پیشینه و یافته‌های پژوهش‌های مرتبط (نگارندگان)
یافته‌های پژوهش | مشخصات پژوهش | |||
- ارائه راهبردهای طراحی در سه دسته کلی فضای خصوصی فعالیت‌های فردی، فضای نیمه‌خصوصی فعالیت‌های فردی و فضای عمومی و نیمه عمومی فعالیت‌های جمعی و فنون طراحی متناسب با آنها | راهبردهای طراحی خوابگاه‌های دانشجویی بر اساس تحلیل قرارگاه‌های رفتاری (نمونه موردمطالعه: خوابگاه دانشجویان دختر دانشگاه شیراز) | جعفری و همکاران (1399) | ||
- تاثیر نحوه قرارگیری اتاق‌ها، تنوع‌پذیری فضاهای خوابگاهی و وجود فضاهای عمومی و خصوصی در سلامت روحی و عاطفی دانشجویان - تجربه پریشانی بیشتر در دانشجویان دختر در فضاهای پرازدحام به سبب برخورداری از حمایت اجتماعی کمتر - افزایش سلامت روان در خوابگاه‌های دارای بیشترین فضای شخصی و کمترین ازدحام | رابطه میان سلامت روان دانشجویان با فضای کالبدی خوابگاه (مورد پژوهشی: چهار بلوک خوابگاه دختران دانشگاه شهید بهشتی) |
نظرپور (1398) | ||
- پیامد مثبت سبک زندگی خوابگاهی در ابعاد فردی برای دانشجویان دختر به نسبت زندگی در کنار خانواده: افزایش استقلال فردی، مدیریت هزینه‌های اقتصادی، بالارفتن قدرت درک و مدارا، بهبود تعاملات اجتماعی. -ترجیح اکثریت دانشجویان به این سبک زندگی علی‌رغم وجود مشکلات زندگی خوابگاهی | بررسی تجربه زندگی خوابگاهی در میان دانشجویان دختر با تاکید بر مشکلات آنها |
قدرتی، مقصودزاده (1398) | ||
- مهم‌ترین فرصت‌ها: استقلال، افزایش صبر و توان تحمل مشکلات، یادگیری مدیریت مالی، تقویت روحیه قدرشناسی نسبت به خانواده، آشنایی با فرهنگ‌ها و آداب‌ورسوم مختلف، یادگیری و تقویت مهارت‌های مختلف، افزایش نظم و مسئولیت‌پذیری و تقویت بعد معنوی و عمل به باورهای دینی - مهم‌ترین مشکلات: احساس غربت و دلتنگی، فشارهای روانی ناشی از هم‌اتاق شدن با افراد نامناسب، کیفیت پایین غذای سلف، کاهش کیفیت درس‌خواندن و به‌هم‌خوردن نظم خواب | تجارب دانشجویان دختر از سکونت در خوابگاه‌های دانشجویی: یک مطالعه کیفی |
رحمتی و همکاران (1398)
| ||
- عوامل ارتقادهنده کیفیت زندگی دانشجویان: روابط اجتماعی، فرهنگی و اوقات فراغت، محل و شرایط زندگی و فضای عمومی دانشگاه - عوامل کاهنده کیفیت زندگی دانشجویان: امکانات دسترسی، خدمات ورزشی، رفاهی و تفریحی، سلامت جسمی و امکانات درمانی - پزشکی و بهداشت و کیفیت غذای رستوران‌های دانشجویی | کیفیت زندگی دانشجویان دانشگاهی (مطالعه موردی: دانشگاه‌های دولتی شهر تهران) |
مهدی (1394) | ||
- عوامل نارضایتی دانشجویان و برهم‌زدن خلوت: سیستم خطی دوطرفه ساختمان، ازدحام، اتاق‌های 4 نفره، عمومی‌بودن سرویس‌های بهداشتی، سازماندهی نامناسب اتاق‌ها در ترکیب با فضاهای نیمه عمومی، رعایت نشدن سلسله‌مراتب قلمروها مانند تفکیک‌نشدن قلمروهای خصوصی و نیمه‌خصوصی در اتاق، مرزهای نامشخص فضای خصوصی بین افراد ساکن در یک اتاق. | قلمروپایی در سکونتگاه‌های دانشجویی (مطالعه موردی: خوابگاه فاطمیه کوی دانشگاه تهران) |
معتضدیان و مطلبی (1391) | ||
- معیار دانشجویان در انتخاب نوع خوابگاه سوییتی: داشتن بيشترين فضاي شخصي، كمترين ازدحام و شرايط مناسـب بـراي مطالعـه و اسـتراحت. - پیشنهاد دو الگوی متفاوت در طراحی خوابگاه دانشجویان کارشناسی‌ارشد و مقاطع پایین‌تر بر اساس ترجیحات متفاوت دانشجویان در مقاطع مختلف تحصیلی | طراحي خوابگاه‌هاي جديد بر اساس ترجيحات دانشجويان در ابعاد معماري و روانشناسی محيطي | بهزاد بهبهانی و همکاران (1390) | ||
- توصیه به ایجاد محیطی ایمن و حمایتی جهت ایجاد جوامع کوچک یادگیری در محیط خوابگاه با سازماندهی مناسب بر اساس رشته‌های تحصیلی برای ایجاد تعامل بهتر و بیشتر - تحقق اهداف اصلی یادگیری از طریق افزایش گفتمان، ایجاد ارتباط میان‌برنامه‌های درسی و فعالیت‌های فوق‌برنامه و فراگیری مهارت‌های زندگی، سازگاری با محیط دانشگاهی و زندگی دور از خانواده و نهایتا مشارکت دانشجویان در اداره امور خوابگاه‌ها | خوابگاه‌های دانشجویی به‌مثابه جوامعی برای یادگیری | محمودی‌راد، آراسته (1383) | ||
براساس جدول1، تحقیقات انجام شده در زمینه طراحی خوابگاه‌های دانشجویی، به طور عمده بر عوامل معماری و تأثیر آنها بر سلامت و رفاه دانشجویان تمرکز داشته‌اند. این مطالعات به شکل معناداری نشان داده‌اند که عواملی نظیر چیدمان اتاق‌ها، تفکیک فضاهای عمومی و خصوصی، و تراکم جمعیتی می‌توانند بر سلامت روان دانشجویان، به خصوص دختران، تأثیرگذار باشند. همچنین، این پژوهش‌ها به طور کلی به فرصت‌ها و چالش‌های زندگی در خوابگاه، از جمله استقلال، تاب‌آوری، احساس غربت و تعارضات هم‌اتاقی پرداخته‌اند و راهکارهایی برای بهبود شرایط زندگی خوابگاهی از طریق طراحی مناسب فضاها ارائه داده‌اند. با این وجود، بررسی‌ها نشان می‌دهد که در این تحقیقات، کمتر به مطالعات رفتاری تأثیر جنسیت کاربران و رشته تحصیلی آنها در طراحی خوابگاه‌ها توجه شده است. در واقع، به نظر می رسد که موضوع چگونگی تأثیرگذاری نیازهای متفاوت دانشجویان دختر و پسر و همچنین دانشجویان رشته‌های مختلف بر طراحی فضاهای خوابگاهی، نیازمند پژوهش های بیشتری باشد.
n مبانی نظری
n رفتار اجتماعی
رفتار عینی‌ترین و قابل‌مشاهده‌ترین واکنش انسان نسبت به محیطی است که در آن قرار گرفته (شاهچراغی و بندرآباد، 1394: 53) و رفتار فرد نتیجه انگیزش‌های او، قابلیت‌های محیط، تصاویر خارج از ادراک مستقیم محیط و معانی حاصل از آن است (لنگ، 1390: 111) و رفتار اجتماعی فراتر از رفتار فردی که به‌تنهایی توسط فرد انجام می‌شود، رفتاری است که مستلزم ارتباط بین دو یا چند نفر است، یعنی با وجود حداقل دو نفر انجام‌پذیر است: مانند گفتگوکردن، بازی‌های گروهی و... این نوع رفتارها نه‌تنها با فعالیت دو یا چند نفر انجام می‌شوند، بلکه در آنها افراد تحت‌تأثیر یکدیگر نیز قرار می‌گیرند. (پاکزاد، 1391: 234) در این زمینه آلتمن در ادامه مطالعات ادوارد هال4 در حوزه علم پروکسمیک5 یا همجواری، چهار مفهوم خلوت، فضای شخصی، قلمرو و ازدحام را پایه و اساس رفتارهای فردی و اجتماعی انسان در ارتباط با محیط تعریف می‌کند.
خلوت6 در نظریۀ رفتار اجتماعی آلتمن اولین مؤلفه رفتاری است که مورد بررسی قرار می‌گیرد. چرا که مؤلفه‌های رفتاری بعدی یا سازوکاری در راستای رسیدن به خلوت است و یا نتیجه عدم تحقق خلوت. در واقع خلوت فرایند تنظیم میان افراد است و چگونگی تعامل فرد را با دیگران مشخص می‌کند که در دو مقوله «خلوت مطلوب» و «خلوت کسب‌شده» قابل‌بررسی است. خلوت مطلوب میزان آرمانی تعامل با دیگران است و خلوت کسب‌شده میزان واقعی تعامل با دیگران. حالت بهینه خلوت وقتی حاصل می‌شود که این دو میزان با هم برابر باشند. (آلتمن، 13:1395) وستین7 (۱۹۷۰) چهار حالت مختلف خلوت‌گزینی اعم از انزوا، قرابت یا صمیمیت، گمنامی و توداری را این‌گونه توصیف می‌کند: «تنهایی» [یا انزوا] همان معنای عام خلوت‌گزینی را دارد، فرصت جدا‌شدن از دیگران و جلوی دید نبودن. بااین‌وجود سایر اشکال خلوت‌گزینی نیز مهم هستند. «صمیمیت» [یا قرابت] یعنی بتوانیم با خیال راحت اوقاتمان را در کنار افرادی مثل دوستان، همسر سپری کنیم. «گمنامی» به معنی دوری از جمع، شناخته شدن یا نظارت از طرف دیگران است. نوع چهارم خلوت‌گزینی «توداری» است و وقتی اتفاق می‌افتد که نیاز فرد به ارتباط محدودش از طرف اطرافیان او مورد حمایت قرار گیرد. (مک‌اندرو، 1395: 179)
هایداک8 و سومر9، فضای شخصی10 را به‌عنوان محیط اطراف بدن شخص تعریف کرده‌اند که ورود دیگران به آن بدون مشکل نیست. این فضا یک مکان جغرافیایی معین نیست، همراه شخص حرکت می‌کند و بسته به موقعیت بزرگ و کوچک می‌شود. اغلب به‌صورت حبابی از فضا توصیف شده است که فرد را در برمی‌گیرد. (به نقل از مک‌اندرو، ۱۳95: 153). ذکر این نکته لازم است که شکسته‌شدن فضای شخصی به نگرانی، فشار روانی و حتی گریز و پرخاش منجر می‌شود. (آلتمن، 1395). بشر می‌تواند به‌عنوان موجودی در نظر گرفته شود که دارای جنبه‌های بصری، حرکتی، دمایی و ملموسی از نفس خویش باشد که ممکن است توسط محیط اطرافش مهار شده و یا تقویت گردد. (هال، 1392: 84) هال برای تعامل اجتماعی از چهار منطقه صمیمی، شخصی، اجتماعی، عمومی11 نام برده است. علاوه بر عوامل فردی همانند سن و فرایند رشد، جنسیت، فرهنگ و عوامل شخصیتی، عوامل میان‌فردی، تعیین‌کننده‌های موقعیتی فضای شخصی در تعیین فضای شخصی موثرند؛ همچنین پژوهش‌هایی که دربارۀ رابطۀ جنسیت و فضای شخصی مطالعه کرده‌اند نشان می‌دهد به طور معمول زنان بیشتر از تعاملات نزدیک‌تر استفاده می‌کنند و مردان تحمل کمتری برای فواصل خیلی نزدیک دارند. (آلتمن،1395: 94-95( علی‌رغم وجود نیازی تحت عنوان فضای شخصی با یک تعریف مشخص برای تمام افراد اما چگونگی آن برای فرد تحت‌تأثیر عوامل بسیاری همچون سن، جنسیت، عوامل شخصیتی و فرهنگ است.
n قلمروپایی
رفتار قلمروپایی یکی از سازوکارهای نظارت بر مرز میان خود و دیگری است که به‌واسطه خصوصی‌سازی یا علامت‌گذاری مکان شیء صورت می‌گیرد و نشان می‌دهد که آن مکان یا شیء از آن فلان فرد یا گروه است. کاربرد خصوصی‌سازی و مالکیت بر نظارت بر تعامل اجتماعی است. این امر به برآوردن نیازهای جسمی اجتماعی کمک می‌کند. در صورت تجاوز به مرزهای قلمرو گاه واکنش‌های دفاعی نشان داده می‌شود. (آلتمن، 1395: 136) قلمروها در چند دسته قابل‌مطالعه هستند؛ قلمروی اولیه تحت مالکیت و استفاده انحصاری فرد یا گروه خاصی است، دیگران نیز آنها را مالک این قلمروها می‌شناسند، به شکلی دائمی تحت اختیار افراد هستند. قلمروهای ثانویه پلی است میان قلمرو اولیه که فرد در آنها نظارت کامل و تام و گسترده دارد و قلمرو عمومی که تقریباً همگان می‌توانند از آن استفاده کنند. به‌این‌ترتیب ممکن است افراد در مورد مرزهای قلمرو ثانویه دچار سردرگمی و آشفتگی شوند و پس از تثبیت و تجاوز به این مرزها تضاد و تقابل بسیاری میان افراد پیش بیاید قلمرو عمومی قلمرو موقتی است و تقریباً هرکسی به آن دسترسی و حق استفاده از آن را دارد. این نوع قلمرو را قلمرو آزاد، قلمرو موقتی و نیز قلمرو اختیاری نامیده‌اند. (آلتمن، 1395: 150-143)
ازدحام به‌عنوان آخرین مؤلفه رفتاری اشاره به حالت ذهنی و روان‌شناختی‌ای دارد که به احساسات منفی منجر می‌گردد. تفکیک میان مفاهیم تراکم12 و ازدحام مهم است. تراکم یک مؤلفه عینی از تعداد نفرات در هر واحد فضا است که معمولاً عنصر مهمی در ازدحام محسوب می‌شود. ادراک ازدحام تحت‌تأثیر سایر متغیرهای موقتی و جغرافیایی مثل معماری، نیازمندهای تکلیف و سن و جنسیت فرد قرار می‌گیرد. (مک‌اندرو، 1395: 233) بروز ازدحام زمانی اتفاق می‌افتد که سازوکارهای خلوت کارکرد موفقی نداشته باشد و فرد یا گروه بیش از حد مطلوب با دیگران رابطه متقابل برقرار کند، یعنی خلوت کسب‌شده کمتر از خلوت مطلوب باشد. هرچند بروز ازدحام همواره ناخوشایند و نامطلوب و یا توأم با تنش نیست. درواقع فرد گاه حضور دیگران را طلب می‌کند. به طور مثال در مسابقۀ فوتبال یا سالن تئاتر شلوغ، فرد وقتی که صندلی داشته باشد از ازدحام و شلوغی لذت می‌برد. (آلتمن، 1395: 186)
n روش تحقیق
راهبرد تحقیق به صورت ترکیبی شامل راهبرد کیفی و موردپژوهی است. در طی تحقیق خوابگاه قریب که یکی از خوابگاه‌های دختران دانشگاه هنر است به عنوان نمونه مورد مطالعه برای شناخت جامعه هدف انتخاب شد. بدین ترتیب در مرحله اول، از طریق مشاهده میدانی خوابگاه قریب، رفتارهای اجتماعی دانشجویان در فضاهای شخصی و جمعی خوابگاه شناسایی شد. سپس عوامل کالبدی مرتبط با مؤلفه‌های خلوت، فضای شخصی و قلمرو و ازدحام از طریق مشاهده میدانی، پرسشنامه، مصاحبه نیمه‌ساختاریافته13 با 60 نفر از دانشجویان ساکن خوابگاه مورد تحلیل قرار گرفت. تجزیه و تحلیل داده‌ها نیز در قالب 4 نمودار نمایش داده شد و راهکارهای کالبدی متناسب با هر یک از مؤلفه ها در فضای اقامتی و جمعی دانشجویان ارائه گردید.
n معرفی نمونه موردمطالعه
دانشگاه هنر14 به‌عنوان بزرگ‌ترین مرکز آموزش عالی رشته‌های هنری در ایران، در حال حاضر دارای 7 دانشکده در گرایش‌های آموزشی موسیقی، سینما و تئاتر، حفاظت و مرمت، هنرهای تجسمی، هنرهای کاربردی، معماری و شهرسازی، علوم نظری و مطالعات عالی هنر و یک پردیس بین‌المللی است که در ۴ نقطه جغرافیایی متفاوت در دو استان تهران و البرز واقع شده‌اند. مطالعات جمعیتی نشان می‌دهد بیش از نیمی از دانشجویان غیربومی در خوابگاه حضور دارند و از این تعداد بیشترین آمار مربوط به دختران است. در حال حاضر دانشگاه هنر برای سکونت دانشجویان دختر غیربومی، سه خوابگاه در شهر تهران و یک خوابگاه در شهر کرج دارد که در این پژوهش، یکی از خوابگاه‌های واقع در تهران - خوابگاه قریب - مورد بررسی قرار گرفته است.
تصویر 1: از راست: پلان طبقه همکف، پلان طبقات خوابگاه قریب (منبع: آرشیو دفتر فنی دانشگاه هنر)
خوابگاه قریب واقع در تهران (خیابان فاطمی) در پنج طبقه و هر طبقه شامل چهار واحد سکونتی بنا شده است که طبق آمار سال 98 (تاریخ شروع پژوهش) تعداد 239 دانشجوی دختر در آن ساکن هستند. هر واحد این مجموعه دارای دو یا سه اتاق و یک آشپزخانه و سرویس بهداشتی است. سازماندهی فعلی و توزیع جمعیتی این خوابگاه بر اساس مقطع تحصیلی صورت گرفته، به‌این‌ترتیب که در سه طبقه اول، دانشجویان کارشناسی (8-10 نفر در یک اتاق) و در دوطبقه آخر دانشجویان ارشد (4-6 نفر در یک اتاق) و دکتری (1 تا 2 نفر در یک اتاق) حضور دارند. تصویر1. دو پلان طبقه همکف و طبقات خوابگاه قریب را نشان می دهد.
n تحلیل محتوایی داده‌های کیفی
داده‌های کیفی این پژوهش که از مشاهده سبک زندگی دانشجویان در خوابگاه‌ها، گفتگو و مصاحبه پیرامون نیازها و دغدغه‌هایشان در دوران تحصیل استخراج شده است، حول چهار مؤلفه رفتاری موردنظر یعنی خلوت، فضای شخصی، قلمرو و ازدحام بررسی شده‌اند. هدف از این کار یافتن علل کارآمدی و یا ناکارآمدی محیط خوابگاه در حال استفاده و همچنین یافتن مؤلفه‌های کالبدی تأثیرگذار بر رفتارها برای ارائه راهکارهای پایانی طراحی است.آسیب‌شناسی صورت‌گرفته را می‌توان در چهار مؤلفه مطرح‌شده در تصویر 2 خلاصه کرد.
تصویر 2 از بالابه‌پایین: پلان یکی از سوییت‌ها (سوییت شماره 11)، فضاهای مشترک و فضای داخلی سوییت خوابگاه قریب (منبع پلان: نگارندگان، منبع تصاویر: زهرا احمدجو، دانشجوی معماری داخلی ساکن خوابگاه)
جدول2. از میان داده‌های جمع‌آوری‌شده، موارد مرتبط با فضا و معماری که متوجه ضعف‌های کالبدی است موردتوجه قرار گرفته است
جدول 2: بررسی رفتارهای اجتماعی مبتنی بر مشاهده میدانی (منبع: نگارندگان)
مؤلفه فرعی مداخله‌گر | مؤلفه (های) رفتاری | عوامل کالبدی مؤثر | نشانه‌های رفتاری |
فضای شخصی | قلمرو | ناکافی بودن ابعاد فضا/ عدم تعریف قلمروهای فیزیکی | تداخل فیزیکی افراد و فعالیت‌ها در اتاق |
فضای شخصی | عدم تعریف فضای کار/ مبلمان یا میز مطالعه به تعداد مناسب | استفاده از تختخواب به‌عنوان میز/ جابه‌جایی مداوم وسایل و کتاب‌ها از روی میز | |
ازدحام (غیراجتماعی) | فقدان کمد و فضای کافی برای لباس‌ها و وسایل شخصی | شلوغی رخت‌آویزها/ استفاده از میله پرده برای آویز لباس پراکندگی وسایل بر روی زمین | |
طراحی و تفکیک نامناسب فضاها/ مشکلات آکوستیکی | انتقال بو/ سروصدا از فضاهای خدماتی به اتاق‌ها | ||
ازدحام (اجتماعی) | عدم وجود فضای مناسب برای دروس عملی | تداخل فعالیت‌ها در اتاق (خواب - انجام تکالیف تحصیلی) استفاده از نمازخانه برای انجام پروژه‌های عملی | |
| عدم وجود فضای معین برای وسایل شخصی | گم‌کردن وسایل | |
قلمروی اولیه | خلوت | عدم تعریف فضاهای خلوت/ بالابودن نفوذپذیری بصری | مخفی‌کردن خود از دید سایرین بر روی تخت با نصب پارچه |
قلمروی اولیه و ثانویه | عدم وجود فضا و مبلمان کافی برای فعالیت‌های متفاوت | مطالعه و انجام فعالیت‌ها بر روی تخت | |
ازدحام غیراجتماعی | عدم وجود فضای آکوستیک برای فعالیت‌های پرسروصدا | تولید سروصدای تمرین از اتاق‌های مجاور | |
| ازدحام | عدم وجود فضای جمعی مناسب برای معاشرت | گفتگو و تجمع در آشپزخانه معاشرت در نمازخانه |
قلمرو | عدم وجود فضای کافی و تعریف‌شده برای فعالیت‌های خدماتی | کندشدن حرکت در راهروی سوئیت به دلیل موانع خدماتی (میز اتو، بند رخت...) | |
| عدم رعایت مسائل آکوستیکی | انتقال صدا از کانال کولر | |
| عدم تناسب آشپزخانه و امکانات آن با تعداد افراد استفاده‌کننده | ازدحام آشپزخانه به دلیل هم‌زمانی استفاده افراد | |
قلمرو | فضای شخصی | عدم وجود حریم مشخص، فضای و امکانات متعلق به هر فرد | نگرانی از ابتلا به بیماری مسری هم‌اتاقی (نظیر آبله‌مرغان، کرونا...) به‌واسطه استفاده از امکانات مشترک و برخوردهای مکرر |
بر اساس جدول2، نتایج حاصل از تحلیل نشانه‌های رفتاری، گویای تأثیر عوامل کالبدی نامناسب در فضا است. جدول مؤلفه‌های فرعی مداخله‌گر (مانند فضای شخصی، ازدحام، و قلمرو) را با مؤلفه‌های رفتاری و عوامل کالبدی مؤثر مرتبط می‌کند و درصدد است تا مشخص کند هر یک از این نشانه‌ها کدامیک از مؤلفه‌های رفتاری را تحت پوشش قرار می‌دهد. در نهایت، هدف این تحلیل، تبیین نقش عوامل کالبدی در شکل‌گیری رفتارهای مرتبط با این مؤلفه‌ها است. به‌طور مشخص، ناکافی بودن ابعاد فضا و عدم تعریف قلمروهای فیزیکی به تداخل فعالیت‌ها و استفاده نامناسب از فضاها (مانند تبدیل تختخواب به میز مطالعه) منجر می‌شود. همچنین، فقدان امکانات ذخیره‌سازی (مثل کمد) باعث شلوغی و استفاده غیرمعمول از فضاها (آویزان‌کردن لباس‌ها از میله پرده) می‌گردد. از سوی دیگر، طراحی نامناسب فضاهای خدماتی (راهروها، آشپزخانه) و مشکلات آکوستیک به ازدحام، کندی حرکت، و انتقال صدا بین فضاها دامن می‌زند. در بعد اجتماعی، نبود فضاهای اختصاصی برای فعالیت‌های جمعی یا عملی (مثل پروژه‌ها) موجب تجمع در مکان‌های نامتعارف (نمازخانه یا آشپزخانه) می‌شود. علاوه بر این، عدم تعریف حریم شخصی و اشتراک اجباری امکانات، نگرانی‌های بهداشتی و استرس ناشی از تماس مکرر (مثلاً در همه‌گیری کرونا) را تشدید می‌کند. در مجموع، این داده‌ها بر لزوم طراحی هدفمند فضاهای اشتراکی با تأکید بر تعریف قلمروهای شخصی، رعایت ابعاد کالبدی مناسب، و جداسازی عملکردی فضاها برای کاهش تداخل فعالیت‌ها و بهبود کیفیت زندگی ساکنان تأکید دارد.
نمودار ۱، تأثیر ضعف‌های کالبدی بر رفتارهای اجتماعی دانشجویان دانشگاه هنر (با تأکید بر چهار مؤلفه: خلوت، فضای شخصی، قلمرو و ازدحام) را بر اساس داده‌های پرسشنامه و مصاحبه نشان می‌دهد.
نمودار 1: آسیب‌شناسی ضعف‌های کالبدی و میزان تأثیر آن بر رفتارهای اجتماعی مبتنی بر نتایج پرسشنامه و مصاحبه با دانشجویان دانشگاه هنر (برگرفته شده از خروجی نرم افزار word 2024)
n تحلیل یافته‌ها
از بررسی نظریات رفتار اجتماعی و نتایج مطالعات میدانی اعم از مصاحبه با دانشجویان مبنی بر ضعف‌های موجود در خوابگاه مورد اشاره می‌توان به نقش طراحی و مؤلفه‌های کالبدی بر کیفیت تحقق مؤلفه‌های رفتاری خلوت، فضای شخصی، قلمرو، ازدحام پی برد؛ بنابراین در این مرحله با تحلیل اطلاعات گردآوری‌شده به تبیین مؤلفه‌های کالبدی و تدوین راهکارهایی به‌منظور طراحی مسکن دانشجویی پرداخته می‌شود. جدول 2، راهبردهایی را که می‌توان متناسب با مؤلفه‌های رفتاری و همچنین در ارتباط با فضاهای متفاوت خوابگاه اعم از فضاهای اقامتی (اتاق/سوییت‌ها) و فضاهای جمعی ارائه کرد را نشان می دهد.
با توجه به (نمودار 1 الف). آسیب‌شناسی ضعف‌های کالبدی در حوزۀ خلوت نشان می‌دهد بیشترین مورد عنوان‌شده (نزدیک به 70 درصد) مربوط به عدم وجود فضای جمعی برای فعالیت‌های جمعی و پس از آن عدم همخوانی فعالیت و فضا است و مواردی مثل فقدان حریم شنوایی، کمبود فضا، تداخل فعالیت خواب و مطالعه، فقدان حریم بصری در مراتب بعدی قرار می‌گیرند. براساس(نمودار 1 ب)، این آسیب‌شناسی در حوزۀ فضای شخصی حاکی از بیشترین نارضایتی (بیش از 75 درصد) در زمینه نداشتن حریم شخصی و تداخل ساکنین است و تعداد زیاد ساکنین در هر سوییت نیز ذکر شده است.همچنین (نمودار1 ج) نشان می دهد، در حوزۀ قلمرو کمبود میز مطالعه/کار با توجه به تعداد زیاد استفاده‌کنندگان بیش از سایر عوامل ذکر شده است و مواردی مثل عدم حس مالکیت بر فضای اتاق، کمبود کمد و فضای محافظت از وسایل شخصی، عدم تناسب یخچال و امکانات آشپزخانه با تعداد ساکنین و استفاده از رخت‌آآویز مشترک در مراتب بعدی قرار دارند. و در نهایت بررسی ازدحام در ( نمودار 1د) مشخص می کند، بیشتر مورد عنوان‌شده (نزدیک به 75 درصد) برنامه زمانی متفاوت و تداخل ساکنین اتاق و در درجه بعد فقدان فضای جمعی و تجمع در راهرو، آلودگی صوتی و مواردی از این دست است.
یافته‌های پژوهش حاضر حاکی از وجود رابطه‌ای معنادار میان مؤلفه‌های کالبدی خوابگاه‌های دانشجویی ویژه‌ی دانشجویان دختر دانشگاه هنر و چهار مؤلفه‌ی رفتاری (خلوت، فضای شخصی، قلمرو و ازدحام) است. این رابطه از آن جهت حائز اهمیت است که جنسیت ساکنین و نیازهای خاص ناشی از رشته‌های تحصیلی هنری، الگوی ترجیحات محیطی آنها را از سایر گروه‌های دانشجویی متمایز می‌سازد.
بر اساس داده‌های کیفی حاصل از مصاحبه‌ها و مشاهدات میدانی، دانشجویان دختر هنر تمایل معناداری به حفظ حریم فضای شخصی جهت اجتناب از تجارب منفی ناشی از ازدحام دارند. همچنین، نیاز به فضاهای متنوع با مساحت گسترده‌تر برای انجام فعالیت‌های عملی مرتبط با رشته‌ی تحصیلی، از دیگر یافته‌های کلیدی این پژوهش محسوب می‌شود. این امر نشان از تأکید ویژه‌ی این گروه بر مولفه فضای شخصی در طراحی محیطی دارد. از سوی دیگر، وجود فضاهای مشترک جهت نمایش آثار هنری و تعاملات فکری، امکان تحقق الگوی مطلوب خلوت و ازدحام جمعی مطلوب را برای آنان فراهم می‌سازد.
علاوه بر این، ضرورت تأمین مبلمان مناسب و تعریف مرزهای فیزیکی مشخص به منظور حفاظت از آثار و وسایل شخصی، به عنوان یکی از شاخص‌های کلیدی ارتباط میان مؤلفه‌های کالبدی و مفهوم قلمرو در این گروه شناسایی شد. این یافته‌ها بر لزوم طراحی اختصاصی فضاهای خوابگاهی متناسب با ویژگی‌های روان‌شناختی و نیازهای عملی دانشجویان هنر تأکید دارد.
جدول 3. شامل راهبردها و راهکارهای طراحی مسکن دانشجویی است که بر اساس یافته‌های آسیب‌شناسی و دسته‌بندی مسائل تدوین شده است.
جدول 3: راهبردها و راهکارهای طراحی مسکن دانشجویی، مبتنی بر مؤلفه‌های رفتار اجتماعی. (نگارندگان)
مؤلفه رفتاری | راهبردهای طراحی | راهکارهای پیشنهادی | |
خلوت | فضای اقامتی | تأمین خلوت سطح 1 (از نوع تنهایی) | - ایجاد سلسله‌مراتب فضایی - ایجاد تفکیک فضایی - تعبیه کنج‌های مطلوب در اتاق‌های مشترک (مثل بالکن، فرورفتگی در جداره‌ها...) |
فضای جمعی | تأمین خلوت سطح 2 (از نوع قرابت یا صمیمت) | - طراحی فضاهای همگرا برای معاشرت از نوع قرابت (گروه‌های دو تا چندنفره) - تعبیه فضای مکث در فضاهای حرکتی مثل راهروها - ایجاد فضاهای محصور در فضای باز مثل حیاط‌های مرکزی | |
تأمین خلوت سطح 3 و 4 (گمنامی و توداری) | - ایجاد گستردگی در فضاهای اشتراکی و فضای باز - تغییر ارتفاع و ابعاد فضایی | ||
فضای شخصی | فضای اقامتی | تأمین فضای کافی برای انجام فعالیت‌های متفاوت | - تأمین سرانه فضایی متناسب با فعالیت‌های رشته‌های هنر - استفاده از مبلمان چندمنظوره و انعطاف‌پذیر |
فضای جمعی | کنترل نفوذپذیری بصری | - طراحی جداره‌های انعطاف‌پذیر (باز و بسته‌شونده قابل‌کنترل توسط فرد) - استفاده از پوشش گیاهی در فضاهای در معرض دید - ایجاد سلسه‌مراتب یا هندسه فضایی مانع دید مستقیم | |
کنترل نفوذپذیری صوتی | - تفکیک عملکردی فضاها بر اساس میزان تولید صدا - ایجاد فضاهای آکوستیکی برای تمرین دانشجویان رشته‌های نظیر سینما، تئاتر و موسیقی | ||
کنترل نفوذپذیری بویایی | - تفکیک عملکردی کافی میان فضاهای خدماتی محرک بویایی مثل آشپزخانه، سرویس بهداشتی - تعبیه سطل زباله در فواصل کافی نسبت به اتاق‌ها | ||
قلمرو |
فضای اقامتی | تعریف قلمروهای اولیه
| - تفکیک فضایی از طریق جداره‌های متحرک، مبلمان، کفسازی متفاوت - تعبیه کمدهای شخصی و میز مطالعه - امکان شخصی‌سازی فضای کار دانشجو از طریق تعبیه قفسه یا کتابخانۀ شخصی بر روی دیوار - انعطاف‌پذیری در چینش فضایی برای ایجاد قلمروی شخصی |
فضای جمعی | تعریف قلمروهای ثانویه | - ایجاد عرصه‌بندی فضایی از عمومی به خصوصی - تعریف قلمرو برای ورودی‌ها - تعبیه آشپزخانه و سرویس بهداشتی مجزا (ترجیحاً) برای هر واحد سکونتی یا مشترک بین حداکثر دو واحد سکونتی همجوار - تعبیه جاکفشی قبل از ورود به هر واحد | |
تعریف قلمروهای عمومی | - تعبیه فضاهای معاشرت خارج از اتاق در طبقات - تعبیه فضاهای تمرین برای فعالیت‌های عملی رشته‌های هنر - تعبیه فضاهای رویداد مثل جشن‌ها، نمایش آثار، و... | ||
ازدحام | فضای جمعی | تأمین ازدحام مطلوب | - تعبیه فضاهای جمعی برای برگزاری رویدادها - طراحی فضاهایی برای نمایش آثار دانشجویان هنر - طراحی فضاهای جمعی با هندسه همگرا - تعبیۀ آتلیه‌های میان‌رشته‌ای (فضای تمرین مجسمه، ماکت و نقاشی) |
فضای جمعی | کاهش ازدحام نامطلوب | - افزایش ارتفاع در فضاهای جمعی یا سایر ابعاد مؤثر برای ایجاد فضاهای واگرا - تعبیه فضای تخلیه در فضاهای پرتراکم - توزیع مناسب فضاهای خدماتی مثل آشپزخانه، حمام... | |
n نتیجه‌گیری
مسکن دانشجویی که به‌غلط به «خوابگاه» مصطلح شده، مکانیست که در مقطع زمانی مشخصی از زندگی یک فرد، خانه او محسوب می‌شود و ضروری است در هنگام طراحی در ضمن ایجاد فضای مناسب زندگی برای فعالیت‌های دانشجویی اعم از مطالعه، تفکر، مباحثه و معاشرت با کمترین تداخل و خدشه‌های احتمالی برای دوستی، صمیمت و اعتماد متقابل فراهم کرد. لازمه تحقق این هدف، ایجاد فضایی با رعایت حریم‌های شخصی و اجتماعی است.
برای پاسخ به سوال اصلی پژوهشی مبنی بر رابطه‌ی مولفه‌های کالبدی و رفتارهای اجتماعی با به‌کارگیری روش تحقیق اتخاذشده و گردآوری داده‌ها شامل مشاهده میدانی و مصاحبه نیمه‌ساختاریافته با دانشجویان ساکن خوابگاه، عوامل موثر بر عدم تحقق مؤلفه خلوت، فضای شخصی، قلمرو و ازدحام مطلوب استخراج شد و آسیب‌شناسی ضعف‌های کالبدی و میزان تأثیر آن بر رفتارهای اجتماعی مورد تحلیل قرار گرفت. از نتایج پژوهش می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد:
· از مطالعۀ نظریه‌های رفتار اجتماعی و تحلیل محتوای کیفی پژوهش می‌توان دریافت که خلوت مطلوب دانشجویان تنها یک صورت مشخص از خلوت مانند تنهایی نیست. دانشجو در طول روز، برای انجام فعالیت‌های مختلف خود به سطوح مختلف خلوت نیاز دارد که می‌تواند بخشی از آن، از طریق معماری فضای خوابگاه فراهم شود.
· دررابطه‌با تأثیر جنسیت در مؤلفه‌های رفتاری از تحلیل مشاهدات و مطالعه پژوهش‌های صورت‌گرفته پیشین این‌طور به نظر می‌رسد که در زمینه فضای شخصی، جلوگیری از تماس‌های اجباری و یا ناخواسته از دغدغه دانشجویان است. در مورد ازدحام نیز دانشجویان دختر به جهت برخورداری از حمایت اجتماعی و تداعی زندگی در خانه، به سکونت با تعداد نفرات کم تمایل دارند؛ بنابراین توزیع مناسب جمعیت و رعایت نسبت فضاهای خصوصی، نیمه‌خصوصی، عمومی و ایجاد سلسله‌مراتب میان فضاها می‌تواند راهکارهای کارآمدی در تحقق خلوت مطلوب دانشجویان دختر باشد.
· از نتایج دیگر پژوهش باید به تفاوت کالبدی مسکن دانشجویی دانشجویان هنر با سایر دانشجویان اشاره کرد. دانشجویان رشته‌های هنر به دلیل دروس عملی خود نیاز به فضاهایی متناسب با فعالیت‌هایشان دارند؛ به طور مثال برای دانشجویان رشته‌های نقاشی و معماری فضای اتاق باید برای انجام کارهایی از قبیل نقشه‌کشی با دست یا ساخت ماکت کافی باشد؛ همچنین برای تمرین دانشجویان رشته‌های سینما، تئاتر یا موسیقی باید فضایی با تدبیرهای مناسب به لحاظ صوتی در نظر گرفت.
در پایان مقاله، جدولی از راهکارهای کالبدی مؤثر در تحقق هریک از مؤلفه‌های رفتاری به تفکیک فضاهای اقامتی و جمعی تدوین و ارائه گردید.
· به طور مثال در تحقق خلوت از جنس تنهایی طراحی کنج‌هایی مانند لبه داخلی پنجره‌ها با فرصتی برای نشستن و تفکر، استفاده از عناصر تفکیک‌کننده فضایی با کنترل نفوذپذیری بصری می‌توانند مؤثر باشند. همچنین وجود فضاهای همگرای مکث در راهروها می‌تواند شرایط مناسبی برای معاشرت با دوستان را فراهم کند. تغییر ارتفاع و گستردگی فضایی می‌تواند با کاهش تماس با سایرین شرایط را برای تجربه گمنامی و انزوای دانشجویان فراهم کند.
· برای تأمین فضای شخصی افراد می‌توان به عواملی نظیر استفاده از پوشش گیاهی و یا جداره‌های بازو بسته شونده برای کنترل نفوذپذیری بصری در بخش‌هایی که دید به فرد و فضا وجود دارد اشاره کرد. برای حفظ فضای شخصی از منظر کنترل نفوذپذیری بصری نیز می‌توان راهکاری همچون طراحی فضا با تفکیک عملکردی را پیشنهاد داد، بطوریکه فضاهای پرسروصدا نظیر فضاهای معاشرت و خدماتی را از فضای اقامتی جدا نمود.
· از عواملی که موجب به‌رسمیت‌شناختن قلمرو می‌شوند، رعایت سلسله‌مراتب با تعریف حریم‌ها، تفکیک فضا با پارتیشن و مبلمان است و وجود سرویس بهداشتی و حمام مجزا برای هر واحد، میز مطالعه و کمدهای شخصی بخشی از دغدغه دانشجویان را دررابطه‌با قلمرو کاهش می‌دهد. وجود فضاهای تمرین برای رشته‌های هنر با ایجاد تمایز مسکن دانشجویان هنر از سایر مسکن‌های دانشجویی خود به‌نوعی موجب افزایش حس تملک دانشجویان بر محل سکونتشان می‌شود.
· در بحث ازدحام که هر دو مورد تجربه ازدحام مطلوب و کاهش ازدحام نامطلوب موردنظر است، وجود فضاهای جمعی برای برگزاری رویدادها و طراحی فضاهای جمعی با هندسه همگرا امکان تجربه ازدحام مطلوب در میان دوستان را فراهم می‌کند. برای کاهش ازدحام نامطلوب می‌توان به تعبیه فضای تخلیه برای کاهش جمعیت در رفت‌وآمد، افزایش ارتفاع در مکان‌های پرتراکم و توزیع مناسب فضاهای خدماتی به‌ازای واحدهای سکونتی اشاره نمود.
n پی‌نوشت
[1] * نویسنده مسئول: fa.khedmati7@gmail.com
این مقاله برگرفته از پایان‌نامه کارشناسی‌ارشد نویسنده اول با عنوان «طراحی مسکن دانشجویان دختر دانشگاه هنر مبتنی بر نظریه‌های رفتار اجتماعی» است که به راهنمایی نویسنده دوم در دانشکده معماری و شهرسازی دانشگاه هنر-تهران انجام شده است.
[1] خوابگاه معادل واژه dormitory در زبان انگلیسی است که به مکانی برای خوابیدن اشاره دارد.
[2] Irwin Altman
[3] از نمونه‌های طراحی و اجراشده با رویکرد مورد نظر در تجارب جهانی می‌توان به خوابگاه دانشجویی Titgen (2006) و همچنین Tokyo (1993) اشاره کرد که اولی با تقسیم‌بندی واحدها و تخصیص فضاهای عمومی، و همچنین جانمایی فضاهای خدماتی و عمومی در طبقه همکف از ازدحام و مزاحمت ناشی از سروصدا برای ساکنین جلوگیری کرده و در خوابگاه دوم با قرار دادن فضاهای نشیمن ساکنین و غذاخوری در طبقه همکف در تلاش برای ایجاد بستر مناسب برای آشنایی و معاشرت دانشجویان با یکدیگر بوده و در عین حال با طراحی مناسب راهروها و فضاهای مکث از برخوردهای اجتماعی جلوگیری کرده تا خللی در خلوت دانشجویان وارد نشود. (طالبیان، آتشی و نبی‌زاده، 1389).
[4] Edward T. Hall
[5] Proxemic
[6] Privacy
[7] Westin
[8] Hayduk
[9] Sommer
[10] Personal Space
[11] فاصله صمیمی 0تا 5/0 متر، فاصله شخصی 5/0 تا 20/1 متر، فاصله اجتماعی 2/1 تا 3.6 و فاصله عمومی 3.6 تا 8 متر
[12] Density
[13] سوالات پرسشنامه با توجه به چهار مؤلفه خلوت، فضای شخصی، قلمرو و ازدحام به صورت توصیفی و باز در مرحله‌ی اول تهیه شده است. مصاحبه‌های نیمه‌ساختاریافته به عنوان مرحله‌ی تکمیلی و از طریق پیام‌رسان‌های اجتماعی (به دلیل واقع‌شدن بخشی از پژوهش با اپیدمی کووید) صورت گرفته است. پاسخ‌ها بر اساس کلیدواژه‌ها کدگذاری و سپس دسته‌بندی شدند و در جداول و نمودارها مورد بررسی قرار گرفتند.
[14] دانشگاه هنر از ادغام دانشگاه فارابی، دانشکده هنرهای تزیینی، دانشکده هنرهای دراماتیک و هنرستان عالی موسیقی و هنرکده موسیقی ملی قبل از انقلاب تشکیل شده است.
n فهرست منابع
§ آرشیو دفتر فنی دانشگاه هنر
§ آلتمن، ایروین. (۱۳95). محیط و رفتاراجتماعی: خلوت، فضای شخصی، قلمرو، ازدحام. ترجمه : علی نمازیان. تهران: دانشگاه شهید بهشتی.
§ احمدجو، زهرا. (1396). "سوئیت یازده خوابگاه [قریب]". پروژه درس روانشناسی محیطی دانشگاه هنر. کارشناسی ارشد معماری داخلی. دانشگاه هنر، منتشرنشده.
§ بهزاد بهبهانی، آرزو و علی آبادی، محمد و سامانی، سیامک و پورنادری، حسین. (1390). طراحی خوابگاه‌های جدید براساس ترجیحات دانشجویان در ابعاد معماری و روانشناسی محیطی. روانشناسی معاصر، 6 (1)، 68-59.
§ پاکزاد، جهانشاه و بزرگ، حمیده. (1391). الفبای روانشناسی محیط برای طراحان. تهران: آرمانشهر.
§ جعفری، مژده. اسدپور، علی و حائری، سلما. (1399). راهبردهای طراحی خوابگاه‌های دانشجویی براساس تحلیل قرارگاه‌های رفتاری ( نمونه مورد مطالعه: خوابگاه دانشجویان دختر دانشگاه شیراز). معماری و شهرسازی ایران، 11(19)، 167-186.
§ رحمتی، عباس و زراعت حرفه، فهیمه و علی پور، فرحناز و کاربخش زاده، فاطمه. (1398). تجارب دانشجویان دختر از سکونت در خوابگاه های دانشجویی: یک مطالعه کیفی. پژوهش های جامعه شناسی معاصر، 8(14 )، 75-97.
§ شاهچراغی، آزاده و بندرآباد، علیرضا. (1394). محاط در محیط: کاربرد روانشناسی محیط در معماری و شهرسازی. جهاد دانشگاهی.
§ طالبیان، نیما و آتشی، مهدی و نبی‌زاده، سیما. (۱۳۸9). مجتمع اقامتی. مشهد: کتابکده کسری.
§ قدرتی، حسین و مقصودزاده، فاطمه. (1398). بررسی تجربه زندگی خوابگاهی در میان دانشجویان دختر با تاکید بر مشکلات آنها. آموزش عالی ایران، 11 (2)، 83-59.
§ لنگ، جان. (۱۳90). آفرینش نظریه معماری: نقش علوم رفتاری در طراحی محیط. ترجمه: علیرضا عینی‌فر. تهران: دانشگاه تهران.
§ محمودی راد، مریم و آراسته، حمیدرضا. (1383). خوابگاه های دانشجویی به مثابه جوامعی برای یادگیری. طب و تزکیه، (53)، 45-54.
§ معتضدیان، فهیمه و مطلبی، قاسم .(1393). قلمرویابی در سکونتگاه‌های دانشجویی (مطالعه موردی: خوابگاه فاطمیه کوی دانشگاه تهران). هویت شهر، 17، 64-55.
§ مک‌اندرو، فرانسیس‌تی .(۱۳95). روانشناسی محیطی. ترجمه :غلامرضا محمودی. تهران: نشر وانیا.
§ مهدی، رضا.(1394)، کیفیت زندگی دانشجویان دانشگاهی (مطالعه موردی: دانشگاه‌های دولتی شهر تهران). آموزش عالی ایران، ، 3، 26-1
§ نظرپور، محمدتقی و نوروزیان ملکی، سعید.(1398). ارزیابی مؤلفه‌های مؤثر بر میزان رضایت دانشجویان دختر از سکونت در خوابگاه‌های دانشگاهی. روانشناسی کاربردی، 13(1).179-163.
§ نظرپور،محمدتقی. (1398). رابطه بین سلامت روان دانشجویان با فضای کالبدی خوابگاه (مورد پژوهشی چهار بلوک خوابگاه دختران دانشگاه شهید بهشتی). هنرهای زیبا، معماری و شهرسازی، 4 (3)، 96-87.
§ هال، ادوارد .(۱۳۹۲)، بعد پنهان.ترجمه منوچهر طبیبیان. تهران: دانشگاه تهران.
§ Rahimi, Sohrab. (2015). Social interaction student residence halls: an architecture perspective. An unpublished research project for the degree of master of architecture. school architecture and landscape architecture, the Pennsylvania state university.
https://etda.libraries.psu.edu/files/final_submissions/11075. ( Retrieved 14July. 2020).
§ Song, Yutong. (2016). A dormitory could be more joyful: Student housing. An unpublished research project submitted in partial fulfillment of the requirement for the degree of Master of Architecture (Professional), Unitec Institute of Technology, New Zealand.
https://www.researchbank.ac.nz/handle/10652/3481. ( Retrieved 15August. 2020).