بررسی حکمی آفرینش فضای معماری مبتنی بر نیازهای انسانی

محورهای موضوعی : معماری

هدیه دبیری ¹ , سجاد محمد یارزاده ^{2 *} , محمد رضا قربانی پارام ³

1 - گروه معماری، واحد تهران جنوب، دانشگاه آزاد اسلامی،تهران، ایران.
2 - گروه معماری، واحد تهران مرکز، دانشگاه آزاد اسلامی،تهران، ایران.
3 - استادیار گروه معماری دانشگاه آزاد اسلامی واحد دماوند

تاریخ دریافت : 1404/06/16 تاریخ پذیرش : 1404/06/16 تاریخ انتشار : 1404/03/29

کلید واژه: حکمت, هنر اسلامی, معماری, نیاز انسانی, آفرینش.,

چکیده مقاله :

از نظر قرآن، انسان موجودی است که از روح خدا در او دمیده شده و اشرف مخلوقات محسوب شده­­است و به لحاظ وجودی دارای ساحت­های متعدد است که هریک از این ساحات دارای نیازهایی می­باشند که باید به آن پاسخ مناسب داده شود، بسیاری از پاسخ­های مناسب در ظرف مکان و معماری به منظور رشد، تعالی و بقاء  انسانی شکل می­گیرد که نیازمند دانش و تخصص حکیمانه است. دانش حکمی مفهومی است که می­تواند در راستای تعالی انسان و زیست وی در همه سطوح اثرگذار باشد. معماری حکمی پلی است میان فضاسازی براساس شناخت انسان و نیازهایش و فلسفه­ی وجودی وی،  لذا این پژوهش بر آن است تا با بهره­مندی از روش توصیفی – تحلیلی به بررسی نقش حکمت در معماری و پاسخ به نیازهای انسان اسلامی بپردازد. نتایج و دستاوردهای این پژوهش چنین نشان می­دهد که یک انسان بر اساس جهان بینی اسلامی دارای نه نیاز اساسی می­باشد که هریک بر اساس نگاه حکمی می­تواند به نیازهای انسان پاسخ مطلوب بدهد و اگر طراحی فضاها در معماری مبتنی بر حکمت توحیدی و قرآنی شکل گیرد، توانایی پاسخ­گویی به سه ساحت وجودی انسان را در بر­می­گیرد که این امر در نهایت می­تواند بستری مناسب برای زیست انسان در دنیا و سعادت وی در زندگی آخرت را همراه داشته باشد.

چکیده انگلیسی:

Wisdom is one of the fundamental concepts in architecture.

According to the Quran, man is a being who is breathed into him by the spirit of God and is considered the highest of creatures. He has many aspects in his existence, each of which has needs that must be appropriately responded to. Many appropriate responses are formed in the context of space and architecture for the purpose of human growth, excellence, and survival, which requires wise knowledge and expertise. Knowledge is a concept that can be effective in the direction of human excellence and his life at all levels. Architecture is a bridge between space-making based on the knowledge of man and his needs and his existential philosophy. Therefore, this research aims to examine the role of wisdom in architecture and responding to the needs of Islamic man by using a descriptive-analytical method. The results and achievements of this research show that a human being has nine basic needs based on the Islamic worldview, and if the design of spaces in architecture is based on monotheistic and Quranic wisdom, it includes the ability to respond to the three dimensions of human existence, which will ultimately lead to human happiness in this world and the hereafter.

منابع و مأخذ:

ابن عربی،محی الدین،(2011)، فتوحات مکیه، نسخه چهار جلدی، بیروت، دارالمعرفه
- ابن شعبه، حسن بن علی، (1382)، تحفه العقول عن آل الرسول، مترجم: صادق حسن زاده، نشرآل علی، قم.
-الفردوس، ج۲، ص۱۹۳، ح۲۹۶۴.
- بلخاری قهی، حسن،(1403)، قدر( نظریه هنر و زیبایی در تمدن اسلامی)، نشر سوره.
-بلخاری قهی، حسن،(1386)، حکمت، هنر و زیبایی، نشر فرهنگ اسلامی .
-بوکهارت،(1372)، ترجمه سید حسین نصر، روح هنر اسلامی. در مجموعه مقالات هنر معنوی(گردآورنده: علی تاجدینی). تهران: دفتر مطالعات دینی هنر.
-رهنورد، زهرا،(1396)،حکمت هنر اسلامی، انتشارات سمت.
- ساربان‌نژاد, محسن و بلخاری, حسن . (1401). «میزان»؛ نظریۀ هنر و زیبایی در عرفان ابن‌عربی. رهپویه حکمت هنر, 1(1), 39-46. doi: 10.22034/rph.2022.697031
-شکر، عبدالعلی. (1391). حکمت در نگاه مفسران قرآن و فیلسوفان. آینه معرفت، 10(31) https://sid.ir/paper/383101/fa
-عرب زاده, جانا , بلخاری قهی, حسن , مفیدی شمیرانی, سید مجید , اعتصام, ایرج و شاهچراغی, آزاده . (1402). رابطه معنایی میان انسان و طبیعت مبتنی بر بنیاد حکمت متعالیه (نقش گرایش‌های زیست دوستی انسان در تعالی و کمال او). فصلنامه بازیابی دانش و نظام‌های معنایی, 10(36), 115-155. doi: 10.22054/jks.2023.73727.1578
-کانت، ایمانوئل، (1380)، مابعدالطبیعه اخلاق: مبانی مابعدالطبیعی تعلیم فضیلت، ترجمه منوچهر صانعی دره بیدی،انتشارات نقش و نگار، تهران.
-کنز العمال، ج۳، ص۱۴۱، ح۵۸۷۲.
-قرآن کریم. ترجمة محمّدمهدی فولادوند.
-طباطبایی، سید محمد حسین،(1389) المیزان فی تفسیر القرآن، ج ‏۲، ص ۳۹۵، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ پنجم، ۱۴۱۷ق. درباره معنای حکمت، ر. ک: پاسخ ۸۶.
- مطهری، مرتضی، (1375)، مقدّمه‌ای بر جهان‌بینی اسلامی. جلد چهارم. انسان در قرآن، نشر صدرا.
- مطهری، مرتضی،(1387)، مقدّمه‌ای بر جهان‌بینی اسلامی. جلد پنجم. انسان در قرآن ، نشر صدرا.
-مطهری، مرتضی،(1380)، انسان و نیازهای زمان، جلد اول، نشر صدرا
-نصر،سید حسین،(1375)، هنرومعنویت اسلامی،ترجمه رحیم قاسمیان، تهران، دفتر مطالعات دینی هنر.
-نقی زاده، محمد، (1389) آ، روایتی از حکمت، معنا و مصادیق هنر، تهران: پژوهشگاه مطالعات فرهنگی و علوم انسانی.
نقره کار، عبدالحمید، تقدیر، سمانه، معین مهر، صدیقه،(1394)، اصولی برای معماری فضاهای آموزشی مبتنی بر تعریف انسان و معماری از منظر اسلام، -نشریه علمی پژوهشی انجمن معماری و شهرسازی ایران.
- نجفی، موسی،(1392)، هویت شناسی: پیرامون نظریه هویت ملی ایران و بازتاب آن در فرهنگ، تاریخ و سیاست.چاپ سوم.تهران: آرما.-

متن کامل:



دوره 3، شماره 3، صص.92-83، بهار 1404

 

ترجمه انگلیسی این مقاله با عنوان: Exploring the Wisdom of Creating Architectural Space Based on Human Needs  در همین شماره به چاپ رسیده است.

	بررسی حکمی آفرینش فضای معماری  مبتنی بر نیازهای انسانی
	هدیه دبیری 1 ، سجاد محمدیارزاده1 2 ، محمدرضا قربانی پارام3
	1. گروه معماری، واحد تهران جنوب، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران. 2. گروه معماری، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران. 3. گروه معماری، واحد دماوند، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.
حکمت اسلامی
مقاله پژوهشی	چکیده:  از نظر قرآن، انسان موجودی است که از روح خدا در او دمیده شده و اشرف مخلوقات محسوب شده­­است و به لحاظ وجودی دارای ساحت­های متعدد است که هریک از این ساحات دارای نیازهایی هستند که باید به آن پاسخ مناسب داده شود. بسیاری از پاسخ­های مناسب در ظرف مکان و معماری به منظور رشد، تعالی و بقاء انسانی شکل می­گیرد که نیازمند دانش و تخصص حکیمانه است. دانش حکمی مفهومی است که می­تواند در راستای تعالی انسان و زیست وی در همه سطوح اثرگذار باشد. معماری حکمی پلی است میان فضاسازی براساس شناخت انسان و نیازهایش و فلسفه­ وجودی وی؛ بنابراین این پژوهش بر آن است تا با بهره­مندی از روش توصیفی – تحلیلی به بررسی نقش حکمت در معماری و پاسخ به نیازهای انسان اسلامی بپردازد. نتایج و دستاوردهای این پژوهش چنین نشان می­دهد که یک انسان بر اساس جهان بینی اسلامی دارای نُه نیاز اساسی است که معماری برای هریک بر اساس نگاه حکمی می­تواند به نیازهای انسان پاسخ مطلوب بدهد و اگر طراحی فضاها در معماری مبتنی بر حکمت توحیدی و قرآنی شکل گیرد، توانایی پاسخ­گویی به سه ساحت وجودی انسان را در بر­می­گیرد، که این امر در نهایت می­تواند بستری مناسب برای زیست انسان در دنیا و سعادت وی در زندگی آخرت را همراه داشته باشد.
تاریخ دریافت:  16/6/1404 تاریخ بازنگری:  // تاریخ پذیرش: 16/6/1404 تاریخ انتشـار: 29/3/1404
واژگان کلیدی: حکمت، هنر اسلامی، معماری، نیاز انسانی، آفرینش.

 

 

---

[1] * نویسنده مسئول : [e-mail] , [phone] 

مقدمه

شناخت به لحاظ وجودی دارای ساحت­های متعدد است که هریک از این ساحات دارای نیازهایی می­باشند که باید به آن پاسخ مناسب داده شود، بسیاری از پاسخ­های مناسب در ظرف مکان و معماری به منظور رشد، تعالی و بقاء انسانی شکل می­گیرد که نیازمند دانش و تخصص حکیمانه است. دانش حِکمی مفهومی است که می­تواند در راستای تعالی انسان و زیست وی در همه سطوح اثرگذار باشد. معماری حکمی پلی است میان فضاسازی براساس شناخت انسان و نیازهایش و فلسفه­ی وجودی وی.  بنابراین این پژوهش بر آن است تا با بهره­مندی از روش توصیفی – تحلیلی به بررسی نقش حکمت در معماری و پاسخ به نیازهای انسان اسلامی بپردازد (عرب زاده و دیگران،1402). 

امروزه بر این مسأله زیاد تأکید می شود که نحوه عمل و حرکت ما در زندگی، توسط ساختار فکری و نحوه نگرش ما تعیین می شود، انسان ایرانی امروز در بستری از اندیشه­های مختلف به سر می­برد که برخی از آنان ریشه در جهان بینی اسلامی و برخی ریشه در تفکرات مدرنیته­(اومانیسم) دارند. جهان­بینی اسلامی تلاش دارد که زمینه سعادت انسان را در زندگی دنیوی و اخروی در پرتو ذات باری تعالی فراهم کند تا انسان بتواند با هدف درست زیست کند و در تقابل آن تفکر اومانسیم، انسان را محور هستی قرار داده و همه چیز در گرو نیازهای دنیوی انسان می­چرخد و آنچه در این میان حائز اهمیت است شناخت نیاز انسان ایرانی در پرتوی حکمت زیست اسلامی و قرآنی است. خداوند در آیات متعدد، حکمت را به عنوان یک ارزش مهم معرفی کرده و تعلیم کتاب و حکمت را از ماموریت‌های پیامبران الهی و خود را خداوندی حکیم دانسته است(سوره بقره، آیات ۱۲۹، ۱۵۱، ۲۳۱؛ سوره آل‌عمران، آیات ۵۸ و ۱۶۴؛ سوره اسراء، آیه ۲۹؛ احزاب، آیه ۳۴ ). بنابراین می­توان گفت حکمت زاییده­ جهان بینی اسلامی است. از نظر قرآن، دستیابی به حقیقت اسلام و تسلیم در برابر خداوند، تحقق حکمت در شخص است؛ زیرا انسانی در برابر خداوند در مقام تسلیم واقعی قرار می‌گیرد که شناخت حکیمانه‌ای همراه با عمل در حوزه تخلق به اخلاق الله داشته باشد(سوره بقره، آیات ۱۲۷ تا ۱۳۰). پس می­توان چنین بیان نمود که معماری و خلق فضا در راستای پاسخ به نیازهای انسان نیاز به یک تدبیر حکیمانه دارد و اگر بتوان یک هم پوشانی بین نیازهای انسان و جهان بینی قرآنی- اسلامی ایجاد کنیم توانسته­ایم در شکل­دهی هویت انسان امروزی و رسیدن وی به تعادل و سعادت موفق عمل کنیم. در این پژوهش با تأکید بر مفهوم حمکت و جایگاه آن در زندگی انسان و معماری تلاش بر آن است که با شناخت نیازهای انسانی بتوان راهکارهایی جهت خلق فضای معماری مستخرج از قرآن و حکمت اسلامی ارائه داد.

مبانی نظری

·       حکمت

واژه­ حکمت از ریشه عربی ح ک م است و به معنای داوری، قضاوت است. مفهوم حکمت به معنای علمِ با ارزشی است که همراه با عمل باشد. حکمت در فرهنگ‌های گوناگون به کار می‌رود و در قرآن، حدیث، فلسفه، تصوف و عرفان اسلامی درباره آن بحث شده است. معادل فارسی حکمت، فرزانگی است و به شخص حکیم، فرزانه می‌گویند. حکمت به معنای دانش نظری متقن است که به عمل متناسب با آن منتهی می گردد(نقی زاده،1389). به لحاظ وجودی دارای ساحت­های متعدد است که هریک از این ساحات دارای نیازهایی هستند که باید به آن پاسخ مناسب داده شود.

بسیاری از پاسخ­های مناسب در ظرف مکان و معماری به منظور رشد، تعالی و بقاء انسانی شکل می­گیرد که نیازمند دانش و تخصص حکیمانه است. دانش حِکمی مفهومی است که می­تواند در راستای تعالی انسان و زیست وی در همه سطوح اثرگذار باشد.

·       اهمیت حکمت در زیست انسان و جایگاه آن از منظر قرآن کریم

معماری حِکمی پلی است میان فضاسازی براساس شناخت انسان و نیازهایش و فلسفه­ وجودی وی. بنابراین، این پژوهش بر آن است تا با بهره­مندی از روش توصیفی – تحلیلی به بررسی نقش حکمت در معماری و پاسخ به نیازهای انسان اسلامی بپردازد (طباطبایی،1389). انسان بر اساس جهان بینی اسلامی دارای نه نیاز اساسی است که هریک بر اساس

جدول شماره 1) معرفی انواع حکمت مبتنی بر قرآن کریم. ردیف اقسام حکمت تعریف تحلیل از منظر قرآنی 1 حکمت علمی مقصود از حکمت علمی، هرگونه دانستنی یا معرفتی است که برای صعود به مقام انسان کامل، ضروری است. به سخن دیگر، هم دانش مربوط به عقاید، «حکمت» است، هم دانش مربوط به اخلاق ، و هم دانش مربوط به اعمال قرآن کریم، در آیات متعدد بر این مطلب، تاکید کرده است، از جمله در این آیه : «لقد من الله علی المؤمنین اذ بعث فیهم رسولا من انفسهم یتلوا علیهم ءایـته ویزکیهم ویعلمهم الکتـب والحکمة وان کانوا من قبل لفی ضلـل مبین(اسراء:39،آل­عمران:164 بقره:129) 2 حکمت نظری حکمت نظری، برنامه عملی رسیدن به مرتبه انسان کامل است. از نگاه قرآن و احادیث اسلامی، دانش و عملی که مقدمه تکامل انسان باشد، «حکمت» نامیده می‌شود، با این تفاوت که دانش، پله نخست تکامل، و عمل، پله دوم آن است (ابن عربی؛2011: 91) احادیثی که حکمت را به فرمانبری از خداوند متعال، مدارا با مردم، دوری از گناهان و اجتناب از نیرنگ تفسیر کرده اند، به حکمت عملی اشاره دارند. 3 حکمت حقیقی حکمت حقیقی، انسان بر اساس جهان بینی اسلامی دارای نه نیاز اساسی می¬باشد که هریک بر اساس نگاه حکمی می¬تواند به نیازهای انسان پاسخ مطلوب بدهد و اگر طراحی فضاها در معماری مبتنی بر حکمت توحیدی و قرآنی شکل گیرد، توانایی پاسخ¬گویی به سه ساحت وجودی انسان را در بر¬می¬گیرد که این امر در نهایت می¬تواند بستری مناسب برای زیست انسان در دنیا و سعادت وی در زندگی آخرت را همراه داشته باشد. «انما یخشی الله من عباده العلمـؤا. (فاطر:28) در میان بندگان خدا، تنها دانشمندان‌اند که از او بیمناک‌اند». این اثر، در کلام پیامبر خدا، عینا بر حکمت حقیقی نیز مترتب شده است، چنان که می‌فرماید : خشیة الله عزّوجلّ راس کل حکمة(الفردوس:193 و کنزالعمال:141)

نگاه حِکمی می­تواند به نیازهای انسان پاسخ مطلوب بدهد و اگر طراحی فضاها در معماری مبتنی بر حکمت توحیدی و قرآنی شکل گیرد، توانایی پاسخ­گویی به سه ساحت وجودی انسان را در بر­می­گیرد که این امر در نهایت می­تواند بستری مناسب برای زیست انسان در دنیا و سعادت وی در زندگی آخرت را همراه داشته باشد (بلخاری،1403).

کلمه حکمت بارها در کتاب مقدس قرآن و احادیث به دلایل مختلف بیان شده است و با توجه به گسترش معنایی که دارد، از آن به عنوان هدیه و نعمت پروردگار یاد شده است که خدا به پیامبران(ع) و برخی از انسان‌های نیکوکار داده است. بر این اساس می­توان سه نوع حکمت که در ارتباط با انسان و زندگی وی است را نام برد (جدول شماره 1)، که بالاترین درجه­ آن حکمت حقیقی است.

·       مبانی فکری سازنده حِکمی در پرورش تفکر معمار

به لحاظ وجودی دارای ساحت­های متعدد است که هریک از این ساحات دارای نیازهایی هستند که باید به آن پاسخ مناسب داده شود. بسیاری از پاسخ­های مناسب در ظرف مکان و معماری به منظور رشد، تعالی و بقاء انسانی شکل می­گیرد که نیازمند دانش و تخصص حکیمانه است. دانش حکمی مفهومی است که می­تواند در راستای تعالی انسان و زیست وی در همه سطوح اثرگذار باشد. در آن حال، عقل به طور کامل، زنده می‌گردد و زمام انسان را به دست می‌گیرد و از آن پس، زمینه‌ای برای انجام دادن کارهای ناشایست در وجود او باقی نمی‌ماند. در نتیجه، حکمت، با عصمت، همراه می‌گردد و در نهایت، همه ویژگی‌های حکیم و عالم حقیقی برای آدمی حاصل می‌گردد. بنابراین، می­توان چنین بیان نمود اولین گامی که معمار اسلامی برمی­دارد این است که وجود خویش را به مفهوم حکمت حقیقی نزدیک نماید. در هرحقیقت هرچه وجود معمار پاک و به دور از گناه و زشتی باشد فضایی که خلق می­کند، به مطلوبیت فضایی بیشتری نزدیک خواهد بود. بنابراین، می­توان چنین بیان کرد که معمار سنتی ایران باید در تقویم جهان بینی خویش گام بردارد که امر در دو اصل جهان بینی توحیدی و اسلامی ریشه دارد.

الف) جهان بینی توحیدی: یعنی درک اینکه جهان از یک مشیت حکیمانه پدیده آمده است و نظام هستی بر اساس رحمت و رسانیدن خیر موجودات به کمالات شایسته آنها استوار است جهان‌بینی توحیدی یعنی جهان "یک قطبی" و "تک محوری" است. 

جهان‌بینی توحیدی یعنی جهان ماهیت "از اویی" (انا للله) و "به سوی اویی" (انا الیه راجعون) 1 دارد (سوره بقره/156). نمود حقیقی این تفکر را می­توان در ساخت مساجدی که در طول تاریخ توسط معمار مسلمان شکل گرفته است را جستجو کرد.

ب) جهان بینی اسلامی: جهان‌بینی توحیدی است. توحید در اسلام به خالص‌ ترین شکل و پاک ترین طرز بیان شده است. از نظر اسلام خداوند مثل و مانند ندارد: لَیسَ کمِثْلِهِ شَی‏ءٌ2 (سوره شوری/11).

خدا شبیه چیزی نیست و هیچ چیزی را نمی‌توان به خداوند تشبیه کرد. پس معمار تلاش می­کند در خلق فضا اماکنی را ایجاد نماید که به دور از تصویرسازی و لذت های دنیوی باشد. خداوند بی‏نیاز مطلق است، همه به او نیازمندند و او از همه بی‏نیاز است: "أَنْتُمُ الْفُقَراءُ إِلَی اللَّهِ وَ اللَّهُ هُوَ الْغَنِی الْحَمِیدُ"3 (سوره فاطر/15). 

خدا به همه چیز آگاه است و بر همه چیز تواناست: إِنَّهُ بِکلِّ شَی‏ءٍ عَلِیمٌ‏ ... أَنَّهُ عَلی‏ کلِّ شَی‏ءٍ قَدِیرٌ4 (سوره حج/6). او در همه جا هست و هیچ جا از او خالی نیست. باور قلبی معمار بر این آیات نشان می­دهد که فضایی که ساخته می­شود، باید در پرتو معنویت و یاد خداوند باشد. فضایی با هنجار خاص و متعادل به ­گونه­ای که از ایجاد گناه و زشتی جلوگیری نماید. چنین فضایی در حقیقت می­تواند امنیت و آرامش را در روح انسان تقویت نماید.

 خدا زیباست و زیبایی را دوست دارد و انسان نیز چون از روح الهی در او دمیده شده است میل به زیبایی دارد پس در طراحی و ایجاد فضاها نیز به دنبال این زیبایی می­گردد و دوست دارد در فضایی به تعامل با دیگران به معاشرت بپردازد که در آن نمودی از زیبایی وجود داشته باشد.

زیبایی در این جهان هستی، تجلی صفات الهی است که در

طراحی آثار هنری به چشم می­خورد."فَأَینَما تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللَّه" ‏5 (سوره بقره/115).

او از مکنونات قلب و از خاطرات ذهن و نیتها و قصدهای همه آگاه است: وَ لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ وَ نَعْلَمُ ما تُوَسْوِسُ بِهِ نَفْسُهُ‏6 (سوره ق/16). از رگ گردن انسان به انسان نزدیکتر است: نَحْنُ أَقْرَبُ إِلَیهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِیدِ(همان).

باور معمار با پرورش و باور به این آیات متجلی ساخت فضاهایی است که هر لحظه یاد خداوند را در قلب انسان زنده نگه­دارد. او مجمع کمالات است و از هر نقصی منزّه و مبرّاست: "وَ لِلَّهِ الْأَسْماءُ الْحُسْنی"‏7 (سوره اعراف/180).  "لا تُدْرِکهُ الْأَبْصارُ وَ هُوَ یدْرِک الْأَبْصار"8 (سوره انعام/103). 

هریک بر اساس نگاه حِکمی می­تواند به نیازهای انسان پاسخ مطلوب بدهد و اگر طراحی فضاها در معماری مبتنی بر حکمت توحیدی و قرآنی شکل گیرد، توانایی پاسخ­گویی به سه ساحت وجودی انسان را در بر­می­گیرد که این امر در نهایت می­تواند بستری مناسب برای زیست انسان در دنیا و سعادت وی در زندگی آخرت را همراه داشته باشد.

انسان بر اساس جهان بینی اسلامی دارای نُه نیاز اساسی است؛ که هریک بر اساس نگاه حکمی می­تواند به نیازهای انسان پاسخ مطلوب بدهد و اگر طراحی فضاها در معماری مبتنی بر حکمت توحیدی و قرآنی شکل گیرد، توانایی پاسخ­گویی به سه ساحت وجودی انسان را در بر­می­گیرد که این امر در نهایت می­تواند بستری مناسب برای زیست انسان در دنیا و سعادت وی در زندگی آخرت را همراه داشته باشد.

باور قلبی به جهان بینی توحیدی اسلامی در یک معمار می­تواند فضایی را خلق نماید که کارکردی معنوی داشته باشد؛ که مازاد بر آن که بر نیازهای جسمی انسان پاسخ­گویی مناسب دارد روح انسان را نیز صیقل و پرورش می­­دهد . هریک بر اساس نگاه حکمی می­تواند به نیازهای انسان پاسخ مطلوب بدهد و اگر طراحی فضاها در معماری مبتنی بر حکمت توحیدی و قرآنی شکل گیرد، توانایی پاسخ­گویی به سه ساحت وجودی انسان را در بر­می­گیرد که این امر در نهایت می­تواند بستری مناسب برای زیست انسان در دنیا و سعادت وی در زندگی آخرت را همراه داشته باشد.

هریک بر اساس نگاه حِکمی می­تواند به نیازهای انسان پاسخ مطلوب بدهد و اگر طراحی فضاها در معماری مبتنی بر حکمت توحیدی و قرآنی شکل گیرد، توانایی پاسخ­گویی به سه ساحت وجودی انسان را در بر­می­گیرد که این امر در نهایت می­تواند بستری مناسب برای زیست انسان در دنیا و سعادت وی در زندگی آخرت را همراه داشته باشد.

بحث

·       انسان 

انسان دارای دو بعد قوه و فعل9 است. او بر اساس ساختار فطری اش بالقوه خوب و کامل خلق شده است، ولی در بالفعل سازی قوا و شکل دادن به هویت خود آزاد بوده"(مطهری،1378).

به لحاظ وجودی دارای ساحت­های متعدد است که هریک از این ساحات دارای نیازهایی هستند که باید به آن پاسخ مناسب داده شود. بسیاری از پاسخ­های مناسب در ظرف مکان و معماری به منظور رشد، تعالی و بقاء انسانی شکل می­گیرد که نیازمند دانش و تخصص حکیمانه است.

دانش حکمی مفهومی است که می­تواند در راستای تعالی انسان و زیست وی در همه سطوح اثرگذار باشد. معماری حکمی پلی است میان فضاسازی براساس شناخت انسان و نیازهایش و فلسفه­ی وجودی وی (نقره کار و دیگران، 1394). و باید بیان داشت که منظور از مراتب نفس، منفک از هم نیست، بلکه یک حقیقت است که اگر تحت تعلیم و تربیت واقع نشوند در همان حد نفس حیوانی و نباتی باقی می­ماند و اگر هدایت شود سِمَت وجودی پیدا می­کند. باید توجه داشت که یک فضای معماری نظیر فضاهای جمعی این قابلیت را دارند تا نیازهای نباتی و حیوانی انسان را به صورت نسبی تامین نمایند، اما تنها می­توانند ایجاد بستری برای تامین نیازهای عقلانی و روحانی انسان باشند، زیرا سیر تکامل انسان امری جبری نبوده و مسیری آکاهانه و اختیاری است.

·       نیازهای انسان 

انسان امروز که در دنیای پر از هیاهو و جهان­بینی­­­های مختلف به سر می­برد امری است مهم و خطیر. این انسان هم به دنبال رفع نیازهای روزمره و عادی خودش است و هم به دنبال راهی برای رسیدن به سعادت. این انسان خواست ها و نیازهایی دارد که تأمین همه آنها با همدیگر امکان پذیر نیست، اما برخی از این نیازها رابطه­ی مستقیمی با محیطی که انسان­ها با یکدیگر در تعامل هستند، دارند. لذا واجب است به نیازهایی که منجر به پیدایش معماری حکیمانه و معنوی شده پرداخته شود.

در وضیعت کنونی جامعه ما، انسان امروزی با دو دیدگاه توحیدی- اسلامی و مدرنیته(اومانسیم) تلاش برای ساخت زندگی خویش را دارد و آنچه در این مساله تاثیرگذار است تفاوت های این دو دیدگاه است. در طراحی فضاهای جمعی با نگاه توحیدی- اسلامی هدف برآن است که انسان به یاد خدا متذکر شود و اگر نیازهای انسان از راه درست تامین شود، انسان خود را باز خواهد یافت و به صراط مستقیم هدایت خواهد شد."او جز با یاد خدا با چیز دیگری آرام نمی­گیرد. خواسته­های انسان بی­نهایت است و به هرچه برسد از آن سیر و دل­زده می­شود مگر آن­که به ذات بی­نهایت خدا بپیوندد"(مطهری،11:1375).

" انسان به ياد و ذكر اوست که در نهايت دستيابي به اطمينان و آرامش قلبي را همراه دارد."10 

اما در جهان بینی مدرن هدف تأمین نیازهای دنیوی انسان است و آرامش در آن جایی ندارد. در نتیجه باعث تشویش خاطر انسان می­شود. تلاش آن فقط تأمین نیازهای بُعد مادی انسان است. اما در جهان بینی توحیدی- اسلامی به تمامی ساحت حیات انسان پرداخته می­شود.

 نفس انسان در سه ساحت روحانی، جسمانی و نفسانی است و نیازهای او در قالب این سه بُعد شکل می­گیرد.  می‌توان نیازهای انسانی را به دو دسته نیازهای ثابت و متغیر دسته‌بندی کرد. به لحاظ وجودی دارای ساحت­های متعدد است که هریک از این ساحات دارای نیازهایی هستند که باید به آن پاسخ مناسب داده شود. بسیاری از پاسخ­های مناسب در ظرف مکان و معماری به منظور رشد، تعالی و بقاء انسانی شکل می­گیرد که نیازمند دانش و تخصص حکیمانه است. دانش حکمی مفهومی است که می­تواند در راستای تعالی انسان و زیست وی در همه سطوح اثرگذار باشد و حتی گاه از یک نیاز بودن خارج می‌شود و اصلا انسان نیازی نمی‌بیند که درباره آن بیندیشد یا چاره‌جویی کند و پاسخی برای آن بیابد. از نظر امام صادق(ع) انسان نیازهای ثابتی دارد که اختصاص به دنیا یا آخرت ندارد، انسان بر اساس جهان بینی اسلامی دارای نُه نیاز اساسی است که هریک بر اساس نگاه حکمی می­تواند به نیازهای انسان پاسخ مطلوب بدهد و اگر طراحی فضاها در معماری مبتنی بر حکمت توحیدی و قرآنی شکل گیرد، توانایی پاسخ­گویی به سه ساحت وجودی انسان را در بر­می­گیرد که این امر در نهایت می­تواند بستری مناسب برای زیست انسان در دنیا و سعادت وی در زندگی آخرت را همراه داشته باشد(ابن شعبه، 1382:­320). همچنین در بیان سطح اجتماعی آرامش و امنیت، واژگانی چون امن (سوره فتح، آیه27)، «سلم» (سوره بقره، آیه208) به کار رفته است. پرداختن به همه ابعاد نیاز انسان در این پژوهش امکان پذیر نیست؛ بنابراین برخی از نیازهایی که درهمه انسان­ها در بعد جسمانی، روحانی و نفسانی مشترک هستند و می­توانند در راستای خلق فضاهای معماری هویتمند مؤثر واقع شوند را مورد بررسی قرار دادیم. (شکل شماره 1 )

الف) امنیت و آرامش: احساس امنیت در كودكان و بزرگسالان یك نیاز روانی محسوب می شود و یکی از نیازهای اساسی انسان برای زندگی موفقیت‌آمیز، برخورداری از آرامش و امنیت خاطر در زمینه‌های تربیتی، روانی و اجتماعی است. حفظ و ایجاد امنیت در طراحی فضاهای جمعی باعث ایجاد محیطی با هنجار و شکل­گیری فعالیت های فردی و جمعی می­شود که در نهایت منجر به آرامش روان انسان و ایجاد جامعه پویا می­گردد(نجفی،1392 :27).

از منظر اسلام آرامش با یاد خدا به دست می­آید پس اگر طراحی فضاهای جمعی ما به نحوه­ی باشد که انسان در عین ارتباط سازی با دیگران به یاد خدا نیز متذکر شود، می­توان گفت که تاحدودی توانسته ایم فضا را به سمت ایجاد حس آرامش سوق دهیم.

ب) علم و دانش و آگاهی: یکی از نیازهای اصیل انسان نیاز به علم، دانش و معرفت واقعیت های جهان هستی است، این نیاز از همان کودکی بروز می­کند و تا پایان عمر از انسان سلب نمی شود. انسان به واسطه علم و دانش می­تواند جهان هستی را درک کند و برآن مسلط شود و انسان به واسطه دانش و آگاهی می­تواند راه رسیدن به سعادت را در زندگی دنیوی و اخروی طی­کند، پس اگر انسان امروزی از دانش خود در راستای خلق فضا بهره گیرد می­تواند فضایی را خلق کند که انسان با حضور در آن علاوه بر دریافت دانش و تعامل به یاد خداوند نیز آگاه باشد.

پ) پرستش و عبادت: انسان با حیات در این زندگی خاکی از همان ابتدا در حال پرستش و عبادت بوده و همواره خودش را از جایی می­دانسته است و همان گونه که در قبل­تر اشاره کردیم این نوع پرستش و تعبد در انسان ایرانی در ادوار مختلف متفاوت بوده است. پس نیاز به پرستش به عنوان جزئی از نیازهای ثابت انسانی مطرح است.

انسان به واسطه پرستش خداوند روحش را صیقل به لحاظ وجودی دارای ساحت­های متعدد است که هریک از این ساحات دارای نیازهایی هستند که باید به آن پاسخ مناسب داده شود. بسیاری از پاسخ­های مناسب در ظرف مکان و معماری به منظور رشد، تعالی و بقاء انسانی شکل می­گیرد که نیازمند دانش و تخصص حکیمانه است. دانش حکمی مفهومی است که می­تواند در راستای تعالی انسان و زیست وی در همه سطوح اثرگذار باشد (مطهری،1380 :195 -196).  هدف از پرستش، تکامل خود ماست و عبادت، وسیله تکامل و سعادت ما محسوب می شود. بنابراین، خداوند در آیات متعددی از باب لطف و رحمتش، دستور عبادت به انسان را داده است. «این است پروردگار شما! هیچ معبودی جز او نیست. آفریدگار همه چیز است، او را بپرستید و او نگهبان و مدبر همه موجودات است11 (سوره انعام/ 102). پس اگر هدف انسان آرامش است این آرامش با یاد و ذکر خداوند یکتاست که در وجود وی قوت می­گیرد، بنابراین، ایجاد فضاهایی که انسان در آن حضور معبود خویش را بهتر درک و حس کند می­تواند راهکاری برای رسیدن به مسیر رشد و تعالی باشد.

ت) خیر و فضیلت:  نیاز به خیر و فضیلت یکی دیگر از نیازهای فطری و دائمی بشر است که در همه افراد این نوع وجود دارد. انسان نیاز دارد به انجام افعال خیر و با فضیلت، نه از آن جهت که منفعتی دارد و نیازی از نیازهای مادی او را

برطرف و یا زیانی را از او دفع می‏کند(نصر،1375: 64). 

خیر اخلاقی در هدایت انسان به رستگاری بیشترین تاثیر را

دارد و انسان برای ایجاد خیر اخلاقی نیازمند فضایی برای ایجاد ارتباط اجتماعی متقابل است که این فضا قاعدتا باید آکنده از اموری باشد که بتواند در وجود انسان حس خیراخلاقی را جاری سازد و منجر به پرورش روح و نفس انسان شود که در نهایت پرورش صحیح آن می­تواند انسان را به خالق خویش نزدیک­تر کند. 

ث) آرامش و سکوت: یکی از نیازهای ثابت در هر انسانی آرامش و سکوت است. انسان امروزی که در دل­مشغولی­ها و شلوغی های زندگی ماشینی به سر می­برد، نیاز به فضایی دارد که او را به آرامش برساند، فضای آرام انسان را به تفکر وا می­

شکل شماره 1) بررسی نیازهای انسان و تطابق آن با طراحی در فضای معماری بر اساس حکمت اسلامی.

دارد در فضای ساکن روح آدمی به ثبات ­می­رسد و البته باید بیان کرد که آرامش حقیقی ­در ذات انسان فقط با یاد و ذکر خداوند11 است که ایجاد می­شود. در طراحی فضاهای شهری ایجاد اماکنی که انسان بتواند در آن خلوت کند امری ضروری و مهم به نظر می­رسد. انسان در آرامش می­تواند به عبادت با خداوندگار خویش مشغول شود و این درک در انسان منجر به ایجاد آرامش روانی در او شده که این امر خود سبب خواهد شد به محیطی آرام برای زندگی دست یابیم.

ج) عشق و محبت: درک و   نیاز به محبت و عشق، از جمله

نیازهای روحی و احساسی  افراد است و نیاز به محبت و عشق،

از جمله نیازهای روانی انسان است. 12  

اما انسانى كه هنوز نمى‏تواند دركى از جمال و كمال مطلق داشته باشد، لاجرم به سوى جمال‏هاى عينى و قابل رؤيت كشيده مى‏شود و به سوى كمالات و عواطف انسانى كه نشانه‏هايى از رأفت الهى در وجود انسان هستند، سوق پيدا مى‏كند، در مرتبه پایین­تر انسان همیشه نیازمند به ابراز احساسات نسبت به خود، اطرافیان و محیط خویش است که به واسطه­ی آن حس تعلق در وجود آدمی شکل می­گیرد. در زندگی امروزی نیز ایجاد محیطی که انسان بتواند در آن تعاملی دوستانه داشته باشد و بتواند به اطرافیان خود ابراز محبت کند از نیازهای انسان محسوب می­شود.

چ) جمال و زیبایی:  یکی دیگر از نیازهای فطری انسان نیاز به زیبایی و جمال است. خدا زیباست و زیبایی را دوست دارد و انسان نیز چون از روح الهی در او دمیده شده است میل به زیبایی دارد پس در طراحی و ایجاد فضاها نیز به دنبال این زیبایی می­گردد و دوست دارد در فضایی به تعامل با دیگران به معاشرت بپردازد که در آن نمودی از زیبایی وجود داشته باشد. زیبایی در این جهان هستی، تجلی صفات الهی است که در طراحی آثار هنری به چشم می­خورد.

ح) ثبات و تعلق داشتن: همه انسان­ها نیاز دارند که خودشان را متعلق به جایی بدانند. همه ما در ذات به اصولی وابستگی داریم و در زندگی خود به دنبال آن می­گردیم. احساس تعلق ما را به محيط و افراد پيرامون پيوند می­دهد و باعث مي شود بسياري از نيازهايي كه در ارتباط با ديگران و محيط داريم بر طرف شود. ثبات وجودی انسان از تعلق داشتن روح آدمی به ذات الهی است، این امر از ساده ترین نگاه در مقیاس خرد تعلق به خانواده و در مقیاس کلان تعلق داشتن به یک کشور مطرح می­شود. وقتی انسانی بتواند در وجود خویش احساس تعلق به فضا یا کسی را داشته باشد در نهایت می­تواند به ثبات و پایداری به لحاظ روحی و روانی برسد. پس اگر در طراحی فضاها به دنبال ایجاد محیطی باشیم که انسان با حضور در آن احساس وابستگی و تعلق خاطر نماید می­توانیم فردی متعادل

به لحاظ اجتماعی داشته باشیم.

خ) استقلال و آزادی: از دیگر نیازهای که در وجود هر آدمی احساس می­شود داشتن حس آزادی در محیط زندگی­اش­ است. سید محمد جواد غروی در کتاب مبانی حقوق در اسلام چنین می‌نویسد که آزادی مطلوب  در اسلام این ­است که بشر بتواند در سایه­ی آن به حقوق طبیعی خود دست یابد، در حقیقیت انسان به واسطه آزادی و استقلال در اندیشه می­تواند روح خودش را پالایش دهد و به سوی موفقیت گام بردارد. داشتن فضایی که انسان احساس استقلال کند و بتوانند در آزادی فکری و روحی با دیگران به زندگی بپردازد، می­تواند گامی موفق در ایجاد زندگی خلاق و آرام داشته باشد.

نتیجه گیری

انسان باتوجه به جایگاه و مقامی که در نظام آفرینش دارد به عنوان موجودی دارای قوه اختیار و تعقل همواره به دنبال زندگی هدفمند بوده است که در این راستا برای پرورش و هرچه بهتر­شدن وضعیت زندگی اش، بهره­گیری از جهان بینی اسلامی راهی برای رسیدن به سعادت وی مطرح می­ شود. انسان ایرانی با بهره مندی از جهان بینی اسلامی در گذر ایام تلاش داشته است که بتواند به نیازهای خود در قالب دنیوی و اخروی پاسخ بدهد و بتواند به بهترین شیوه ممکن راه موفقیت را برگزیند و همچنین انسان به جهت آنکه دارای ساحت های مختلف حیات است، در وجودش نیازهای مختلفی شکل گرفته است؛ که برای رفع این نیازها نیازمند ابزار می­باشد. یکی از ابزارهایی که در اختیار انسان قرار گرفته است هنر معماری است که به واسطه آن می­تواند به خلق فضاهایی بپردازد که افراد با یکدیگر به تعاملات اجتماعی بپردازند و در این راستا علاوه بر آنکه به نیاز باهم بودنشان در قالب فضاهای جمعی پاسخ داده می­شود، می­توانند بسیاری از نیازهای خود نظیر جمال و زیبایی، پرستش و عبادت را تجربه کنند.

در نهایت باید بیان­کرد اگر به نیازهای انسان به واسطه­ حکمت جاری در جهان بینی توحیدی در قالب فضاهای توحیدی- اسلامی پاسخ داده شود، هم نیازهای مادی و دنیوی انسان تأمین می­گردد و هم راه رسیدن به سعادت اخروی و کمال انسانی فراهم ­می­شود. (شکل شماره 2)

پی نوشت:

1.        الَّذينَ إِذا أَصابَتْهُمْ مُصيبَةٌ قالُوا إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَيْهِ راجِعُونَ) سوره بقره آیه 156) همانا ما از آن خداییم و همانا به سوی او باز خواهیم گشت 

2.       فاطِرُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ جَعَلَ لَکُمْ مِنْ أَنْفُسِکُمْ أَزْواجاً وَ مِنَ الْأَنْعامِ أَزْواجاً يَذْرَؤُکُمْ فيهِ لَيْسَ کَمِثْلِهِ شَيْ‏ءٌ وَ هُوَ السَّميعُ الْبَصيرُ(سوره شوری آیه 11)

3.       یا أَيُّهَا النَّاسُ أَنتُمُ الْفُقَرَاء إِلَى اللَّهِ وَاللَّهُ هُوَ الْغَنِيُّ الْحَمِيدُ(سوره فاطر آیه15)

4.       ذَلِكَ بِأَنَّ اللَّهَ هُوَ الْحَقُّ وَأَنَّهُ يُحْيِي الْمَوْتَى وَأَنَّهُ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ(سوره حج آیه 6)

5.       وَلِلّهِ الْمَشْرِقُ وَالْمَغْرِبُ فَأَيْنَمَا تُوَلُّواْ فَثَمَّ وَجْهُ اللّهِ إِنَّ اللّهَ وَاسِعٌ عَلِيمٌ(سوره بقره آیه 115)

6.       وَلَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنسَانَ وَنَعْلَمُ مَا تُوَسْوِسُ بِهِ نَفْسُهُ وَنَحْنُ أَقْرَبُ إِلَيْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِيدِ(سوره ق آیه 16)

7.       وَلِلّهِ الأَسْمَاء الْحُسْنَى فَادْعُوهُ بِهَا وَذَرُواْ الَّذِينَ يُلْحِدُونَ فِي أَسْمَآئِهِ سَيُجْزَوْنَ مَا كَانُواْ يَعْمَلُونَ(سوره اعراف آیه 180)

8.       

شکل شماره 2) راهکار پاسخ­گویی به نیازهای انسانی با حکمت جاری در معماری توحیدی- اسلامی.

لاَّ تُدْرِكُهُ الأَبْصَارُ وَهُوَ يُدْرِكُ الأَبْصَارَ وَهُوَ اللَّطِيفُ الْخَبِيرُ(سوره انعام آیه 103)

9.       وجود بالقوه: وجهی ثابت و جبری است با جهت و غایت مشخص وجود بالفعل: وجهی سیال و وابسته به مجموع شرایط خارجی دارد و جبری است.

10.       الَّذِينَ آمَنُواْ وَتَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُم بِذِكْرِ اللّهِ أَلاَ بِذِكْرِ اللّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ" آنها که به خدا ایمان آورده و دلهاشان به یاد خدا آرام می‌گیرد، آگاه شوید که تنها یاد خدا آرام‌بخش دلهاست.

11. قرآن مجید:عامل آرامش را ذکر و یاد خدا می­داند: الا بذکر الله تطمئن القلوب، آگاه باشید تنها با یاد خدا دل­ها آرام می­گیرد.

12. آیه 62 سوره انفعا« هُوَ الَّذِى أَیَّدَكَ بِنَصْرِهِ وَ بِالْمُؤْمِنِینَ وَ أَلَّفَ بَین‏َ قُلُوبهِِمْ لَوْ أَنفَقْتَ مَا فىِ الْأَرْضِ جَمِیعًا مَّا أَلَّفْتَ بَینْ‏َ قُلُوبِهِمْ وَ لَاكِنَّ اللَّهَ أَلَّفَ بَیْنهَُمْ إِنَّهُ عَزِیزٌ حَكِیمٌ» او همان كسى است كه تو را با یارى خود و مؤمنان تقویت كرد و دل‌هاى آن‌ها را با هم الفت داد! اگر تمام آن‌چه را روى زمین است صرف مى‏كردى كه میان دل‌هاى آنان الفت دهى، نمى‏توانستى؛ ولى خداوند در میان آن‌ها الفت ایجاد كرد. او توانا و حكیم است.  

فهرست منابع:

قرآن کریم. ترجمة محمّدمهدی فولادوند.

ابن عربی،محی الدین،(2011)، فتوحات مکیه، نسخه چهار جلدی، بیروت، دارالمعرفه

ابن شعبه، حسن بن علی، (1382)، تحفه العقول عن آل الرسول، مترجم: صادق حسن زاده، نشرآل علی، قم.

الفردوس، ج۲، ص۱۹۳، ح۲۹۶۴.

بلخاری قهی، حسن،(1403)، قدر( نظریه هنر و زیبایی در تمدن اسلامی)، نشر سوره.

بلخاری قهی، حسن،(1386)، حکمت، هنر و زیبایی، نشر فرهنگ اسلامی .

بوکهارت،(1372)، ترجمه سید حسین نصر، روح هنر اسلامی. در مجموعه مقالات هنر معنوی(گردآورنده: علی تاجدینی). تهران: دفتر مطالعات دینی هنر.

رهنورد، زهرا،(1396)، حکمت هنر اسلامی، انتشارات سمت.

ساربان‌نژاد, محسن و بلخاری, حسن . (1401). «میزان»؛ نظریۀ هنر و زیبایی در عرفان ابن‌عربی. رهپویه حکمت هنر, 1(1), 39-46. doi: 10.22034/rph.2022.697031

شکر، عبدالعلی. (1391). حکمت در نگاه مفسران قرآن و فیلسوفان. آینه معرفت، 10(31) https://sid.ir/paper/383101/fa

طباطبایی، سید محمد حسین،(1389) المیزان فی تفسیر القرآن، ج ‏۲، ص ۳۹۵، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ پنجم، ۱۴۱۷ق. درباره معنای حکمت، ر. ک: پاسخ ۸۶.

عرب زاده, جانا , بلخاری قهی, حسن , مفیدی شمیرانی, سید مجید ,

     اعتصام, ایرج و شاهچراغی, آزاده . (1402). رابطه معنایی میان 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

     انسان وطبیعت مبتنی بر بنیاد حکمت متعالیه (نقش گرایش‌های زیست دوستی انسان در تعالی و کمال او). فصلنامه بازیابی دانش و نظام‌های معنایی, 10(36), 115-155. doi: 10.22054/jks.2023.73727.1578 

کانت، ایمانوئل، (1380)، مابعدالطبیعه اخلاق: مبانی مابعدالطبیعی تعلیم فضیلت، ترجمه منوچهر صانعی دره بیدی،انتشارات نقش و نگار، تهران.

کنز العمال، ج۳، ص۱۴۱، ح۵۸۷۲.

مطهری، مرتضی، (1375)، مقدّمه‌ای بر جهان‌بینی اسلامی. جلد چهارم. انسان در قرآن، نشر صدرا.

مطهری، مرتضی،(1387)، مقدّمه‌ای بر جهان‌بینی اسلامی. جلد پنجم. انسان در قرآن ، نشر صدرا.

مطهری، مرتضی،(1380)، انسان و نیازهای زمان، جلد اول، نشر صدرا

نصر،سید حسین،(1375)، هنرومعنویت اسلامی،ترجمه رحیم  قاسمیان، تهران، دفتر مطالعات دینی هنر.

نقی زاده، محمد، (1389) آ، روایتی از حکمت، معنا و مصادیق هنر، تهران: پژوهشگاه مطالعات فرهنگی و علوم انسانی.

نقره کار، عبدالحمید، تقدیر، سمانه، معین مهر، صدیقه،(1394)، اصولی برای معماری فضاهای آموزشی مبتنی بر تعریف انسان و معماری از منظر اسلام، -نشریه علمی پژوهشی انجمن معماری و شهرسازی ایران.

نجفی، موسی،(1392)، هویت شناسی: پیرامون نظریه هویت ملی ایران و بازتاب آن در فرهنگ، تاریخ و سیاست.چاپ سوم.تهران: آرما.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

83 فصلنامه دانشکده معماری و شهرسازی واحد تهران مرکزی دانشگاه آزاد اسلامی استان تهران

 

---