پربسامدی آموزه‏های بنیادین ادیان به مثابه روشی در کشف اصالت آموزه‏ها

محورهای موضوعی :

بهروز حدادی ¹

1 - استادیار، گروه ادیان ابراهیمی، دانشگاه ادیان و مذاهب، قم، ایران

تاریخ دریافت : 1403/01/02 تاریخ پذیرش : 1403/05/06 تاریخ انتشار : 1403/08/20

کلید واژه: اسلام, مسیحیت, ادله حجیت, تحول آموزه‏ها, توحید و تثلیث,

چکیده مقاله :

امروزه ادیان مختلف دعاوی گوناگونی در موضوع مختلف دارند كه باور به آنها و پذیرش‏شان مستلزم اثبات حقانیت یا موجه بودن اعتقاد به آنها به طرق خاصی است. تعیین منابع آتوریته در هر دین خاص دقیقاً به همین دلیل است. اما مشكلی كه دینداران امروزی در مورد بعضی از آموزه‏های خود دارند آن است كه بعضی از این باورها كه در زمان حاضر بسیار مهم و ضروری‏اند، چندان قابل اثبات به طرق عادی نیستند و همین موجب شك و تردید در اصالت بعضی از آموزه‏ها می‏شود كه چگونه بعضی آموزه‏ها در ساختار امروزی یک دین جنبه بنیادین دارند ولی، چنانكه باید، در منابع اصلی بدان پرداخته نشده و امروزه اثبات اصالت و صدق و کذب آن امری دشوار است. یکی از راه‏هایی که به حل مشکل کمک می‏کند موضوع پربسامدی یا عدم آن در هسته اولیه دین خاص است. مدعای این نوشته آن است كه اگر آموزه‏ای، آموزه‏ای اساسی در یك دین باشد باید به اندازه كافی در هسته اولیه آن دین، بدان بها داده شده باشد و فقدان آن نشان می‏دهد كه این آموزه، محصول فرآیندی تكاملی بوده نه اعتقادی بنیادین و زیرین و ریشه‏دار، و این ادعا ناپذیرفتنی است که شاید دلیلی وجود داشته ولی به دلایلی به دست ما نرسیده است، چون حذف همه شواهد مستقیم و غیرمستقیم امر ناشدنی است. در این نوشته با بررسی اصل موضوع و مقایسه دو موضوع تثلیث در مسیحیت و توحید در اسلام، به نقد تثلیث از این منظر پرداخته می‏شود که تثلیث كه امروزه بسیار در ساختار الهیات مسیحیت اهمیت دارد، در لایه‏های اولیه دین یادشده بدان پرداخته نشده است، در حالی که مشابه آن در سنت اسلامی یعنی توحید چنین نیست و همین در اعتبار و اصالت و عدم موضوعی حساس است.

چکیده انگلیسی:

Abstract: Today, various religions assert different claims on diverse theological issues, the belief in which requires proof of authenticity or justification through specific means. Determining authoritative sources within each religion is precisely for this reason. However, a problem contemporary believers face regarding some of their doctrines is that certain beliefs, currently viewed as vital and essential, are not easily proven through conventional methods. This creates doubt about the authenticity of some doctrines—how can certain teachings hold a foundational status in the modern structure of a religion if they were not sufficiently addressed in the primary sources, making it challenging today to establish their authenticity or verify their truth or falsehood? One approach to resolving this issue is examining the frequency (or lack thereof) of a doctrine in the core of a particular religion. The claim of this paper is that if a doctrine is fundamental to a religion, it should be sufficiently emphasized in the initial core of that religion; its absence suggests that this doctrine is the result of an evolutionary process rather than a foundational, intrinsic, and deep-rooted belief. Moreover, it is untenable to claim that evidence might have existed but has not reached us for some reason, as eliminating all direct and indirect evidence is implausible. This paper examines the primary issue by comparing two doctrines—Trinity in Christianity and Monotheism in Islam—to critique the Trinity from this perspective, noting that while the Trinity, which is crucial in the structure of Christian theology today, is not addressed in the early layers of this religion, the equivalent in Islamic tradition, i.e., Monotheism, does not face such an issue. This difference is crucial in assessing the validity and authenticity of these concepts.

متن کامل:



199

پربسامدی آموزه‏های بنیادین ادیان به مثابه روشی در کشف اصالت آموزه‏ها

 

دوفصنامه علمی – پژوهشی پژوهشنامۀ ادیان سال 18، شماره 34، پاییز و رمستان 1402، 199-222 (مقاله پژوهشی

Journal of Religious Studies Vol. 18, No. 34, Autumn 2023 & Winter 2024

 

The Frequency of Fundamental Doctrines in Religions as a Method for Discovering the Authenticity of Doctrines

 

Behrouz Hadadi

Assistant Professor, Department of Ebrahimi Religions, University of Religions and Religions, Qom, Iran, (corresponding author). [e-mail]

 

 

 

Abstract:

Abstract: Today, various religions assert different claims on diverse theological issues, the belief in which requires proof of authenticity or justification through specific means. Determining authoritative sources within each religion is precisely for this reason. However, a problem contemporary believers face regarding some of their doctrines is that certain beliefs, currently viewed as vital and essential, are not easily proven through conventional methods. This creates doubt about the authenticity of some doctrines—how can certain teachings hold a foundational status in the modern structure of a religion if they were not sufficiently addressed in the primary sources, making it challenging today to establish their authenticity or verify their truth or falsehood? One approach to resolving this issue is examining the frequency (or lack thereof) of a doctrine in the core of a particular religion. The claim of this paper is that if a doctrine is fundamental to a religion, it should be sufficiently emphasized in the initial core of that religion; its absence suggests that this doctrine is the result of an evolutionary process rather than a foundational, intrinsic, and deep-rooted belief. Moreover, it is untenable to claim that evidence might have existed but has not reached us for some reason, as eliminating all direct and indirect evidence is implausible. This paper examines the primary issue by comparing two doctrines—Trinity in Christianity and Monotheism in Islam—to critique the Trinity from this perspective, noting that while the Trinity, which is crucial in the structure of Christian theology today, is not addressed in the early layers of this religion, the equivalent in Islamic tradition, i.e., Monotheism, does not face such an issue. This difference is crucial in assessing the validity and authenticity of these concepts.

 

Keywords: Islam, Christianity, authority of evidence, development of doctrines, Monotheism, Trinity

 

دوفصنامه علمی – پژوهشی پژوهشنامۀ ادیان سال 18، شماره 34، پاییز و رمستان 1402، 199-221 (مقاله پژوهشی

Journal of Religious Studies Vol. 18, No. 34, Autumn 2023 & Winter 2024

 

پربسامدی آموزه‏های بنیادین ادیان به مثابه روشی در کشف اصالت آموزه‏ها¹

 

بهروز حدادی2

 

 

چکیده

امروزه ادیان مختلف دعاوی گوناگونی در موضوع مختلف دارند كه باور به آنها و پذیرش‏شان مستلزم اثبات حقانیت یا موجه بودن اعتقاد به آنها به طرق خاصی است. تعیین منابع آتوریته در هر دین خاص دقیقاً به همین دلیل است. اما مشكلی كه دینداران امروزی در مورد بعضی از آموزه‏های خود دارند آن است كه بعضی از این باورها كه در زمان حاضر بسیار مهم و ضروری‏اند، چندان قابل اثبات به طرق عادی نیستند و همین موجب شك و تردید در اصالت بعضی از آموزه‏ها می‏شود كه چگونه بعضی آموزه‏ها در ساختار امروزی یک دین جنبه بنیادین دارند ولی، چنانكه باید، در منابع اصلی بدان پرداخته نشده و امروزه اثبات اصالت و صدق و کذب آن امری دشوار است. یکی از راه‏هایی که به حل مشکل کمک می‏کند موضوع پربسامدی یا عدم آن در هسته اولیه دین خاص است. مدعای این نوشته آن است كه اگر آموزه‏ای، آموزه‏ای اساسی در یك دین باشد باید به اندازه كافی در هسته اولیه آن دین، بدان بها داده شده باشد و فقدان آن نشان می‏دهد كه این آموزه، محصول فرآیندی تكاملی بوده نه اعتقادی بنیادین و زیرین و ریشه‏دار، و این ادعا ناپذیرفتنی است که شاید دلیلی وجود داشته ولی به دلایلی به دست ما نرسیده است، چون حذف همه شواهد مستقیم و غیرمستقیم امر ناشدنی است. در این نوشته با بررسی اصل موضوع و مقایسه دو موضوع تثلیث در مسیحیت و توحید در اسلام، به نقد تثلیث از این منظر پرداخته می‏شود که تثلیث كه امروزه بسیار در ساختار الهیات مسیحیت اهمیت دارد، در لایه‏های اولیه دین یادشده بدان پرداخته نشده است، در حالی که مشابه آن در سنت اسلامی یعنی توحید چنین نیست و همین در اعتبار و اصالت و عدم موضوعی حساس است. 

 

کلید واژه: اسلام، مسیحیت، ادله حجیت، تحول آموزه‏ها، توحید و تثلیث

مقدمه و بیان مساله

ادیان مختلف به خصوص ادیان سه گانه ابراهیمی با آنكه آموزه‏های مختلفی دارند ولی به طور كلی می‏توان این آموزه‏ها را به دو دسته كلی آموزه‏های اساسی و آموزه‏های فرعی تقسیم‏بندی كرد. برای مثال، در اسلام سه اصل توحید، نبوت و معاد اصول دین حساب می‏شود. در نگاه شیعه، دو اصل امامت و عدالت هم اهمیت كانونی دارد. در یهودیت نیز اعتقاد به خدای یگانه، اصلی اساسی است؛ گر چه یهودیت، به خصوص یهودیت قدیم، با تمركز و تاكیدی كه بر شریعت و عرفان داشته كمتر در وادی الهیات وارد شده و، بیش از هر كس، موسی بن‏میمون بود كه اعتقادات سیزده‏گانه یهودیت را تنظیم كرد و گرنه یهودیت در گذشته و حال چندان در قید و بند این موضوع نبوده است. در مسیحیت نیز اعتقاد به خدا و تثلیث و عیسی مسیح و نجات‏شناسی و آخرت‏شناسی اهمیت زیادی دارد. به همین سان در سایر ادیان می‏توان شبیه این را تبیین و تقریر كرد. البته اعتقاداتِ درجه دوم، در بسیاری موارد مبتنی و برآمده از اعتقادات دسته اول است. اما كم نیست اعتقادی كه چنین ترتب و ابتنایی ندارد. امروزه در تحلیل تفکر و اندیشه متفکران و شخصیت‏های تاثیرگذار اجتماعی و سیاسی یکی از موضوعات و کلیدهای اساسی، تمرکز بر پربسامدترین واژه در اندیشه یک متفکر است و این کار با بررسی‏های آماری به خصوص انجام می‏شود و برای مثال، واژه یا واژه‏‏هایی که بیشترین تکرار را داشته باشد، به طور خاص مورد بررسی قرار می‏گیرد و واژه‏هایی که کم استفاده شده یا اصلاً استفاده نشده، نشان آن است که اندیشه خاص از مولفه‏های اصلی آن متفکر نیست و البته به همین پربسامدی یا کم‏بسامدی قناعت نمی‏شود بلکه از قراین و شواهد دیگری نیز در کنار آن برای اثبات یک نظریه خاص استفاده می‏شود.

صرف نظر از اینكه اعتقاد خاصی جزو اصول بنیادین دینی خاص باشد یا از اعتقادات نوع دوم، رهبران ادیان پیوسته كوشیده‏اند مدعیات خود را به شكلی قابل قبول، مستند کرده و برای آن حجت و دلیل كافی ارایه كنند و خود را از اتهام جعل و وضع و دَسّ به دور دارند  و آن را خردپسند و توجیه‏پذیر معرفی کنند. لذا عناوینی چون ادله حجیت یا منابع آتوریته دینی در ادبیات دینی و كتب كلامی و الهیاتی بسیار مورد توجه است و حتی در دانش اصول فقه در شیعه و اهل سنت، بحث‏های زیاد و پردامنه‏ای در باب ادله حجیت كرده‏اند. دلیل این امر اهمیت گزاره‏های اساسی در الهیات ادیان است كه سنگ زیرین بنا و كاخ الهیات است و رفته ‏رفته جنبه قدسی ‏یافته و زندگی بسیاری از متدینان بر پایه آن استوار گشته و مرزهای دینی‏ را تشکیل می‏دهد. از این گذشته، آنان کوشیده‏اند تا هم مدعیات دینی را به شکلی خردپذیر تبیین کنند و در برابر بدعت‏گذاری در جبهه درونی، و کفر و انکار در جبهه بیرونی، ایستادگی کنند و نقش حامی و پاسدار هم داشته باشند. الهیات در اصل چنین رسالتی داشته و نقش دفاع و تبیین، از مهم‏ترین نقش‏های آن در طول تاریخ بوده است.

 

مفهوم سه اصطلاح دگما، آموزه و الهیات و تفاوت میان آنها

در اینجا ضرورت دارد سه اصطلاح را توضیح و فرق میان آنها را بیان کنیم. اصطلاح مهم «دگما»³ به معنای امور قطعی و جزمی است که دیگر جای سوال و تردید و پرشش ندارد.⁴ اما «آموزه»⁵ در مرحله‏ای پایین‏تر قرار دارد و به معنای اموری است که در کلیسا تحت هدایت روح القدس پذیرفته شده است و با آنکه امکان تغییر و نوسان در آن تا حدی هست، باید مقبولیت عام هم داشته باشد. مفهوم این دو اصطلاح از مفهوم اصطلاح «الهیات» متفاوت است. الهیات تلاش و سخن فردی در فهم و تبیین دین و مفهوم خداست كه تابع شرایطِ محدودكننده بینش‏های موجود در یك سنت یا جامعه نیست و لذا محتوای آن از نظر قطعیت نداشتن، به آموزه نزدیک‏تر است ولی فرقش با آموزه آن است که ممکن است الهیاتِ خاصی که به الهیدان شاخصی منسوب است، مقبولیت عام نداشته باشد و با گذشت زمان نیز دچار تطور و تغییر شود. لذا می‏توان گفت که الهیات، دیدگاه‏های شخصی یک فرد در باب مفهوم خدا و امور مرتبط با آن است و در این صورت، این اصطلاح ارتباطی با تعهد به فرقه‏ای در مسیحیت ندارد و سنت و جامعه نمی‏تواند آن را محدود کند. اما واژه آموزه و دكترین به یك سنت و جامعه اشاره دارد، و برآیند خرد جمعی آن است و بر عكس الهیات، معرفِ جوامعِ گفتمانی است و می‏كوشد تا به توصیف و تجویز باور‏های یك جامعه بپردازد. لذا می‏توان دکترین را تعالیم توافق‏شده و پذیرفته‏شده کلیسایی دانست که حد وسط میان دگما (آموزه خاص ثابت و غیرقابل انکار) و الهیات (تبیینِ کمتر رسمی باورهای مسیحی در جایی که ابراز حس و گمان و تغییر مورد انتظار است) دانست. آموزه صِرف مجموعه باورها نیست، بلکه از مقوله عمل و فعالیت است و فرآیند انتقال از خرد جمعی یک جامعه. بنابرین، دیدگاه‏های الهیدان تا جایی در آموزه مهم است که مقبولیت جمعی پیدا کرده باشد. لذا مفهوم پذیرش و نمایندگی در «آموزه» شرط است و در کل می‏توان گفت که آموزه، به تعالیم پذیرفته‏شده در جمع گفته می‏شود که در هویت یک مجموعه مسیحی ضروری است.

در هر صورت، گاهی مشکل در این است که مرزهای این سه همیشه به روشنی شناخته و تبیین نشده است. لذا جای شگفتی ندارد و این نظر را باید محتاطانه پذیرفت که آموزه‏ها باید در معرض ارزیابی نقدی باشند و دگرگون شوند و نه به سادگی پذیرفته شوند و نه یکسره کنار گذاشته شوند. البته در این میان، اصطلاح دگما به دلایل تاریخی، مفهوم و فحوایی منفی پیدا کرده است ولی در دو سنت کلیسای کاتولیک و کلیسای پروتستان جایگاه مهمی دارد و به آموزه‏های خاصی اطلاق می‏شود که کل مسیحیت بر ضروری بودنش صحه گذاشته و عناصر و مولفه‏های آن قابل گفتگو و مذاکره نیست. لذا تنها مسیح‏شناسی و تثلیث طبق تعریف دگما حساب می‏شوند که شوراهای جهانی آن را تایید کرده‏اند و اتفاقی نیست که عصر روشنگری در نقد مسیحیت و نفی آتوریته کلیسا به نقد این دو آموزه پرداخت. نقد آموزه‏ها و دگماها سلاح کوبنده‏ای بود برای مبارزه با آتوریته موروثی گذشته (McGrath, “Doctrine and Dogma”, 112).

 

ریشه‏های مسیحیت و شکل‏گیری آموزه‏ها

شکل‏گیری تفكر مسیحی از دهه سوم و چهارم قرن اول میلادی شروع می‏شود كه نقطۀ آغاز آن رسالت مسیحیت است اما توجه به بافت اندیشه مسیحی مهم است. افکار مسیح و یارانش در بافت خاصی نُضج گرفت كه شامل جغرافیایی سیاسی فرهنگی و فكری می‏شد. سه تمدن و فرهنگ مهم و زنده درعصر مسیح وجود داشتند كه از نقطه جعرافیایی، سواحل دریای مدیترانه باراندازشان بود و عبارت بودند از:

الف. تمدن یهودی که زادگاه و خاستگاه مسیحیت بوده و بر موضوع «برگزیدگی و انتخاب» خداوند تاكید داشت،

ب. تمدن یونانی با تأكید بر عقلانیت،

ج. تفكر رومی كه بر نظم و عمل‏گرایی تأکید داشت.⁶ 

محققان بر این باورند که از همان سده‏های اولیه، باورها و یافته‏های فرهنگ یونانی رومی به مسیحیت راه پیدا کرد، به خصوص که مسیحیت در مواجهه با بدعتگذارانِ داخلی و منکرانِ بیرونی، خود را نیازمند به ابزاری برای توجیه و تبیین آموزه‏ها می‏دید. لذا به طور کلی می‏توان گفت تفکر مسیحی سه آبخشور مهم داشته است که عبارتند از: تفکر یهودی، تفکر یونانی و تفکر رومی. این موضوع اساساً در سایر ادیان و مذاهب نیز صدق می‏کند و شاخه «الهیات تاریخی» نیز به بررسی تاریخ تحولات و ریشه‏های اندیشه‏های دینی می‏پردازد. لذا در بررسی وجاهت آموزه‏ها و شعایر باید آنها را با منابع آتوریته و ادله حجیت سنجید.

 

انگاره‏های نادرست

این تصور ابتدایی در ذهن باورمندان به آموزه‏های مسیحیت و بیشتر سنت‏‏های دینی هست که آموزه‏های مسیحی و غیره به شکل بسته‏ای از قبل آماده بود که در این آیین جدید، رونمایی شد. اما این تصور کاملاً دور از واقعیت است و ناشی از غفلت از روند شگل‏گیری و اعتباریافتن آموزه‏ها در ادیان مختلف است. به طور كلی، شكل‏گیری بسیاری از آموزه‏ها در ادیان طی فرآیندی تدریجی شكل گرفته و عوامل محیطی مختلفی در آن تأثیرگذار بوده است و این تصور خطاست كه بانیانِ ادیان، در کل موارد، معماران آموزه‏ها و پدیدآورنده آن بوده‏اند. از همین روست كه امروزه دانشی به نام الهیات تاریخی شكل گرفته كه هدفش بررسی ریشه‏های تاریخی آموزه‏ها در سایر سنن یا فرهنگهاست یا الهیات بافت‏محور كه هدفش بررسی دادوستدهای الهیات و بافت است. الهیات تاریخی مطالعۀ تاریخ آموزه‏های مسیحی است. گرنز، گورتزکی و نوردلینگ آن را اینگونه توصیف می‏کنند: «شاخه‏ای از الهیات که به دنبال درک چگونگی تفسیر کتاب مقدس در کلیسا و بسط آموزه‏ها در طول تاریخ خود، از زمان رسولان تا امروز است و کارکرد دوگانه‏اش نشان‏دادن منشأ و شكوفایی باورهایی است که در عصر حاضر وجود دارد و به متکلمان معاصر کمک می‏کند تا خطاهای الهیات گذشته را شناسایی، و در حال حاضر از آنها اجتناب كنند.»⁷ الهیات تاریخی رشته‏ای است که تفسیر کتاب مقدس و صورت‏بندی الهیات کلیسا در گذشته را مطالعه می‏کند و می‏پرسد: کلیسا در گذشته چگونه کتاب مقدس را تفسیر و الهیات خود

را تدوین و بیان کرده است؟ لذا در اینجا سه انگاره نادرست هست که باید از آن اجتناب کرد:

1.       آموزه‏های بنیادینِ امروزی در ادیان، از اول هم به همین شکل بوده و در همین درجۀ اهمیت قرار داشته‏اند و محال و ناشدنی است که آموزه‏ای، امروزه ستونِ خیمه دین و الهیاتِ خاصی باشد ولی در هسته مرکزی دین چنین جایگاه را نداشته باشد و محصول و فرآورده زمان خود باشد.

2.       این آموزه‏ها بی‏دلیل به چنین جایگاهی دست نیافته‏اند و دلایل و شواهد کافی برای اثبات اهمیت و اصالت آنها هست. لذا در هر دینی تلاش می‏شود که دلیل اعتبار آنها را هسته اولیه منابع معرفی کنند و اگر امروزه مشکلی در کشف آنها هست این نه به دلیل فقدان بله تأثیر عوامل بیرونی است.

3.       درون‏مایه اصلی آموزه‏ها همان عناصر اصیل هر دین است و نه عناصر فکری و دینی بیرونی که چه بسا تطور یافته و نه ترکیبی از عنصر درونی و بیرون.

اما واقعیت‏ها و شواهد مختلف با چنین نگرشی سازگار نیست، تا جایی که امروزه در دانش الهیات و تحقیقاتِ دین‏پژوهانه با رویکردِ بی‏طرفانه نیز روشن شده است که به رغم ادعاهای سنتی، بسیاری از آموزه‏ها سیری تحولی داشته و محصول و دست‏پخت فرایندی گاه طولانی بوده نه یک حادثه ناگهانی یا مصوبه‏ای در گذشته. از این گذشته بعضی از این گام فراتر نهاده‏اند و بعضی ادیان یا مکتب‏ها را محصول فرایندی مستمر و طولانی دانسته‏اند و اینکه در طول زمان، الهیات‏ها ادیان شکل گرفته، و نظام‏ها و مکتب‏های فکری اعتقادی خاصی نضج یافته و گاه افراط و تفریط و غلو رخ داده و گاه آموزه‏هایی آرام‏آرام جایگاه خود را از دست داده و از این مهم‏تر، عناصر بیرونی آرام‏آرام به درون یک سنت دینی راه یافته و روند بومی‏شدگی را طی کرده است.

 

ادله حجیت و منابع آتوریته دینی

در اسلام، اعم از شیعی و سنی، با اندكی تسامح این چهار منبع، واجد حجیت و آتوریته دینی است: كتاب خدا، سنت، عقل و اجماع. در آیین یهود، توراتِ مکتوب (تنخ)، میدراش، تورات شفاهی (که در نهایت به تلمود ختم می‏شود)⁸ و سنت، واجد آتوریته دینی است. در مسیحیت نیز چهار منبع کتاب مقدس، سنت، عقل و تجربه دینی واجد حجیت است،⁹ گر چه همه و آنهم به طور یكسان آن را قبول ندارند. واضح است که در سه سنت بعضی امور مشترکند، مثل آتوریته و حجیت کتاب مقدس و اهمیت سنت.

 

رهبران ادیان و واکنش به ادعای فرآیند تکاملی آموزه‏ها و باورها

نظر به اهمیت آموزه‏ها در تعیین مرزهای میان هر دین و پاسداری از کلیت آن، اصالت و ثبات آموزه‏ها نزد مومنان و متولیان دین امری ضروری و حیاتی است و لذا آنان تلاش می‏کنند ریشه‏های آموزه‏ها را به اعماق دین و نسل اول بنیانگذاران و متون مقدس اولیه نسبت دهند.

از این رو، این ادعا که آموزه‏‏ها محصول فرآیند تکاملی است، قاعدتاً با مخالفت و واکنش خشم‏آلود رهبران و هواداران ادیان مواجه می‏شود؛ زیرا چنین تلقیاتی، اصالت و ثبات و پایداری آموزه‏‏های کهن را زیر سوال می‏برد، مخصوصاً با توجه به این نکته که آموزه‏ها در واقع مرز‏های جغرافیای هر دین هستند. ولی از سوی دیگر، واقعیت‏‏ها و کد‏های تاریخی و انکارناپذیری هست که خلاف آن را ثابت می‏کند. این داستان در ماجرای نقادی کتاب‏مقدس در دویست سال گذشته تجربه شده است. چیزی که در این میان مهم است، تلاش متولیان ادیان برای درجه اول جلوه دادن مدعیات امروزی و حساس است. ولی این تلاش‏ها بعضی اوقات برای قانع کردن افراد پژوهشگر و نازک‏اندیش بی‏طرف کافی نیست که نمونه آن بحث تثلیث در الوهیت و تاریخی بودن عیسی مسیح است که در راس انتقادات دوره روشنگری به الهیات سنتی مسیحی قرار دارد.

نکته دیگر آنکه به همان اندازه که اثبات‏ اصالت بعضی باورهای کهن دشوار است نفی و انکار اصالت آن هم مشکل است. شاید ادله‏ای بوده و به دست ما نرسیده است و پیشینیان به استناد آن ادله، دیدگاه خاصی در موضوع داشته‏اند و بی‏دلیل به باوری خاص نرسیدند و طبق سخن و حکمتی عامیانه، چیزکی بوده که مردم چیزها گفته‏اند.

اما این پاسخ با این مشکل روبروست که بله، گاهی چنین است ولی از سوی دیگر، اظهارات آموزه‏ای کلیسا، تاریخ دارد مثل متن کتاب‏مقدس. اگر متن مقدس در معرض نقد و مطالعه انتقادی است چرا مشابه آن در مورد آموزه‏ها صدق نکند؟ پروتستان‏ها اولین گروه‏هایی بودند که با معیار قرار دادن وفاداری به متن مقدس، و ضمن نقد سنت، به نقد آموزه‏ها نیز پرداختند و معیار معرفی کردند. از این رو، در دو سوی داستان باید احتیاط پیشه کرد ولی یک مساله مهم در اینجا هست و آن اینکه اگر آموزه‏ای از آموزه‏های اصلی و بنیادین دینی باشد نمی‏تواند بازتاب ضعیفی در هسته اول دین و منابعِ واجدِ آتوریته آن داشته باشد؛ بلکه به عکس باید انعکاسی عمیق و پربسامد در سنت دینی خاص، چه به طور صریح یا به شکل ضمنی یا ترکیبی از این دو داشته باشد. از همین رو، می‏توان در اصالت بعضی آموزه‏های دینی ادیان و تاثیرناپذیری آن از محیط و نگاه‏های بشری شک کرد. واقعیت این است كه بسیاری از آموزه‏های بنیادین درکلیسا مثل تجسد و تثلیث در کلیسای اولیه بعد از مناقشات شدید پذیرفته شد و چیزهایی نفی شد که بعدا به آن بدعت گفتند. البته منابع معدودی از آن هنگام بقای مانده است. لذا اینکه چقدر آنها قابل اعتمادند محل سوال است. آثار این مبدعان عمدتاً و عمداً نابود شدند و آگاهی‏های ما از آنها از آثار بسیار جدلی مخالفان ارتدوکس آنهاست. این نشان می‏دهد که منابع معرفت ما از تثلیث که بسیار حساسند چقدر ناقص است و به شدت یکطرفه. تاریخ آنها به دست فاتحان نوشته شده است. از حربه‏های فاتحان اینکه تفسیرشان را تنها تفسیر مجاز و محتمل از رخدادهای اساسی تاریخ مسیحیت می‏دانستند. و افراد در هر سنت دینی چون با این ذهنیت بزرگ شده‏اند که اینها مصداق راسیت‏کیشی تثیبت شده‏اند، قویا مستعدند که به آنها باور داشته باشند. این استعداد نه تنها باورمندان بلکه مورخان فرهنگی را نیز فرا می‏گیرد و لذا برای موضع انتقادی لازم است بتوان داستان تحولات آموزه را به مثابه داستان احتمالات باز اصیل خواند آنگونه که داستان برای باورمندان است و کسانی که با آن زندگی کرده اند. در پرتو تحلیل فوق از مشکل، نقد آموزه شامل ابعاد تاریخی و تحلیل فلسفی می‏شود و البته مثل نقادی کتاب‏مقدس به شاخه‏های فرعی تقسیم شده است. در دوران جدید از عصر اصلاحات دینی در قرن شانزدهم، نقد آموزه‏ها در کانون توجه مصلحان دینی پروتستان بوده است و شاید این جنبش را بتوان موج اول در نقد آموزه از ابتدای دوره نو دانست که در ذیل بدان می‏پردازیم.

 

اهمیت پربسامدی در فروع دین

آنچه تا اینجا مذکور افتاد در خصوص باورها و آموزه‏های اعتقادی است ولی نظیر این سخن در مورد فروع دین و شعایر نیز صدق میکند. برای مثال، علمای علم اصول فقه معتقدند که اگر حکمی نزد شارع مقدس اهمیت داشته باشد باید به طریق مقتصی به مومنان اعلام شود و بیان قبل از حاجت ارایه شود و گرنه نقض غرض رخ می‏دهد و اگر در ادله و منابع دلیل و بیان کافی در اثبات لزوم امری یافت نشد، این کاشف از آن است که شارع در این خصوص اهتمامی نداشته است. با این تفصیل، گاهی در بیان احکام از احکام، شارع حکمی را به طور مطلق بیان می‏کند، مثل «اقم الصلوه» و در این مقام قید نمی‏زند که از همین برداشت می‏شود که نماز در هر حال واجب است. گاهی قیدی به آن می‏زند که به آن مقید گفته می‏شود. حال اگر در مقام بیان و به خصوص در مواردی که بسیار مبتلابه است، شارع حکمی را بدون قید بیان کرد، از همین عدم بیان، برداشت می‏کنیم که همین شکل منظورش بوده است. یا اگر در موردی که مبتلابه بود، امری یا نهیی نکرد، برداشت می‏کنیم که شارع دستوری در این خصوص ندارد زیرا اگر داشت بیان می‏کرد، چون در مقام بیان قرار داشت و به خصوص اگر مورد از مواردی باشد که بسیاری بدان مبتلا هستند. در نتیجه حکم به مباح بودن می‏شود و این یک مرحله بالاتر از قاعده برائت است. در قاعده برائت، در مقام شک و عمل، حکم به عدم دستور می‏شود ولی در اینجا اماره و ظن قویی هست که دستوری در کار نیست. این موضوع را مرحوم آخوند خراسانی در کتاب کفایه الاصول تحت عنوان «لَو کان لَبَان» مطرح نموده و هم اکنون یکی از قواعد مهم اصولی است.¹⁰ در مورد احکامی مثل نماز و صدقه و ترک بعضی محرمات و منهیات که از فروع دین است، باز هم این مطلب صادق و حاکم است. البته میزان و کمیت بسامد هم به اهمیت موضوع متفاوت بستگی دارد. لذا در خصوص آموزه‏هایی مثل توحید و احکامی چون نماز و ترک فواحش که از مسلمات است، به کرات بیان شده است و اگر نوساناتی هم در نصوص و روایات هست، به اصل موضوع آسیب نمی‏زند.

 

مسأله خبر واحد در موارد کثیرالابتلاء

یكی از موضوعات مرتبط در این خصوص، این بحث میان صاحب‏نظران علم اصول فقه است كه آیا خبر واحد حجیت دارد یا نه؟در اینجا منظور گزاره‏ای است كه فقط یك بار در منابع روایی آمده و سند قابل قبولی دارد ولی تردید از آنجاست كه چگونه دیگر روایان و ناقلان اخبار، آن را نقل نكرده‏اند و این موضوع کثیرالابتلاء از چشم آنان مخفی مانده است؟ اصولیان در این مقام دیدگاه‏های متفاوتی دارند. عده‏ای خبر واحد را به همین دلیل و به خصوص در موارد مهم و محل ابتلا و نیز در اصول عقاید قبول ندارند. البته دیگرانی هستند كه در فروع فقهیه با تحفظاتی آن را می‏پذیرند و البته آسان‏تر از همه مسائل اخلاقی است كه چون سنجه‏ها و معیارهای فطریی در كار هست، معمولاً با مسامحه در این خصوص رفتار می‏شود. ولی یك نكته مهم در فهم عالمان اسلامی ارزشی است كه به كثرت و فراوانی و پربسامدی یك مضمون و موضوع در ادله و منابع معتبر می‏دهند و همین را نشانه اهتمام شارع به موضوع تلقی می‏‏کنند و ذكرش به طور مكرر، اعم از صریح و ضمنی، را نشانه درستی و اصالت می‏دانند.

 

پیشینه و زمینه تاریخی نقد آموزه

نقد آموزه در تاریخ تحولات الهیات مسیحی ریشه ای طولانی دارد ولی گام اولیه در نقد بنیادین و امروزی آموزه‏های اساسی مسیحیت، در قرن شانزدهم و در عصر اصلاحات دینی برداشته شد. در این زمان، رهبران اصلاحات دینی مانند مارتین لوتر و ژان کالون بر این باور بودند که در کلیسای کاتولیک اموری پذیرفته شده و اهمیت زیادی یافته که در کتاب مقدس ریشه و اساسی ندارد و لذا با شعار «بازگشت به کتاب مقدس» و معیار قرار دادن وفاداری به آن، بر این تأکید داشتند که آموزه‏های قابل‏قبول تنها مواردی است که به صراحت در کتاب مقدس بیان شده باشد و به همین سبب، آنان شعایر هفتگانه کاتولیکی را به دو مورد تقلیل دادند، زیرا پنج مورد آن فاقد منبعی کتاب‏مقدسی بودند. البته این نگرش در جریان غالب جنبش بود که از قضا، در سیاست و الهیات، نگرشی محافظه‏کارانه داشتند ولی در همین جنبش اصلاحات دینی کسانی بودند که جریان اقلیت به حساب می‏آمدند و نگرش منفی‏تری به آموزهای موجود و کنش‏های اصلاحی مصلحان پروتستان داشتند. محور قرار دادن کتاب‏مقدس شاید در ابتدا آسان و کافی به نظر می‏آمد ولی در عمل با مشکلات و مخاطراتی مواجه شد و از همین‏جا بود که ضابطه‏مند کردن برداشت‏ها از کتاب‏مقدس ضرورت یافت که به شکل‏گیری دانش هرمنوتیک کتاب‏مقدس انجامید.

موج دوم نقد در عصر روشنگری به راه افتاد. البته در مناطقی چون آلمان به دلیل قوت سنت لوتری و سنت اصلاح‏شده، این جریان نتوانست چندان تغییری ایجاد کند ولی در جهان انگلیسی یا فرانسوی‏زبان، دوره روشنگری با قدرت بیشتری وارد نقد آموزه‏ها شد. اما بر خلاف موج اول که نقد را بر میزان وفاداری به کتاب‏مقدس پیش می‏برد، جنبش روشنگری عقل را معیارِ جهان‏شمولِ داوری در خصوص آموزه‏ها، و مقدم بر کتاب‏مقدس دانست.

فهم متفاوت از تحولات جنبش اصلاحات و تفسیر متفاوت آن نیز خودش نقطه عطف دیگری در موضوع بوده است. جی. اف. لِسینگ با این تفسیر که عصر روشنگری میراث طبیعی برنامه الهیاتی مصلحان دینی بوده، معتقد است که دغدغه اصلی لوتر حق داوری شخصی بوده است و اصلاً اشتیاق دوره مدرن به عقل، با دغدغه لوتر همساز بوده و در نتیجه نقد عقلانی آموزه در عصر جدید، بسط طبیعی و ضروری عصر اصلاحات بوده است. البته جایگاه عقل در الهیات تطوراتی داشته است. از نگاه کسانی مثل توماس آکویناس، اساساً مسیحیت دینی عقلانی است و راه‏های پنجگانه وی شاهدی است بر این مدعا که عقل می‏تواند موید خوبی برای ایمان باشد. البته ایشان ایمان را بالاتر می‏دانست، از این جهت که به افقی بلندتر می‏نگرد. در گام بعد گفته شد که ایمان و عقل هر دو مهمند ولی ایمان باید مطابق عقلانیت باشد. در گام سوم با ادعای عقلانی نبودن بعضی آموزها گفته شد که بعضی اصول مسیحی به دلیل خردستیز بودن باید کنار گذاشته شود و در این نگاه عقل تنها معیار حقیقت و راستی دانسته شد و در اینجا چهار حوزه الهیات مسیحی در معرض نقد عقلانی قرار گرفت:

1.       رستاخیز جسمانی عیسی مسیح با این توجیه که این موضوع، الان نمونه‏ای ندارد و چیزی که الان رخ ندهد، چه بسا در گذشته هم رخ نداده است.

2.       مسیح‏شناسی که قول به دو طبیعت انسانی و الوهی را امری پوچ و بیهوده می‏دانست.

3.       عمل مسیح یا نجات‏شناسی با تردید در آموزه گناه اولیه و تفسیر شخصیت مسیح به عنوان معلم و آموزگار اخلاق که هدفش تربیت انسان‏ها بر پایه دین عقلانی بود یا تفسیر به اینکه او یک انقلابی و مصلح اجتماعی بود که علیه ستم رومیان و فساد سران یهود شورید.

4.       موضوع تثلیث، ضمن پذیرش توحید و اعتقاد به خداوند خالق غیرمداخله‏گر (دئیسم)، و اینکه این آموزه غیرعقلانی است و در واقع پیچیده‏سازی یک تصویر ساده است.

 

موج سوم، شكل‏گیری دانش جدید دین‏پژوهی¹¹ در غرب و به خصوص با تمركز بر موضوع كتاب مقدس و تردید در اصالت و اعتبار كلی كتاب در دو سده اخیر كه تحت عنوان نقادی كتاب مقدس¹² شناخته می‏شود، زمینه مناسبی را برای موضوع نقادی آموزه‏ها فراهم كرد. بی‏تردید آنگاه كه بتوان در اصالت كلی كتاب به عنوان مكاشفه و كلام خدا و نیز درستی تمامی گزاره‏های آن تردید كرد، دیگر سوال و تردید در مورد آموزه‏‏ها بس ساده‏تر است.

لذا در این دوره‏، جنبش‏‏های مهمی شکل گرفت که به نقد آموزه‏های مسیحیت پرداخت. جنبش «نقد عقلانی دگما»¹³ یکی از این جنبش‏هاست. بعدها جنبش «دانش تاریخی دگما»¹⁴ جانشین آن شد. فرض اصلی این جنبش آن است که صورت‏بندی آموزه‏ای باورهای کلیسا، به خصوص در دوره آباء، تحت تاثیر شرایط اجتماعی فرهنگی آن عصر و به خصوص اندیشه‏های یونانی رومی بود و صورت‏بندی‏های آن زمان، برای کلیسای این زمان دیگر نامناسب است و باید آموزه‏ها دوباره تبیین و تقریر شوند. با همین نگرش جی. اس. اشتاینبار در 1778 در کتابClickesligkeitslehre  اعلام کرد که آموزه گناه اولیه آگوستین برگرفته از اندیشه‏های مانوی و مشرکانه وی بوده و نوعی التقاط است و در الهیات مسیحی جایگاه شایسته‏ای ندارد. همین مصداقی از نقد دگما به وسیله مطالعه انتقادی ریشه‏های آموزه است. کسانی چون اف سی. بور¹⁵ و ریچل¹⁶ این نگرش را توسعه دادند. این مصداقی کلاسیک از نقد دگما با مطالعه ریشه‏های آن بود.

جی اف. لسینگ  (1729-1781)به موازات درک جدیدی از نهضت اصلاحات دینی قرن شانزدهم معتقد بود که روشنگری وارث ماهیت برنامه الهیاتی مصلحان پروتستان است و می‏گفت دغدغه اصلی لوتر این بود که افراد می‏توانند در امر دین داوری شخصی داشته باشند. اقبال دوره مدرن به عقل با دغدغه‏های لوتر کاملاً سازگار است و اصلاً برنامه نقد عقلی آموزه‏ها، بسط طبیعی و ضروری نهضت اصلاحات است.

آدولف هارناک (1851-1930)، الهیدان بزرگ آلمانی و پدر علم تاریخ ادیان، در کتاب مبسوط و هفت جلدی تاریخ عقاید (1889) بیان داشت که اندیشه‏های یونانی ِکلاسیک و متافیزیک، بر الهیات و به خصوص آموزه مهم تجسد سایه افکند و الهیات مسیحی گرفتار میهمانان ناخوانده‏ای شد که بعدها به مزاحمانی تبدیل شدند که گوش شنوایی هم نداشتند و اصلاً نمی‏بایست به متافیزیک اجازه داده می‏شد که به الهیات راه یابد و برای مثال، معتقد بود تجسد بر مبانی متافیزیکی، نه انجیلی، مبتنی است. وی اعلام کرد که این دگمای مسیحی نیست بلکه ریشه در بسط تفکر فلسطینی تا حوزه یونانی دارد و نویسندگان هلنی برای مفهوم‏پردازی و به کارگیری چارچوبی متافیزیکی در تبیین انجیل از آن استفاده کردند. هارناک تجسد را مصداق بارز نفوذ تفکر یونانی می‏دانست و نقد تاریخی را قاتل آن. می‏گفت انجیل درباره خود مسیح و تاثیرش بر مردم بود. چرخش از نجات‏شناسی¹⁷ به نظریه‏ای متافیزیكی در باب مسیح‏شناسی مصداق توسعه‏ای الهیاتی برگشت‏پذیر¹⁸ بود. او لوتر را چهره بارزی می‏دانست كه كوشید الهیات را از دست متافیزیك یونانی نجات دهد.

هارناک بر اساس این اندیشه بنیادی خود، در کتاب مسیحیت چییست؟ (1901) ضمن اینكه درون‏مایه اصلی مسیحیت را ایمان به خدای پدر و نیكویی او و فرزند خدا بودن عیسی مسیح و ارزش بی‏نهایت روح انسان می‏داند، منكر معجزات عیساست و با بررسی تحول تاریخی در آموزه‏های مسیحی و تحریف در آموزه‏ها می‏گوید مسیح ادعا نكرد كه الوهیت دارد و موعود آسمانی است بلكه این پولس و عقاید یونانی بود كه انجیل ساده عیسی مسیح را به الهیات پیچیده‏ای در باب او تبدیل كرد و همان‏ها در اعتقادنامه‏ها منعكس شده است. می‏گفت ما باید دنبال آیین مسیح باشیم نه دینی كه درباره مسیح است (هوردن، ص 44). دعوای مسیحیت لیبرال هم با مسیحیت سنتی در خصوص مسیح بر سر این بود كه عیسی كه بود و چه رسالتی داشت: عیسای تاریخی و واقعی یا مسیحای كلیسایی؟‏ شعارهای مختلف «نه به مسیح، آری به عیسی»، (مسیحِ اعتقادات كلیسایی در برابر عیسی یا همان پیامبرِ ساده‏زیست اهل الجلیل)‏‏، «دینِ عیسی، نه الهیاتِ پولس». پولس مقصر مخفی كردن عیسی در پشت پرده الهیات است. مسیح در واقع تعلیم‏دهنده دینی اخلاقی و ساده بر مبنای پدر و مهربان بودن خدا و برادری انسان‏ها بود (هوردن، ص 70).

شاید بسیاری با نمونه‏هایی که هارناک می‏گفت موافق نبودند ولی اصل سخن او، یعنی یونانی شدن بشارت، سخن پخته و متین و مقبولی بود و هنوز هم مورخ دگما می‏تواند بخش‏هایی از الهیات را نشان دهد كه برخی از فرضیه‏های اساسی آن، برآمده از متافیزیك یونانی است. لذا در نگرش لیبرالی که به الهیاتْ بی‏علاقه، و به امور اخلاقی اهتمام داشت، با موضوعات مختلفی در الهیات سنتی مسیحیت مخالفت می‏شد، از جمله در موضوع گناه اولیه با این بیان که ‏بشر ذاتاً نقص اصولی ندارد و شكاف عمیقی میان انسان و خدا نیست زیرا انسان شبیه و بر صورتِ خدا آفریده شده و با تعالیم نجات‏بخش مسیح از گناه رهایی می‏یابد. نیز در موضوع تولد از باكره می‏گفتند این آموزه، نه تنها مهم نیست بلكه غیرضروری و ناراحت‏كننده است (ص 108 هوردن.) از نگاه بعضی از الهیدانان، حتی مباحثی مثل نفی تغییرپذیری و رنج کشی خداوند از تأثیرات همین فلسفه و متافیزیک است نه بر آمده از کتاب‏مقدس عبری و مسیحی.

جرج وودز در 1969 معتقد بود که در الهیات اکادمیک نیاز مبرمی به مطالعه نقادانه آموزه‏ها و بررسی صحت و درستی آنها هست؛ همان گونه که در مطالعات کتاب‏مقدس مطالعه نقادانه ضرورت داشت و لذا نقد آموزه به همان اندازه نقد کتاب‏مقدس ضروری و لازم است و اصلاً اهمیت نقادی آموزه، ناشی از موفقیت‏های عمل نقادی کتاب‏مقدس بود.

جورج لیندبك، الهیدان برجسته در دانشگاه ییل، در كتاب ماهیت آموزه¹⁹ (1984) مهم‏ترین تحول را در این خصوص در روزگار معاصر در ضمن آرای خود و تحلیل ماهیت آموزه مسیحی ارایه کرد و نظریات درباره آموزه را به سه دسته: نظریه شناختی‏گزاره‏ای، نظریه تجربی‏بیانی و نظریه فرهنگی زبان‏شناختی تقسیم کرد و خود، اهمیت آموزه‏ها را در نوع سوم دید و بیش از همه از نظریه اول گریزان بود.

آلیستر مک‏گراث در درس‏گفتار مهمی در سال 1990 در پمپتون در دانشگاه اکسفورد زیر عنوان پیدایش آموزهها، مطالعه موردی در بیان ماهیت آموزه و نقد آن، ضمن رویکردی تاریخی به آموزه، به بیان این مساله پرداخت که چگونه آموزه‏ها معرف جوامع دین‏باورند و به توجیه نظری برای خنثی کردن تقسیمات آموزه‏ای در دیالوگ جهانی پرداخت. وی در نقد دیدگاه‏های لیندبک، الهیدان برجسته در دانشگاه ییل، تحلیل مهمی در مورد ماهیت آموزه در مسیحیت ارایه كرد. ماهیت و عملکرد آموزه‏ها، مرز بین جوامع دینی است و نقش مهمی در پایداری و ماندگاری سنت‏های دینی دارد، راه میانه ایست در برابر تأکید و تکرار سنت گذشته و انکار و رود صورت‏بندی‏‏های اعتقادی گذشته.

 

 

تطورات اندیشه‏‏های کلامی در اسلام و نگرش تاریخی

در شکل‏گیری کلام اسلامی نیز می‏توان شبیه این داستان را مشاهده کرد. درست است که اصول اولیه اسلام توسط قرآن کریم و رسول گرامی اسلام (ص) از اول تعیین شد و به تکرار در قرآن و کلمات معصومین ذکر شده ولی نظام کلامی و الهیاتی ما در طول زمان شکل گرفته و ابایی هم نداشته که از عناصر سازنده بیرونی نیز استفاده کرده و علاوه بر این عناصر جدیدی را نیز ابداع کرده ولی در هر دو حال، این عناصر روندی توسعه‏ای و تکاملی در تنور الهیات و کلام اسلامی داشته اند.²⁰ این موضوع مورد توجه محققان کلام اسلامی در دهه‏های اخیر بوده است از جمله، سید حسین مدرسی طباطبایی. وی در کتاب مکتب در فرایند تکامل (1386) با استفاده از رویکرد تاریخی در تبیین آموزه‏ها معتقد است که اصول اعتقادی شیعه در فرآیندی تدریجی طی سه قرن شکل گرفته و شیعه به منزل یک مکتب فکری از ابتدا به صورت کامل تحقق نیافته و متولد نشده است. لذا نگرش‏ها و اولویت‏های دینی در ادوار مختلف شیعه، تا حدی ممکن است متفاوت باشد. این دیدگاه‏های وی مورد نقد فضلای حوزه و محققان کلام اسلامی قرار گرفته که در کتابچه‏ای تحت عنوان نقد و بررسی تطور تاریخی تشیع (1389) و نیز کتاب مکتب در فرآیند هدایت نوشته غلام‏حسن محرمی (1401) منتشر شده است.

یوزف فان اس، محقق شهیر آلمانی، نیز در مجموعه عظیم و شش جلدی کلام و جامعه و نیز در کتاب خلاصه شکوفایی علم کلام به فرآیند شکل‏گیری تفکر کلامی در اسلام در قرن‏های نخست پرداخته است. هاینس هالم نیز در کتاب تشیع نیز به سیر تاریخی اندیشه اعتقادی شیعه پرداخته است.

 

بررسی مقایسه‏ای دو اندیشه توحید و تثلیث در دو سنت اسلامی مسیحی

امروزه از جمله پرسش‏هایی که متولیان ادیان با آن مواجهند، پرسش از اعتبار و اصالت آموزه‏هاست. این مشکل از آنجا ناشی می‏شود که گاهی برخی از باورهای ریشه‏دار، مستند قابل قبولی در دوره متاخر ندارند و همین موجب تردید در اصالت آن باورها یا شعایر می‏شود. اما موضوعی که می‏تواند این مشکل را در مواردی حل کند این است که هر گاه اندیشه یا آموزه‏ای در نظر دین خاصی اهمیت داشته باشد، بسته به میزان اهمیت در ادبیات دینی باید بسامد و تکرار داشته باشد و وجود یا فقدان این امر خودش نشانه‏ای برای اصالت است و چنانکه بیان شد، امروزه نیز در تحلیل تفکر شخصیت‏های مهم یکی از موضوعات اساسی کلمات پرتکرار در ادبیات گفتاری نوشتاری آنهاست و در خصوص آموزه‏ها می‏توان گفت به طور طبیعی اگر آموزه‏ای برای صاحب دین و پایه‏گذار آن اهمیت اساسی و بنیادین داشته باشد، باید در هسته اولیه دین به قدر کافی بدان پرداخته شود و اگر امروزه مشاهده می‏شود که اعتقاد یا آموزه‏ای یا هر امر لازم و ضروری دیگر، در نصوص اولیه به شکلی پررنگ و قوی و قاطع بیان نشده، می‏توانیم تردید کنیم شاید چنین آموزه‏ای جزو آموزه‏های اولیه نبوده و در طول زمان شکل گرفته و حتی در مواردی خاستگاهی بیرونی داشته و ضمن تغییر در ظاهر و حتی در محتوا، به دین خاصی وارد شده و از عناصر اصلی و ضروری آن شده است.

از این رو، ما در این مقال به بررسی مقایسه‏ای دو آموزه در اسلام و مسیحیت می‏پردازیم که یکی ایمان به خدا و نفی شرک در اسلام است و دیگری تثلیث در مسیحیت که اولی ستون خیمه کلام اسلامی و دومی، ستون خیمه الهیات مسیحی است.

این مطلب به خصوص از آن جهت ضرورت دارد که آیین مسیحیت در کل، پرتعدادترین و پرطرفدارترین دین در سراسر جهان امروزی است و سابقه تفکر آن به بیش از دو هزار سال قبل برمی‏گردد. شاید توقع این باشد که مسیحیت با این وجاهت و مقبولیت، واجد اصولی اعتقادی و متونی مقدس از روزگار نخست بوده باشد. اما واقعیت امر به این سادگی نیست. مشکل از آنجا شروع می‏شود که در خصوص تعالیم مسیح، متاسفانه منبع معتبر و شناخته‏شده‏ای در دست نیست و آنچه هست، گزارش‏هایی تحت عنوان اناجیل چهارگانه یا رساله‏هایی است که نویسندگانش کمابیش نامعلومند و وثاقت آنها و انتسابش به نویسندگان ادعایی، چندان معتبر نیست. با این حال، اگر مدعای سنت مسیحی را در این خصوص چشم بسته بپذیریم، بیشترین تأکید مسیح در اناجیل همدید، بر اخلاقی زیستن و پرهیز از ریاکاری و شعایرزدگی و اهتمام به خلق خدا و محبت به آنهاست که شاید ناشی از شیوع این شیوه نادرست زندگی و دینداری میان بزرگان و مردم عادی یهودی بود. بر خلاف پیامبر اسلام (ص) که از روز نخست بر کلمه شریفه «لا اله الا الله» تأکید داشت و توحید کلیدواژه اصلی در سخنان آن حضرت بود، در تعالیم برجای‏مانده و منسوب به مسیح، دستور به آموزه‏ای خاص یا حکمی خاص دیده نمی‏شود و لذا آنچه در مسیحیت، به قول اتین ژیلسون، کاخ عظیم الهیات شناخته می‏شود، از اندیشه‏های پولس شروع می‏شود و سپس طی چند قرن و پس از کشمکش‏های شدید الهیاتی و برگزاری شوراهای محلی و جهانی، اصولی پذیرفته شد که شاید بتوان گفت روح مسیح از آنها خبر نداشت و از همین روست که بعضی بر این باورند که مسیحیت نامی بی‏مسماست و باید بر آن نام آیین پولس نهاد.

امروزه اصولی چون الوهیت مسیح و تثلیث و تجسد از ارکان مهم الهیات مسیحی است که بدون آن، این بنا فروخواهد ریخت. حال جای سوال هست و این توقع وجود دارد که اعتقاد به چنین آموزه‏ای در این سطح باید ریشه‏های عمیقی در کتاب‏مقدس و کلمات عیسی مسیح داشته باشد، اما با ملاحظه توجیهات الهیدانان مسیحی درباب این آموزه با این واقعیت شگفت‏انگیز مواجه می‏شویم که الهیدانان تلاش زیادی به عمل می‏آورند تا اصالت و ریشه‏دار بودن این آموزه‏ها در کتاب‏مقدس عبری و مسیحی را نشان دهند ولی شواهد و نشانه‏ها، بسیار کمرنگ و قاصر از توجیه و تبیین این باورهای بنیادین است، زیرا اناجیل همدید بیشتر بر جنبه انسانی مسیح تأکید دارند که مسیح بر اساس آنها شخصی در حد یک پیامبر یا معلم اخلاق است و حتی اگر قدیس پولس به عنوان پایه‏گذار الهیات مسیحی، از الوهیت مسیح سخن گفته، جایی به تثلیث اشاره نکرده است.

نهایت استدلال الهیدان به کتاب‏مقدس در اثبات تثلیث، به آیاتی از عهد عتیق است که از سه اصل و مبدا «حکمت»، «کلمه خدا»، و «روح خدا» سخن به میان آورده است (امثال سلیمان 1:20 و 1:6:9 و ایوب 28 و جامعه 2:12-17 و مزامیر 119:89 و اشعیا 55:10 و حزقیال 26:36) ولی این اشارات مبهم است و تطبیق آن بر تثلیث مسیحی با تکلفات فراوانی صورت می‏گیرد و در واقع به آن ربط چندانی ندارد. نیز در عهد جدید که فقط به دو آیه آن استناد شده است: انجیل متی 19:28 با مضمون: «بروید و همه امت‏ها را شاگرد سازید و ایشان را به اسم اب و ابن و روح‏القدس تعمید دهید» و رساله دوم قرنتیان 13:13 «فیض عیسی خدا و محبت خدا و شرکت روح القدس با جمع شما باد» ولی به تصریح محققان، برای اثبات این آموزه نمی‏توان به این آیات بسنده کرد؛ زیرا «نمی‏توان تصور کرد که این دو آیه اعم از اینکه با هم باشند یا جداگانه، آموزه تثلیث را پدید آورند»، بلکه برای یافتن مبانی این آموزه باید در الگوی فراگیر فعالیت و عمل الهی که در عهد جدید شاهد بر آن هست، جستجو کرد (مک‏گراث، الهیات مسیحی، ص 474). به علاوه، مشکل دیگری در اینجا هست و آن شکل‏گیری دیرهنگام ادبیات این آموزه و اصطلاحات خاص آن توسط کسانی چون ترتولیان و پدران کاپادوکیه در زمان‏های متاخر است. فقدان مفاهیم و اصطلاحات فنی در عهد جدید و کتب اولیه خود نشانه مهمی از برساخته بودن این اندیشه و آموزه است. از این رو، هم در مسیحیت اولیه و هم در مسیحیت دوره اصلاحات دینی (به خصوص در شاخه رادیکال آن) و نیز در دوره مدرن، جریان‏های نیرومند ضدتثیلثی شکل گرفته است و کسانی از خطاهای تثلیث سخن گفتند و شخصیت‏هایی مهمی چون میشل سروتوس²¹ به فتوای ژان کالون به دلیل انکار تثلیث سوزانده شدند (مگ گراث انگلیسی، ص 302(.

صرف نظر از این که این سازوکار می‏تواند دلیل محکمی بر آموزه تثلیث باشد همین کافی و گواه است که این آموزه در مسیحیت اولیه و در نگاه بانیان و مدافعان اولیه مسیحیت از اصول مسیحیت نبوده و چه بسا بتوان گفت که آموزه‏ای دست‏ساخته دوره‏های متاخر و فاقد اصالت و وجاهت اولیه در هسته اولیه مسیحیت است، مخصوصاً اگر پژواک گسترده و عمیقی در سنت آباء اولیه مسیحی نداشته باشد تا جایی که نویسنده محقق کتاب الهیات مسیحی هم بیان می‏دارد در خصوص آموزه‏ای که بر همه ابعاد ایمان مسیحی اعم از الهیات به خصوص در مسیح‏شناسی و روح القدس‏شناسی و نیز تورع تاثیری عمیقی داشته، مفسران و الهیدانان همداستانند که کتاب‏مقدس عبری حاوی آموزه تثلیث نیست، گرچه نشانه‏هایی از نوعی کثرت در خداوند در بعضی آیات دیده می‏شود. نیز هر دو معتقدند عهد جدید آموزه صریحی در باب تثلیث ندارد و در کلیسای اولیه هم اتفاق نظری در این باب دیده نمی‏شود و برای اولین بار الهیدانان کاپادوکیه بودند که در قرن چهارم آن را پیشنهاد، و در شورای قسطنطنیه در ۳۸۱ تصویب کردند.²² 

 اینجاست که برای ناظر بی‏طرف تردیدی نمی‏ماند که اولاً شواهد ارایه‏شده، قاصر از اثبات ادعایی به این بزرگی است و ثانیاً اگر در این حد از اهمیت می‏بود باید در نصوص و متون اولیه مسیحی به شکلی پررنگ بدان پرداخته می‏شد. تازه همه این بحث‏ها با صرف نظر از مناقشه دیگری است که در دویست سال اخیر در محافل علمی در خصوص اصل تاریخی بودن شخصیت عیسی مسیح و اینکه او شخصیتی اسطوره‏ای صرف نیست، درگرفته است؛ زیرا کلیسا ناتوان از ارایه دلایل قوی و قابل قبول برای اثبات تاریخی بودن آن حضرت است و عمده وجه اعتقادش به مسیح و صفات و کارکرد او به دلایل کلامی و محتویات کتاب‏های مقدس است، نه مستنداتی از افراد بی‏طرف یا مخالف؛ همچنان که باور به مسیح و اعتقاد به سیره و سخنان او نزد مسلمانان نیز به دلایل کلامی است که در قرآن و رویات ذکر شده است.

در موضوع تثلیث بسیاری در مقام مناظره و مباحثه، به نقد ادله یکدیگر آن هم بارویکردی جدلی می‏پردازند که به هیچ وجه سودمند نبوده و نیست، زیرا وقتی به منابع الهیاتی مراجعه می‏کنیم و ریشه‏های اعتقاد به آموزه تثلیث را می‏کاویم و ادله آن را جستجو می‏کنیم، با نتیجه‏ای نسبتاً حیرت‏انگیز مواجه می‏شویم و آن اینکه برای اثبات اصالت این باور، با شواهدی نه چندان قوی و توجیهاتی نه چندان مطبوع و مقبول مواجه می‏شویم و آنگاه این سوال در ذهن پژوهشگر خلجان می‏کند که چگونه است که آموزه‏ای امروزه رکن رکین و ستون خیمه الهیات مسیحی باشد ولی نه در کتاب عهد عتیق و نه در کتاب عهد جدید و نه در سخنان عیسی مسیح و نه در آثار به جای مانده از آبای اولیه کلیسا چندان مورد توجه و تأکید بوده است.²³

 همین کافی است که با مقایسه آن با آموزه‏هایی که در ادیان چنین نقشی دارند یا در خود مسیحیت، مقایسه کنیم و دریابیم که آموزه‏ای خاص در بستر زمان شکل گرفته و عوامل بیرونی بوده‏اند که یک آموزه را به صدر آموزه‏ها نشانده‏اند و شاید همین آموزه در سنت‏های دیگری بوده که بعضی آن را چنان یافته‏اند که در این دستگاه الهیاتی بهتر است گنجانده شود.

در مورد شخصیت تاریخی عیسی مسیح همین مشکل وجود دارد که چگونه شخصیتی اینقدر می‏تواند اهمیت داشته باشد که نقطه عطف تاریخ باشد و تاریخ به بعد و قبل او تقسیم شود ولی در منابع و متون معاصر اعم از مخالف و یا بیطرف به او اشاره‏ای نشده است. این موضوع زمانی شکل جدی‏تری به خود می‏گیرد که آن را با سیره و جزییات حیات پیامبر اکرم (ص) مقایسه کنیم.

اما از سوی دیگر، مشاهده می‏شود آموزه توحید به عنوان یک آموزه بنیانی که دیگر آموزه‏ها از آن ریشه گرفته، در قرآن کریم به کرات مورد توجه قرار گرفته و آیات زیادی در این کتاب‏مقدس آن را به شکل صریح و ضمنی بیان کرده و بر اهمیتش اصرار ورزیده تا جایی که به نظر بعضی از محققان، در هزار آیه از آیات قرآن کریم بدان پرداخته شده²⁴ و برای مثال، در کتاب تفصیل آیات القرآن الکریم، صص 242 تا 346 به ذکر آیات مرتبط با آن آموزه به شکل صریح و غیرصریح اختصاص یافته است²⁵ و همگان پذیرفته‏اند که توحید، هسته اصلی ایمان به خدای واحد است گرچه قرآن کریم ضمن مفروض دانستن درستی این باور، بیشتر بر صفات و افعال خداوند مانند خالقیت، یگانگی، نفی شرک و بت‏پرستی تمرکز دارد تا خود این اصل ولی مسلم است که توحید و نفی شرک هم در قرآن کریم به شکلی پررنگ بدان توجه شده است و هم در ادبیات عالمان و مومنان صدر اول. به کتاب‏های کلامی و اعتقادی هم اگر نیک نگریسته شود، مشاهده می‏شود که شروع بحث‏ها با مباحثی از این دست است. در مورد اصل فریضه نماز نیز بسامد آن در قرآن کریم و روایات گواه آن است که این فریضه جایگاهی قطعی در این سنت دینی دارد.

 

خاتمه و نتیجه

امروزه اهمیت اصالت و مستند بودن دعاوی دینی دست كم بر پایه ادله درونی دینی بسیار مورد توجه است و منتقدان نیز گاهی به جای نقد برون دینی به سوی نقد درون دینی رفته‏اند تا نشان دهند كه پاره‏ای از آموزهها و سنن و شعایر حتی فاقد جایگاهی درون دینی است. از سوی دیگر، این اهتمام هم بوده كه نسبت به كشف و بازسازی و بازیابی منابع اولیه اقدام لازم صورت گیرد كه نگرشی منصفانه وعلمی است. كشفیات باستان‏شناسی به خصوص در قرن بیستم به بعد و تحلیل دقیق آنها، پرده از بعضی ابهامات برداشته است. با این حال تردیدی نیست كه دسترسی كامل به منابع اندیشه پیشینیان و دلایل احكام و آموزهها در نزد گذشتگان امری ناشدنی است ولی یكی از اموری كه می‏تواند به ما در درستی یا نادرستی و اصالت و عدم اصالت كمك كند موضوع بسامد داشتن و تكرار مضمون در آثار پیشینیان در ادوار مختلف است كه تا حدی الان هم در دسترس ماست و با توجه به این اصل كه به موازات و هم‏سنگ اهمیت مضمونی چه به شکل صریح و چه به شکل ضمنی، تكرار در بیان به طور طبیعی رخ می‏دهد می‏توان نتیجه گرفته كه بعضی آموزه‏ها و بایدها و نبایدها به شكلی كه امروزه بعضی از متدینان ادیان تصور می‏كنند، یا اصلاً مدنظر نبوده و یا آنچنان اهمیت نداشته یا راهكارهای دیگری برای عملی شدن داشته و دارد.

در موضوع تثلیث امروزه حامیان و نظریه پردازان این اموزه سعی كرده‏اند آن را در قالب‏ها و مدل‏های تازه‏ای معرفی و تفسیر كنند و بكوشند از نقدها عبور كرده و بر درستی آن تاكید كنند ولی آیا این آموزه چنین قابلیت‏هایی برای تفسیر و دلایلی برای توجیه دینی و عقلانی دارد؟‏ بر فرض كه چنین است، چرا به این موضوع و نیز موضوعاتی چون الوهیت مسیح در لایه و هسته اولیه مسیحیت چندان بدان پرداخته نشده است‏؟‏ البته با این معیار امروزه می‏توان در خصوص اصالت دیگر آموزه‏ یا شعایری که در روزگار جدید امروزه بسیار اهمیت یافته‎‏اند، اظهار نظر کرد، به خصوص با فقدان ادله اثبات‏کننده به اندازه کافی از ناحیه مدافعان و موافقان، و نگرانی از رد آموزه‏ها و شعایر اصیلی که چه بسا در طول زمان، ادله آنها مفقود شده است ولی واجد اصالت و اعتبار بوده‏اند.

 

منابع

“Doctrine and Dogma” in"McGrath, Alister (ed.) The Blackwell Encyclopedia of Modern Christian Thought. Blackwell Publication: 1993.

“Liturgy and Doctrine” in McGrath, Alister (ed.) The Blackwell Encyclopedia of Modern Christian Thought. Blackwell Publication: 1993.

Meister, Chad, Christian Thought: A Historical Introduction. London: Routledge, 2010.

“Trinity” in Elyadeh, Mircha,

Grenz, Guretzki, and Nordling, Pocket Dictionary of Theological Terms. Downers Grove, IL: InterVarsity Press, 1999.

Walter, Petter, “Dogma” Encyclopedia of Christian Theology, (ed. By Jean-Yves Lacoste). London: Routledge, 2005.

McGrath, Alister, Christian Theology, 6th ed. USA: Wiley & Sons ltd, 2017.

Evans, G. R. (ed.), The First Christian Theologians, Blackwell, 2004.

Lindbech, George, The Nature of Doctrine,

Gonzalez, Justo L. The Story of Christianity, Vol. 1: The Early Church to the Dawn of the Reformation. HarperOne: 2010.

هوردن، ویلیام، راهنمای الهیات پروتستان، ترجمه طاطه‏وس‏میكائلیان. تهران:‏ شركت انتشارات علمی و فرهنگی، 1368.

مجمع عالی حکمت اسلامی، نقد و بررسی تطور تاریخی تشیع، (جمعی از فضلای حوزه علمیه قم). قم: موسسه بوستان کتاب، 1389.

خرمشاهی، بهاء‏الدین (ویراستار)، دانشنامه قرآن و قرآن‏پژوهی. تهران: نشر دوستان، 1377.

لابوم، ژول و ادوارد مونتیه،  تفصیل آیات القرآن الکریم (با ترجمه محمدفواد الباقی از فرانسه). تهران: انتشارات اسلامیه

فان اس، یوزف، شکوفایی کلام اسلامی، ترجمه سارا مسگر. تهران: انتشارات حکمت، 1399.

همان ، كلام و جامعه در سده‏های دوم و سوم هجری، ویراسته محمدرضا بهشتی. قم: انتشارات دانشگاه ادیان، 1400.

مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، جلد 5. تهران: انتشارات صدرا، 1390.

مدرسی طباطبایی، سید حسین، مکتب در فرآیند تکامل. تهران: انتشارات کویر، 1393

دایره المعارف بزرگ اسلامی ج 7، . تهران: انتشارات حیان.

محرمی، غلام‏حسن، مکتب در فرآیند هدایت. قم: نشر حقایق اسلامی، 1402.

لجنه الفقه المعاصر، الفائق فی الاصول. قم: مرکز مدیریت حوزه علمیه قم، 1441

آخوند خراسانی، محمدکاظم، کفایه الاصول. تهران، انتشارات اسلامیه.

 

---

[1] . تاریخ دریافت:02/01/1403؛ تاریخ پذیرش:06/05/1403

[2] . استادیار، گروه ادیان ابراهیمی، دانشگاه ادیان و مذاهب، قم، ایران.                 [e-mail]

[3] . dogma

[4] . Walter, Petter, “Dogma” Encyclopedia of Christian Theology, p. 447.

[5] . doctrine

[6] . Meister, Christian Thought, pp. 12-35 > Gonzalez, The Story of Christianity, vol. 1. P. 32

 

[7] . Grenz, Guretzki, and Nordling (1999). Pocket Dictionary of Theological Terms. Downers Grove, IL: InterVarsity Press. p. 59.

[8] . Cohen, Abraham, Everyman’s Talmud. (New York: Schocken Books Inc.;1975), pages 134-135

[9] . McGrath, Christian Theology 

[10] . استدل غیر واحد من الفقهاء فی جملة من المسائل التی یعم بها الابتلا بقاعده حاصلها «ان عدم اشتهار شیء و عدم ظهوره دلیل علی عدم ذلک الشی فیما اذا کان بحیث لو ثبت لبان و ظهر» (الفائق فی الاصول، جلد 1).

[11] . Religious Studies

[12] . Biblical Studies or biblical criticism 

[13] . Rational criticism of dogma

[14] . Science of History of dogma (Dogmneshcichte)

[15] . F. C. Baur

[16] . A. B. Ritschl

[17] . soteriology

[18] . reversible

[19] . The Nature of Doctrine

[20] . استاد مطهری شبیه این مطلب را در تطور اندیشه های فلسفی در جهان اسلام قایل است و بیان داشته که فیلسوفان مسلمان صرفا حاملان اندیشه های فلسفی یونان نبودند بلکه علاوه بر حفظ این میراث ارزشمند هم آن را بسط و گسترش دادند و هم مسایل جدیدی به مسایل و موضوعات موجود افزودند. (مجموعه آثار، ج 5)

[21] . Mishael Servetus (1531)

[22] . Catherine Mowary Lacugna, “trinity” in Encyclopedia of Religion, p. 53

[23] . آلیستر مک‏گراث، الهیدان برجسته معاصر، در ضمن بحث درباره تثلیث می‏گوید در نگاه اول، دو آیه در کتاب مقدس ناظر به این آموزه است ولی این دو باهم یا جدای از هم، به سختی می‏تواند پدیدآورنده این آموزه باشد ولی اصول آموزه نه در این دو آیه بلکه در الگوی کلی عمل الهی است: خدا در مسیح به وسیله روح‏القدس مکشوف شده است (Christian Theology, p. 104)

[24] . رک مدخل «توحید» نوشته مسعود انصاری در دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی

[25] . لابوم، ژول و ادوارد مونتیه، تفصیل آیات القرآن الکریم، انتشارات اسلامیه