هفت اقلیم و جهان اسطورهای ایرانیان (خوانشی نو از متون اوستایی، پهلوی و شاهنامه)
تورج بخشایشی
1
(
دانشجوی دکتری، گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
)
مریم برزگر
2
(
استادیار، گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
)
کلید واژه: هفتاقلیم, خُوَنیرَس, اوستا, شاهنامه, اسطوره,
چکیده مقاله :
اصطلاح هفتاقلیم در گاتها با عنوان هفتبوم آمده و بازتابدهندۀ تقسیمبندی اسطورهای جغرافیای جهان از دیدگاه ایرانیان است. این نوشتار به بررسی سیر دگرگونیِ مفهومی و شناسایی حدود و مرزهای جغرافیایی هر کدام از هفتاقلیم در متون اوستایی، پهلوی و شاهنامه فردوسی میپردازد. بر اساس یافتههای این پژوهش که با روش توصیفی- تحلیلی انجام شده است؛ مرزهای جغرافیایی هفتاقلیم در اوستا از جهت غرب به ری و کرمان، از شرق به کشمیر، کاشغر و ترکستان شرقی، از جنوب به دریای مکران و هند و از شمال به مناطق بالادست سیحون، شرق و شمال دریای خزر و ناحیه الانان که در شاهنامه با نامهایی چون سکساران و گرگساران آمدهاند؛ منتهی میشده است. با گذشت زمان، بهویژه در دوره ساسانی، این مفهوم دگرگون شد و معنایی سیاسی نیز پیدا کرد. در متون پهلوی و شاهنامه، گسترۀ هفتاقلیم تا سرزمینهایی چون هند، چین، روم، مصر و عربستان امتداد پیدا کرد و به واژۀ ایرانشهر تبدیل شد؛ به نحوی که در نگرش جدید، شاهان ایران همیشه پادشاه هفتکشور خوانده میشدند. بدینسان، مفهوم هفتاقلیم از تعریفی کیهانی و جغرافیایی به مفهومی سیاسی بدل شد که بازتابی از گسترش قلمرو سیاسی، نفوذ فرهنگی و ادعای سلطه جهانی ایران باستان در متون پهلوی و حماسی است.
چکیده انگلیسی :
The term Seven Climes (haft eqlim) appears in the Gathas as Haft Boom and reflects the mythological division of the world’s geography from the perspective of ancient Iranians. This article examines the conceptual evolution and the geographical boundaries of each of the Seven Climes in Avestan texts, Middle Persian (Pahlavi) literature, and Ferdowsi’s Shahnameh. Based on the findings of this research, conducted using a descriptive-analytical method, the geographical limits of the Seven Climes in the Avesta extended: westward to Ray and Kerman; eastward to Kashmir, Kashgar, and Eastern Turkestan; southward to the Makran Sea and India; and northward to the upper regions of the Seyhun River, the eastern and northern Caspian Sea, and the land of the Alans, referred to in the Shahnameh by names such as Saksaran and Gorgsaran. Over time, especially during the Sasanian period, this concept evolved and acquired a political connotation. In Pahlavi texts and the Shahnameh, the extent of the Seven Climes expanded to include territories such as India, China, Rome, Egypt, and Arabia, and the term transformed into Īrānshahr. In this new worldview, Iranian kings were consistently referred to as rulers of the Seven Countries. Thus, the notion of the Seven Climes shifted from a cosmological and geographical definition to a political one, reflecting the expansion of political territory, cultural influence, and the claim to global dominance of ancient Iran, as portrayed in Middle Persian and epic literature.