بررسی تطبیقی الهۀ باروری در اساطیر ایران و میان‌رودان با عین‌الحیات و جهان‌افروز در داراب‌نامۀ بیغمی
محورهای موضوعی : حماسه
1 - دانشجوی دکتری ادبیّات حماسی دانشگاه فردوسی مشهد
کلید واژه: اساطیر ایران و میان‌رودان, الهۀ باروری, جهان‌افروز, داراب‌نامۀ بیغمی, عین‌الحیات. ,
چکیده مقاله :
اساطیر در روند دگردیسی خود، در حماسه‌های عامیانۀ فارسی با چهره‌ای دیگر ادامۀ حیات داده‌اند که در این میان ایزدبانوان، اهمّیّت به‌سزایی دارند. در این پژوهش تجسّم الهۀ باروری اساطیر ایران (آناهیتا) و اساطیر میان‌رودان (ایشتر و اینانا) در زن- قهرمانان داراب‌نامۀ بیغمی از نظرگاه اسطوره‌شناسی تطبیقی، تحلیل می‌شود. با بررسی داراب‌نامه، جلوۀ الهه‌های مادر را در نام و خویش‌کاری‌های دو شخصیّت عین‌الحیات و جهان‌افروز می‌توان‌یافت. کاربرد نمادین عناصر آب و ستاره در نام این شخصیّت‌ها، نمادهای درخت، ماه، عدد سه و هم¬چنین کارکردهایی هم¬چون جنگاوری، خنیاگری و طرب، شهوت‌گرایی، نجابت و پاکدامنی، سوگواری، غرور، از دست دادن معشوق، ازدواج مقدّس این پیوند را محکم می‌کند. با توجه به کاربرد فراوان نماد درخت، نوعی گیاه‌تباری در شخصیّت عین‌الحیات قابل تبیین است. بنابراین فرضیۀ نگارنده مبتنی بر این است که الهه‌های اساطیر ایران و میان‌رودان، در گذر از اعصار، به جلوه‌ای دیگر در شخصیّت‌های زن حماسه‌های عامیانه نمود یافته‌اند. در این پژوهش با روش توصیفی- تطبیقی تکرار الگوی اسطورۀ ایزدگیاهی شهیدشونده و الهۀ باروری را در داراب‌نامه تحلیل و تأثیر اساطیر ایران و میان‌رودان را بر داراب‌نامۀ بیغمی بررسی کرده‌ایم.
In the process of their transformation, myths have continued to live with another form in Persian folk epics among which goddesses are very important. In this research, the incarnation of the mother goddess in Iranian mythology (Anahita) and Mesopotamian mythology (Ishtar and Inanna) are analyzed and compared with their counterparts in Bighami's Darab-nameh from the point of view of comparative mythology. By examining Darab-nameh, one can find the incarnation of mother goddesses in the name and vocation of Ain al-Hayat and Jahan-faruz characters. The symbolic application of water and star in the names of these characters and the symbols of the tree, the moon and the number three, as well as functions such as warfare, singing, feasts, lust, decency and chastity, mourning, pride, losing a loved one, and holy matrimony strengthen the connection. Considering frequent use of tree symbol as a kind of plant totem in the character of Ain al-Hayat is explained. Therefore, the author's hypothesis is based on the fact that the mother-goddesses of Iranian and Mesopotamia mythology, over the ages, have reappeared in a different form in the female characters of folk epics. The approach employed in this article is the descriptive analytic one by which it is shown that the vegetation martyre goddess is a pattern repeated in Darab- nameh. Furthermore the impact of Persian and Mesopotamian mythology on Darab-nameh is investigated.
- آیدنلو، سجّاد. (1384). «اسب دریایی در داستان‌های پهلوانی»، مطالعات ایرانی، شماره 7. صص 15- 38.
- الیاده، میرچا. (1374). اسطوره، رؤیا، راز، ترجمۀ رؤیا منجّم، تهران: فکر روز.
- اوستا، (1385). ترجمۀ جلیل دوستخواه، چاپ دهم، تهران: گلشن.
- بهار، مهرداد. (1395). پژوهشی در اساطیر ایران، چاپ یازدهم، تهران: آگه.
- بهار، مهرداد. (1397). جستاری چند در فرهنگ ایران، تهران: آگه.
- بهمنی، کبری. (1398). «سیمای عین‌الحیات»، عرفانیات در ادب فارسی (ادب و عرفان)، دوره 1، شمارۀ 4، صص 94- 105.
- بیرونی، محمّد بن احمد. (1352). الآثار الباقیّه عن القرون الخالیّه، ترجمۀ اکبر دانا سرشت، تهران: ابن‌سینا.
- بیرونی، محمّد بن احمد. (1362). التّفهیم الاوائل الصّناعه التّنجیم، با تجدید نظر و تعلیقات جلال همایی، تهران: سلسله انتشارات انجمن آثار ملّی.
- بیغمی، مولانا محمّد. (1341). داراب‌نامه، تصحیح ذبیح‌الله صفا، جلد دوم، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
- بیغمی، مولانا محمّد. (1381). داراب‌نامه، تصحیح ذبیح‌الله صفا، جلد اوّل، چاپ دوم. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
- بیگلری دلویی، سوسن؛ اشرف‌زاده، رضا؛ مهربان قزل‌حصار، جواد. (1399). «کهن‌الگوی آنیما و نقش آن در بررسی روان¬شناختی شخصیّت‌های فیروزشاه و عین‌الحیات داراب‌نامۀ بیغمی»، فصلنامۀ بهارستان سخن، دورۀ 17، شمارۀ 50، صص 133- 156.
- پورخالقی چترودی، مهدخت. (1376). «پیوند عزّی و آناهیتا، پیوند درخت و آب»، مجلۀ دانشکدۀ ادبیّات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد، سال 30، شمارۀ 1و 2، صص 213- 224.
- تفسیر قرآن پاک. (1348). تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
- توسّلی، علی؛ رضایی دشت ارژنه، محمود. (1400). «بررسی بن‌مایۀ اسب دزدی و پیوند آن با باران و باروری در ادب حماسی»، پژوهشنامۀ ادب حماسی، سال 17، شمارۀ 1 پیاپی 31، صص123 – 145.
- دادگی، فرنبغ. (1380). بندهش، گزارنده مهرداد بهار، چاپ دوم، تهران: توس.
- دمشقی، شمس‌الدّین محمّدبن ابی طالب. (1357). نخبه الدّهر فی عجائب البرّ و البحر، ترجمۀ سید حمید طبیبیان، تهران: بنیاد فرهنگستان‌های ایران.
- زادسپرم: گزیده¬های زادسپرم. (1366). ترجمۀ محمّد رضا راشد محصّل، تهران: مؤسّسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
- زند وهومن یسن. (1383). ترجمۀ صادق هدایت، چاپ دوّم، تهران: جامه¬داران.
- ژیران، ف و دیگران. (1378)، اساطیر آشور و بابل، ترجمۀ ابوالقاسم اسماعیل‌پور، چاپ چهارم، تهران: کاروان.
- ستاری. رضا؛ خسروی، سوگل. (1392). «بررسی خویش¬کاری¬های آناهیتا و سپندارمذ در اسطوره و پیوند آن با پیشینة مادرسالاری». فصلنامۀ ادبیّات عرفانی و اسطوره¬شناختی، دوره 9، شمارۀ 32، صص 55-75.
- سهروردی، یحیی بن حبش. (1332). عقل سرخ، تهران: چاپخانۀ بانک ملّی ایران.
- شوالیه، ژان و گربران، آلن. (1378). فرهنگ نمادها، ترجمه و تحقیق سودابه فضایلی، جلد اوّل، تهران: کتاب‌سرای نیک.
- صددر نثر و صد در بندهش. (1909). تصحیح ارواد بامانجی ناساروانجی دهابهار، بمبئی: مدرسۀ ملّا فیروز.
- عشقی سردهی، علی؛ خشکاب، محمد؛ امیراحمدی، ابوالقاسم. (1398). «بررسی تشبیهات اساطیری در توصیف مظاهر طبیعت در سبک خراسانی و عراقی»، پژوهشنامۀ ادب حماسی، سال 15، شمارۀ 2 پیاپی 8، صص 121- 148.
- عهد عتیق و عهد جدید. (1379). ترجمۀ فاضل همدانی، ویلیام گلن و هنری مرتن، تهران: اساطیر.
- غنی، گلرخ سادات؛ گرجی، مصطفی؛ اسماعیل‌پور مطلق، ابوالقاسم؛ کوپا، فاطمه. (1399). «بررسی تطبیقی بوران‌دخت و آتنا، الهگان جنگ‌آوری در داراب‌نامه و اودیسه»، ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی، دورۀ 16، شمارۀ 59، صص 39 – 73.
- فریزر، جیمز جورج. (1383). شاخۀ زرّین (پژوهشی در جادو و دین)، ترجمۀ کاظم فیروزمند، تهران: آگاه.
- کاسیرر، ارنست. (1378)، زبان و اسطوره، ترجمۀ محسن ثلاثی، تهران: نقره.
- گردیزی، ابوسعید عبدالحی بن ضحّاک بن محمود. (1357). زین الاخبار. تصحیح عبدالحی حبیبی، تهران: دنیای کتاب.
- گری، جان. (1378). اساطیر خاور نزدیک، بین¬النّهرین، ترجمۀ باجلان فرّخی، تهران: اساطیر.
- مختاری‌نیا، لیلا؛ یوسف قنبری، فرزانه؛ زاهد، علی. (1402)، «بررسی تطبیقی شخصیت ایشتر- آناهیتا در اساطیر ایران و میان‌رودان و آبان‌دخت در داستان سمک عیّار»، متن‌پژوهی ادبی، دورۀ 27، شماره 95، صص 265- 288.
- مک کال، هنریتا و دیگران. (1385). جهان اسطوره¬ها، ترجمۀ عباس مخبر، جلد دوّم، تهران: مرکز.
- مهرکی، ایرج؛ غفرانی، آرش. (1393)، «ازدواج مقدّس»، پژوهشنامۀ ادب حماسی، سال 10، شمارۀ 18، صص95- 114.
- مینوی خرد. (1364). ترجمۀ احمد تفضّلی، تهران: نشر بنیاد فرهنگ ایران.
- وارنر، رکس. (1387). دانشنامۀ اساطیر جهان، ترجمۀ ابوالقاسم اسماعیل‌پور، چاپ دوم، تهران: اسطوره.
- هال، جیمز. (1380). فرهنگ نگاره¬ای نمادها در هنر شرق و غرب، ترجمۀ رقیه بهزادی، تهران: فرهنگ معاصر.
- هرودوت. (1387). تاریخ هرودوت، ترجمۀ غلامعلی وحید مازندرانی، چاپ پنجم، تهران: علمی و فرهنگی.
- یشت¬ها. (1377). گزارش ابراهیم پورداوود، 2 جلد، چاپ دوم، تهران: اساطیر.
References
- Aydenlo, Sajjad. (2006). Seahorse in Herotic Stories. Journal of Iranian Studies, 7, 15- 38. [In Persian]
- Eliade, Mircea. (1996). Myths, Dreams and Mysteries. Trans. Roya Monajjem. Tehran: Fekre rooz. [In Persian]
- The Avesta. (2007). Trans. Jalil Dustkhah. 10th ed. Tehran: Golshan. [In Persian]
- Bahar, Mehrdad. (2017). A Research in Iranian mythology. 11th ed. Tehran: Agah. [In Persian]
- Bahar, Mehrdad. (2019). A Few Essays on Iranian Culture. Tehran: Agah . [In Persian]
- Bahmani, Kobra. (2019). "The Face of Ain- Al Hayat", Erfaniyat dar adab Farsi (Adab and Erfan), 1, 4, 94- 105. [In Persian]
- Biruni, Mohamad-Ebne Ahmad. (1974). Asarol-Baghiah anel- Ghoron Al- Khaliah. Trans. Akbar Dana Seresht. Tehran: Ebne sina . [In Persian]
- Biruni, Mohamad- Ebne Ahmad. (1984). At-Tafhim Sanaate At-tanjim. Ed. Jalal Homai. Tehran: Anjomane Asar Melli. [In Persian]
- Bighami, Mohamad. (1963). Darab- Nameh. Ed. Zabihollah Safa. Vols. 2 Tehran: Bogahe Tarjomeh va nashre ketab. [In Persian]
- Bighami, Mohamad. (2003). Darab- Nameh. Ed. Zabihollah Safa. Vols. 1 2nd ed. Tehran: Elmi and Farhangi. [In Persian]
- Biglary Delui, Susan; Ashraf Zadeh, Reza; Mehrban Ghezel Hesar, Javad. (2020). "Anima Archetype and its role in the Psychological Study of Firoozshah and Ain- Al Hayat personalities in Bighami's Darab- Nameh", Quarterly Journal of Baharestan- E- Sokhan , 17, No. 50, 133- 156. [In Persian]
- Purkhaleghi Chatrudi, Mahdokht. (1998), The Connection between Uzza and Anahita, the Connection between Tree and Water, Journal of Mashhad, College of Literature and Human Sciences, 30, No. 1&2, 213- 224. [In Persian]
- Interpretation of Quran Pak. (1970). Tehran: Bonyad Farhang. [In Persian]
- Tavassoli, Ali; Rezai Dasht Arjhaneh, Mahmood. (2021), The Study of the theme of horse stealing and its connection with rain, and fertility in epic literature, The journal of epic literature, 17 , No. 1, series 31, 123- 145. [In Persian]
- Dadegi, Faranbagh. (2002). Bondahesh. Trans. Mehrdad Bahar. 2nd ed. Tehran: Toos. [In Persian]
- Dameshghi, Shamsedin. (1979).Nokhbato Dahr Fi Ajayebe barre Va-l bahr. Trans. Seyyed Hamid Tabibian. Tehran: Bonyade Farhangestanhaye Iran. [In Persian]
- Zadesparam (Gozide hay-e Zadesparam). (1987). Trans. Mohamad Reza Rashed Mohassel. Tehran: Institute of Cultural Studies and Research. [In Persian]
- Zandi-wahman Yasn. (2004). Trans. Sadegh Hedayat. (2nd ed). Tehran: Jamedaran. [In Persian]
- Jiran, F. (1999). Assyrian and Babylonian Mythology, Trans. Abolghasem Esmailpur. 4th ed. Tehran: Karevan. [In Persian]
- Sattari, R; Khosravi, Sogol. (2013). Investigating Anahita and Sepandarmaz's self-care in the myth and its connection with matriarchy, Quarterly Mystical and Mythological literature, 9, No. 32. 55- 75. [In Persian]
- Sohrwardi, Yahya-ebn- Habash. (1953). Aghle Sorkh. Tehran: Chapkhaneh Banke Melli Iran . [In Persian]
- Chevalier, Jean; Gheerbrant, Alain. (1999). Dictionary of Symbols. Trans. and researched Sudabeh Fazayeli. Vols. 1. Tehran: Nik bookstore. [In Persian]
- Saddar Nasr and Saddar Bondahish. (1909). Ed. Edward Bamanji Nasarwanji Dehabehar. Bombai: Mola Firuz School. [In Persian]
- Eshghi sardehi, Ali; Khoshkab, Mohamad; Amirahmadi, Abolghasem. (2020). The study of mythological similes in describing nature manifestation in Khorasani and Eraqi style. The Journal of epic Literature, 15, 2, 121- 148. [In Persian]
- The old and New Testament. (2000). Trans. Fazel Hamedani; William Galen; Henry Merthen. Tehran: Asatir. [In Persian]
- Ghani, Golrokh sadat; Gorji, Mostafa; Esmail pour Motlagh, Abolghasem; Kupa, Fatemeh. A comparative study of Purandokht and Athena, warrior goddesses in Darabnameh and Odyssey. Quarterly Journal of Mytho- Mystic literature, 16, 59, 39-73. [In Persian]
- Frazer, James. George. (2004), The Golden Bough. Trans. Kazem Firuzmand. Tehran: Agah. [In Persian]
- Cassirer, Ernest. (1999). Language and Myth. Trans. Mohsen Salasi. Tehran: Noghre. [In Persian]
- Gardizi, Zein Al- Akhbar. (1978). Zain Al-Akhbar. Ed. Abdol hay Habibi. Tehran: Donyaye ketab. [In Persian]
- Garry, J. (1999). Mythology of the Near East, Mesopotamia. Trans. Bajelan Farrokhi. Tehran: Asatir. [In Persian]
- Mokhtarinia, Leila; Yousef Ghanbari, Farzaneh; Zahed, Ali. (2022). "A Comparative Study of Ishtar-Anahita Character in Iranian and Mesopotamian Myths with Aban Dokht in the Story of Samak-e Ayyar", Literary Textology, 27, No. 95, 265- 288. [In Persian]
- MacCall, Henrietta. (2006). The World of Myths. Trans. Abbas Mokhber. vols. 2 Tehran: Markaz. [In Persian]
- Mehraki,Iraj; Ghofrani, Arash. (2014), Sacred Marriage, The journal of epic literature, 10 , No. 18, 95- 114. [In Persian]
- Minuye Kherad. (1985). Trans. Ahmad Tafazzoli. Tehran: Bonyad Farhange Iran. [In Persian]
- Warner, Rex. (2008). Encyclopedia of World Mythology. Trans. Abolghasem Esmailpur. 2nd ed. Tehran: Ostureh. [In Persian]
- Hall, James. (2001). Illustrated Dictionary of Symbols in Eastern and Western art. Trans. Roghayeh Behzadi. Tehran: Farhange Moaser. [In Persian]
- Herodotus. (2008). The History of Herodotus. Trans. Gholam Ali Vahid Mazandarani. 5th ed. Tehran: Elmi and Farhangi. [In Persian]
- Yashts. (1998). Trans. Ebrahim Purdavoud. Vols. 2 2nd ed. Tehran: Asatir [In Persian]