بازکاوی بن‌مایه‌ها و ساختار داستان‌های «نبرد رستم با اکوان‌دیو» و «نبرد گرشاسپ با گَنْدَرْوَ»
محورهای موضوعی : حماسه
1 - دانشجوی دکتری دانشگاه بیرجند.
کلید واژه: شاهنامه, رستم, اکوان دیو, گرشاسپ, گَنْدَرْوَ,
چکیده مقاله :
گرشاسپ بزرگ ترین پهلوان اسطوره ای ایران است و رستم نیز جهان پهلوان شاهنامه است. یکی از شگفت ترین و رازآمیزترین دشمنان گرشاسپ، دیوی است گَنْدَرْوَ نام که پهلوان پس از رنج بسیار، او را در کنار دریای فراخ کرت از پای درمی آورد. اکوان دیو نیز از رازآمیزترین دشمنان رستم است که تهمتن با کوشش بسیار، سرانجام او را در نزدیکی دریایی از پای می افکند. در این جستار، با روش توصیفی تحلیلی، دو داستان نبرد رستم با اکوان دیو و نبرد گرشاسپ با گَنْدَرْوَ، از دید بن مایه و ساختار سنجیده می شود. یافته های پژوهش نشان می دهد که این دو داستان، در ساختار و روند کارکردهای نیروهای دوسویه و نیز از دید ژرف ساخت های اسطوره ای حماسی، به گونه ای شگفت هم‌سانند. روند ساختاری دو داستان و آرمان ها یا کهن الگوهای رفتاری دو پهلوان، این انگاره را سامان می دهد که گویی داستان نبرد رستم با اکوان دیو، گونه ای دیگر از داستان نبرد گرشاسپ با گَنْدَرْوَ است و یا هر دو داستان از یک سرچشمه‌اند.
Garshasp is the greatest mythic Persian champion and Rostam is also the preeminent hero in Shahnameh. One of the most mysterious enemies of Garshasp is a demon called Gandarva who is defeated after much difficulties by the champion near the Farakhkart Sea. Akvan Div is also one of the most enigmatic enemies of Rostam who is killed by the hero Rostam after many struggles by the sea. This research looks at the two stories in terms of motifs and structure using the descriptive analytic approach. The results obtained show that the two stories as far as structure and function of two sided forces are concerned and also from the perspective of epic mythic deep structure have amazing resemblances. The structural trend in two stories, and the ideals or archetypal behavior of two champions encourage the assumption that as if the combat of Rostam with Akan Div is another version of the story of the combat of Garshasp with Gandarva or it is maybe that the two stories draw upon the same fountainhead.
- اوستا. (1385). گزارش و پژوهش جلیل دوستخواه، تهران: مروارید.
- آموزگار، ژاله. (1371). «دیوها در آغاز دیو نبودند»، مجلّۀ کلک، شمارۀ 30، صص 16ـ24.
- اردستانیرستمی، حمیدرضا. (1394). «فریدون دهقان، کاوۀ آهنگر و ضحّاک دیو»، مجلۀ شعرپژوهی (بوستان ادب)، دانشگاه شیراز، سال هفتم، شمارۀ اوّل، صص 1ـ 28.
- اسدی توسی، علی بن احمد. (1354). گرشاسپنامه، به کوشش حبیب یغمایی، تهران: کتاب‌خانۀ طهوری.
- اکبری مفاخر، آرش. (1389). «هستیشناسی دیوان در حماسههای ملّی بر پایۀ شاهنامۀ فردوسی»، کاوشنامۀ زبان و ادبیات فارسی،دانشگاه یزد، شمارۀ 21، صص 61 ـ 87.
- بازرگان، محمّدنوید. (1384). «اژدهایی به نام آز»، پژوهشنامۀ ادب حماسی، دانشگاه آزاد اسلامی. واحد رودهن، سال اوّل، شمارۀ اوّل، صص 101ـ135.
- بازرگان، محمّدنوید. (1388). «آب و افراسیاب»، پژوهشنامۀ ادب حماسی، سال پنجم، شمارۀ 8، صص 37ـ59.
- باقری حسنکیاده، معصومه. (1388). «اکوان دیو و وای اسطورۀ باد»، مجلّۀ مطالعات ایرانی، سال هشتم، شمارۀ 16، صص 133ـ140.
- بهار، مهرداد. (1374). جستاری چند در فرهنگ ایران، تهران: فکر روز.
- بهار، مهرداد. (1376). پژوهشی در اساطیر ایران، تهران: آگاه.
- پورداوود، ابراهیم. (1377). یشتها، تهران: اساطیر.
- خالقیمطلق، جلال. (1987). «ببربیان، رویین تنی و گونههای آن 2». مجلۀ ایراننامه، سال ششم، صص 382-416.
- رستگارفسایی، منصور. (1365). اژدها در اساطیر ایران، تهران: توس.
- رضاییدشتارژنه، محمود. (1388). «جابهجایی و دگرگونی اسطورۀ رستم در شاهنامه»، فصلنامۀ ادبیات عرفانی و اسطورهشناختی، دانشگاه آزاد اسلامی. واحد تهران جنوب، سال پنجم، شمارۀ 17، صص 63 ـ90.
- روایت پهلوی. (1367). ترجمۀ مهشید میرفخرایی، تهران: مؤسّسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
- سرکاراتی، بهمن. (1385). سایههای شکار شده، تهران: طهوری.
- شعبانلو، علیرضا. (1391). «بازتاب اسطورۀ آفرینش آیین زروانی در داستان اکوان دیو»، ادبیات عرفانی و اسطورهشناختی، دانشگاه آزاد اسلامی. واحد تهران جنوب، سال هشتم، شمارۀ 26، صص 109ـ 128.
- شهرویی، سعید. (1394 الف). «رستم شخصیّتی اسطورهای یا حماسی؟»، ادبپژوهی، سال نهم، شمارۀ 33، صص 127ـ162.
- شهرویی، سعید. (1394 ب). «اژدها نماد کدام خشکسالی؟»، کهننامۀ ادب پارسی، پژوهش‌گاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، سال ششم، شمارۀ 4، صص 117ـ138.
- صفا، ذبیحالله. (1383). حماسهسرایی در ایران، تهران: فردوس.
- فردوسی، ابوالقاسم. (1366). شاهنامه، بهکوشش جلال خالقیمطلق، ج1، نیویورک: Bibliotheca persica.
- فردوسی، ابوالقاسم. (1371). شاهنامه، به کوشش جلال خالقیمطلق، ج3، کالیفرنیا و نیویورک: مزدا.
- قائمی، فرزاد و محمّدجعفر یاحقّی. (1388). «اسب پرتکرارترین نمادینۀ جانوری در شاهنامه»، زبان و ادب پارسی، شمارۀ 42، صص 9ـ26.
- قلیزاده، خسرو. (1388). «اسب در اساطیر هندواروپایی»، مجلّۀ مطالعات ایرانی، شمارۀ شانزدهم، صص 199ـ 232.
- کزّازی، میرجلالالدّین. (1385). نامۀ باستان. ج 4، تهران: سمت.
- کزّازی، میرجلالالدّین. (1386). نامۀ باستان. ج 1، تهران: سمت.
- کزّازی، میرجلالالدّین. (1388). «رخش و آذرگشسپ». فصلنامۀ زبان و ادب پارسی، سال سیزدهم، شمارۀ 41، صص 41ـ48.
- کویاجی، جهانگیر کوورجی. (1380). بنیادهای اسطوره و حماسۀ ایران، ترجمۀ جلیل دوستخواه، تهران: آگه.
- گرگیج، جلالالدّین و فرزاد قائمی. (1392). «بررسی پیوند میان جنبههای انسانی و فراطبیعی اژدهای گَنْدَرْوَ بر مبنای ارتباط این اژدها با اسطورۀ آب»، جستارهای ادبی، دانشگاه فردوسی مشهد، شمارۀ 181، صص29ـ50.
- هینلز، جان. (1387). شناخت اساطیر ایران، ترجمۀ ژاله آموزگار و احمد تفضّلی، تهران: چشمه.
_||_