تحلیل تطبیقی اسطورۀ ضحّاک ماردوش (براساس رهیافت‌های مبتنی بر سنّت کهن قربانی برای خدایان ماردوش جهان زیرین)
محورهای موضوعی :
فرزاد قائمی
1
(استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه فردوسی مشهد)
کلید واژه: ضحّاک, مار, اژیدهاک, اژدها, فلات ایران, قربانی, میانرودان,
چکیده مقاله :
ضحّاکمحوری ترین موجود اهریمنی شاهنامه و معادل اژی‌دهاک اوستایی و اژدهای سه سر هند و ایرانی است که یکی از بارزترین موجودات زیان‌کار در نوشته‌های مزدیسنا بشمار می رود. تفسیرهایی متعدّد از اسطورة ضحّاک انجام شده است که با توجّه به تازی بودن ضحّاک در شاهنامه و یک‌سان پنداشتن دشت سواران نیزه گذار با صحاری عربستان، برخی از تفسیرها اسطورة ضحّاک را یادمانی از پیکارهای مهاجران با تیره های سامی نژاد چون آشوری ها، سومری ها و بابلی ها دانسته‌اند. در این جستار، ضمن نقد تفسیرهای دیگر، نشان داده شده که اسطورة ضحّاک می‌تواند با اسطورة خدای ماردوش زیر زمین در فرهنگ‌های بومی فلات ایران و سرزمین‌های مجاور مربوط باشد. مطابق این اسطوره، بهترین جوانان، قربانی خدای مالک دوزخ (قعر زمین) می‌شدند و اسطورة اژدهاکشی، نه یادمانی از یک نبرد تاریخی، که نمادی برای پایان این سنت خونین پیشاتاریخی بوده است
Zahhak, the most central demonic creature in Shahnameh, equivalent to Avestic Azdyhak and the three headed dragon of Indo-Iranian origin is one of the most distinct evil creatures in Mazdisna writings. Numerous interpretations of the Zahhak’s myth were made and considering the fact that Zahhak is of the Arab origin in Shahnameh, and assuming that the plain where horsemen fight with spears (Dashte Savarane Nayzehgozar) a place within Iraj’s domain in Shahnameh is one with the Arabic Sahara, certain interpretations regard the Zahhakk’s myth as a legacy of the migrants’ battles with the races of the Sami origin such as Assurians, Sumerians, and Babylonians. While criticizing other interpretations this research shows that Zahhak’s myth could be related to the Underworld Serpent God in the ethnic cultures of Iran’s plateau and its adjacent lands. According to this myth, the best youth were sacrificed for the God of the Underworld and the dragon killing myth is not a relic of a historic battle, but a symbol to end this bloody tradition of the prehistory.
فهرست منابع
- قرآن مجید.
- آقازاده، فرزین. (1389). ضحّاک ماردوش: پژوهش در باب مفهوم اژی و اژی دهاک در اسطوره‌ها و متون ایرانی و جز آن. تهران: ققنوس.
- الیاده، میرچا. (1376). رساله در تاریخ ادیان، ترجمة جلال ستاری، چاپ دوم، تهران: سروش.
- امید سالار، محمود. (1362). «ببر بیان»، ایران‌نامه، بهار، شماره 3، صص447-458.
- اوپانیشاد. (1368). ترجمة محمّد دارا شکوه. به اهتمام تاراچند و جلالی نائینی. تهران: علمی.
- اوستا. (1384). گزارش و پژوهش: جلیل دوست‌خواه. 2ج. چاپ نهم. تهران: مروارید.
- اوشیدری، جهان‌گیر. (1371). دانش‌نامة مزدیسنا: واژه‌‌نامة توضیحی آیین زرتشت، تهران: مرکز.
- ایونس، ورونیکا. (1373). اساطیر هند. ترجمة باجلان فرّخی تهران: اساطیر.
- بلعمی، ابوعلی محمد. (1341). تاریخ بلعمی (تکلمه و ترجمة تاریخ طبری). به تصحیح محمّد‌تقی بهار، به کوشش محمّد پروین گنابادی، تهران: ادارة کل نگارش وزارت فرهنگ؛ (1327). با مقدّمه و حواشی محمّدجواد مشکور، تهران: کتاب‌خانة خیام.
- بلک، جرمی؛ گرین، آنتونی. (1385). فرهنگنامه خدایان،دیوان و نمادهای بینالنهرین باستان، پیمان متین، هران: امیرکبیر.
- بهار، مرداد. (1362). پژوهشی در اساطیر ایران، تهران: توس.
- پرادا، ادیت. (1357). هنر ایران باستان، ترجمۀ یوسف مجیدزاده، تهران: دانشگاه تهران.
- پورداوود، ابراهیم. (2536). یشت‌ها، 2 ج، دانشگاه تهران؛ (1377) تهران: اساطیر.
- پیگوت، ژولیت. (1373). شناخت اساطیر ژاپن، ترجمة باجلان فرخی، تهران: اساطیر.
- تجویدی، اکبر. (1349). بررسی نمایش‌گاهی از مفرغ‌های لرستان در موزة لوور، دورۀ 5، ش 56 و57 (خرداد و تیر). صص 11-17.
- جعفری، محمّد یونس. (1372). «واژة ناشناختة دیو در شاهنامه»، آشنا، سال دوم، شماره 12.
- جوزی، زهره. (1372). مذهب ایلام با نگرشی به مهرهای استوانهای، پایاننامة کارشناسی ارشد باستانشناسی، تهران: دانشگاه تربیت مدرس.
- حصوری، علی. (1388). سرنوشت یک شمن، تهران: نشر چشمه
- دادگی، فرنبغ، بندهش. (1369). ترجمۀ مهرداد بهار، تهران: توس.
- دوبوکور، مونیک. (1373). رمزهای زنده‌جان، ترجمۀ جلال ستاری، تهران: مرکز.
- دینوری، ابوحنیفه احمد بن داوود. (1960م.). اخبار‌الطّوال، به کوشش عبدالمنعم عامر، قاهره. (1371). ترجمه محمود مهدوی دامغانی، تهران: نشر نی.
- رستگار فسایی، منصور. (1365). اژدها در اساطیر ایران، تهران: توس.
- روایت پهلوی. (1367). ترجمة: مهشید میرفخرایی، تهران: مؤسسة مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
- ژیران، فلیکس، گ. لاکوئه، لوئی ژوزف دلاپورت. (13۷۵). اساطیر آشور و بابل، ترجمة ابوالقاسم اسماعیل‌پور. تهران: فکر روز.
- سفر، فؤاد و محمدعلی، مصطفی. (1376). هترا (حضرا) شهر خورشید، ترجمة نادر کریمیان سردشتی، تهران: نشر سازمان میراث فرهنگی کشور
- صدیقیان، مهین‌دخت. (1375). فرهنگ اساطیری- حماسی ایران؛ ج 1: پیش‌دادیان، تهران: پژوهش‌گاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
- صفا، ذبیح‌الله. (1379). حماسه‌سرایی در ایران. چاپ ششم. تهران: امیرکبیر.
- طبری، جعفر بن محمد بن جریر. (1351). تاریخ طبری، ترجمة ابوالقاسم پاینده، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
- کتاب مقدّس، عهد عتیق (ترجمة فارسی). (1975 م.). لندن، برتش و فورن بیبل سوسایتی، ۱۹۴۰م./ ۱۳۱۹؛ انجمن پخش کتب مقدسه.
- کزازی، میرجلال‌الدین. (1370). مازهای راز (جستارهایی در شاهنامه)، تهران: مرکز.
- کمپل، جوزف. (1389). اساطیر شرق زمین، ترجمۀ علی اصغر بهرامی، تهران: نشر جوانۀ رشد.
- کویاجی، جهان‌گیرکوورجی. (1388). پژوهش‌هایی در شاهنامه، گزارش و ویرایش: جلیل دوست‌خواه، تهران: زنده‌رود.
- مجیدزاده، یوسف. (۱۳۸۲). جیرفت کهن‌ترین تمدن شرق، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و سازمان میراث فرهنگی.
- مظفری، علیرضا و علی‌اصغر زارعی. (1392). «ضحّاک و بین‌النّهرین»، مجلة ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی، دورة 9، شمارة 33، صص 87-116.
- مولایی، چنگیز. (1385). «کندرو یا گندرو؟ تحقیقی پیرامون یک نام خاص در شاهنامة فردوسی»، نامة فرهنگستان، دوره 8، شماره 1، صص 26-36.
- هرودوت. (۱۳۵۶). تاریخ هرودوت، ترجمة وحید مازندرانی. تهران: فرهنگستان ادب و هنر ایران.
- هینلز، جان. (1382). شناخت اساطیر ایران، ترجمۀ ژاله آموزگار و احمد تفضّلی، تهران: چشمه و آویشن.
- یونگ، کارل گوستاو. (1352). انسان و سمبول‌هایش، ترجمة ابوطالب صارمی، تهران: امیرکبیر.
- یونگ، کارل گوستاو. (1373). روان‌شناسی کیمیاگری، ترجمة پروین فرامرزی، مشهد: آستان قدس رضوی، بنیاد پژوهش‌های اسلامی.
- یونگ، کارل گوستاو. (1379). روح و زندگی، ترجمة لطیف صدقیانی، تهران: جامی.
- Carter, Jeffrey. (2003). Understanding Religious Sacrifice: A Reader.
- Cirlot, Juan Eduardo (1962). A Dictionary of Symbols, Philosophical Library, 1962.
- Hackin, J. (1995). Asiatic Mythology: A Detailed Description and Explanation of the Mythologies of All the Great Nations of Asia, reprint, Asian Educational Services.
- Hall, Harry Reginald (1913.) The Ancient History of the Near East, from the Earliest Times to the Battle of Salamis, Macmillan.
- Hastings, James, John Alexander Selbie, Louis Herbert Gray (1915). Encyclopædia of Religion and Ethics (Volume 6). Life and death-Mulla. T. & T. Clark.
- Humbach, Helmut . "Yima/Jamšēd", Carlo G. Cereti, Beniamino Melasecchi, Farrokh Vajifdar, eds., Orientalia Romana 7 : Varia Iranica. Roma, Istituto Italiano per l’Africa e l’Oriente, 2004, pp. 45-58. (Serie Orientale Roma, XCVII).
- Larson, Gerald James, C. Scott Littleton, Jaan Puhvel (1974). Myth in Indo-European antiquity, University of California Press.
- Lurker, Manfred (2004). The Rouitledge Dictionary of Goods and Goddesses, Devils and Demons Routledge Dictionaries Series, reprint, psychology press.
- Macdonell, Arthur Anthony: Sanskrit-English dictionary: being a practical handbook with translation, accentuation, and etymological analysis throughout, reprint, Asian Educational Services, 2004.
- The Mahabharata: Complete and Unabridged: (Set of 10 Volumes), by Bibek Debroy (Language: English), Penguin Books India.
- Morris, Richard (1980). The End of the World, Anchor Press.
- Muller, F. Max (2004). The Zend Avesta: the Sacred Books of the East Part Twenty-three, Kessinger Publishing.
- Puhvel, Jaan (1989). Comparative Mythology. Baltimore and London: JohnsHopkinsUniversity Press. pp. 285–286.
- Skinner, Andrew, (2001) Serpent Symbols and Salvation in the Ancient Near East and the Book of Mormon.London.
- Sims-Williams, Nicholas (1977-98) "A Bactrian Deed of Manumission," Silk Road Art and Archaeology 5, pp. 191-211.
- Sims-Williams, Nicholas (2007) "JAMŠID", Encyclopædia Iranica, IIJ18. London-New York, pp. 43-82.
- Reynolds, Sean K . (2008). Gods and Magic, p. 52. Paizo Publishing, LLC.