حماسه‌آفرینی حافظ و تأثیرپذیری وی از شاهنامۀ فردوسی
محورهای موضوعی : حماسه
احسان برزگر
1
(دانش‌آموخته دکتری زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد رودهن. ایران)
محمود طاووسی
2
(استاد گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد رودهن. ایران)
مهدی ماحوزی
3
(دانش‌یار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد رودهن، ایران)
کلید واژه: حماسه, حافظ, واژه, زیورهای هنری,
چکیده مقاله :
دیوان حافظ چنان با باورهای ملّی در پیوند است که می توان گفت پس از شاهنامه هیچ اثری در حوزۀ ادب فارسی بیش از دیوان حافظ پرتوافکن روح ایرانی نبوده است. دیوان حافظ از لحاظ لفظ و معنی بی بدیل، از حیث ادبی پرتوان و از نظر هنری بی نظیر است. دیوان حافظ، قدرت خارق‌العادۀ حافظ را در بیان واقعیّت های عصر خود نشان می دهد. حافظ با دقّتی فراوان و دیدی موشکافانه مسائل عصر خویش را در می‌یابد و آن ها را به گونه ای هنرمندانه در شعر خویش جای می دهد و روح اصیل ایرانی را در آن بارور می سازد. حافظ به تاریخ و فرهنگ گذشتگان نگاهی عمیق و با متن های کهن ادب فارسی آشنایی دقیق داشته است و متأثّر از آموزه های ادبی و هنری آن ها از هر حیث قرار گرفته که شاهنامۀ فردوسی یکی از آن آثار است. حافظ در قالب الفاظ حماسی و صحنه سازی آن در میدان های رزم و بزم، آمیزش غنا و حماسه را چنان به زیبایی در جای جای دیوانش به تصویر کشیده که‌گویی خود یکی از آن شخصیّت های حماسی بوده و در میدان نبرد عشق و جنگ حضور داشته و زورآزمایی کرده است. حافظ توانسته با کاربرد واژگان و ترکیبات حماسی چون اسم، صفت، فعل و ترکیبات آن ها فرهنگ گذشتۀ خویش را با روحیۀ مبارزه‌طلبی خود به نوعی متفاوت با دیگران آشکار کند. او به یاری زیورهای هنری چون اغراق، ایهام، تشبیه، تشخیص، تلمیح، تناسب، کنایۀ حماسی و ... بسیاری از واژگان غنایی را با واژگان حماسی در هم می‌آمیزد و نوعی غزل – حماسه بوجود می آورد. این پژوهش در پی آشکار کردن این جلوه‌های شعر حافظ است.
Divane Hafez is so intertwined with national beliefs that it can be said after Shahnameh no work in the domain of Persian literature could reflect the Persian spirit more than Hafez's Divan. In terms of diction, literary and artistic sense it is unparalleled. Hafez perceives with thorough inspection and immaculate vision the problems of his time and integrate them delightfully to breathe new life to the noble Persian spirit. His all encompassing command over the history and culture of his predecessors and his accurate inquiry into the ancient texts of the Persian literature puts him in a position to draw inspiration from all their literary and artistic gifts and Shahnameh Ferdowsi doubtless is one such sublime work. Hafez depicts the scenes in battle fields and festivities by employing epic diction, intermingling lyricism with epic to its utmost beauty throughout his Divan. Hafez could revive his past culture by choosing a figurative language and a variety of literary devices, incredible parts of speech to invent novel compounds and this reveals his challenging spirit in a unique manner. Choice of diction and literary devices such as hyperbol, ambivalence, similes, personification, allusion and variety of ironies all provides him with the ingredients to create a genre of lyric epic.
فهرست منابع
- استعلامی، محمّد. (1381). «حماسۀ خاک»، مجلّۀ بخارا، بهمن و اسفند شمارۀ 28، صص120-128.
- امامی، نصراله. (1369). «از چالش سعدی تا ساختار زبانی بیانی شاهنامه»، نمیرم از آن پس که من زنده‌ام، به کوشش غلام‌حسین ستوده، تهران: دانشگاه تهران.
- اهورا، پرویز. (1368). حافظ آیینهدار تاریخ، تهران: شباویز.
- حافظ، شمس‌الدّین محمّد. (1370). دیوان، تصحیح محمّد قزوینی و قاسم غنی، تهران: جامی.
- حسن‌زاده، محمّد‌حسین. (1386). «رزم ابزارهای مجازی در شاهنامه»، کاوش‌نامه (مجلّة علمی پژوهشی دانش‌کدة ادبیات دانشگاه یزد)، سال هشتم، شمارة 14، صص107-138.
- خالقی‌مطلق، جلال. (1376). «حافظ و حماسة ملی ایران»، ایران نامه، سال ششم، صص570-574.
- درگاهی، محمود. (1379). رسول آفتاب (مولوی از شریعت تا شوریدگی)، تهران: امیرکبیر.
- درگاهی، محمود. (1382). حافظ و الاهیّات رندی، تهران: قصیده‌سرا.
- دستغیب، عبدالعلی. (1379). حافظ‌شناخت، تهران: علم.
- دشتی، علی. (1386). نقشی از حافظ، تهران: اساطیر.
- دشتی، علی. (1385). کاخ ابداع، تهران: زوار.
- رزم‌جو، حسین. (1368). انسان آرمانی و کامل در ادبیات حماسی و عرفانی فارسی، تهران: امیرکبیر.
- رستگار فسایی، منصور. (1384). فردوسی و شاعران دیگر، تهران: طرح نو.
- زرّین‌کوب، عبدالحسین. (1357). ارسطو و فن شعر، تهران: امیرکبیر.
- شفیعی‌کدکنی، محمّدرضا. (1386). صور خیال در شعر فارسی، تهران: آگاه
- شفیعی‌کدکنی، محمّدرضا. (1357). موسیقی شعر، تهران: آگاه.
- شفیعی‌کدکنی، محمّدرضا. (1385). اسرارالتّوحید، تهران: آگاه.
- شوقی نوبر، احمد. (1384). حافظ عاشقی رند و بی‌سامان، تبریز: شایسته.
- صادری، طه. (1391). «بررسی سبک زبانی شاهنامه بر بنیان کاربرد صفات در این منظومه»، پژوهشنامة ادبیات و زبان‌شناسی دانشگاه آزاد اسلامی- واحد فیروز آباد، سال اول، شمارة دوم، صص11-23.
- صفا، ذبیح اله. (1369). حماسه‌سرایی در ایران، تهران: امیرکبیر.
- صفا، ذبیح اله. (1377). تاریخ ادبیات در ایران، تهران: ققنوس.
- فردوسی، ابوالقاسم. (1387). شاهنامه، چاپ مسکو، تهران: ارس.
- فرشیدورد، خسرو. (1363). دربارة ادبیات و نقد ادبی، 2ج، تهران: امیرکبیر.
- فرشیدورد، خسرو. (1375). نقش‌آفرینیهای حافظ، تهران: صفی علیشاه.
- کزّازی، میر جلالالدّین. (1372). رؤیا، حماسه، اسطوره، تهران: مرکز.
- ماحوزی، مهدی. (1390). «کیفیّت ارتباط لفظ و معنی در پهنۀ هنرحافظ»، پژوهشنامة فرهنگ و ادب، دانشگاه آزاداسلامی رودهن شماره 12، صص55-64.
- ماحوزی، امیرحسین. (1390). بررسی تشبیه در کلیات شمس، تهران: دانشگاه آزاد اسلامی، سازمان چاپ و انتشارات.
- مرتضوی، منوچهر. (1388). مکتب حافظ، تهران: توس.
- مظفّری، علیرضا. (1381). خیل خیال، ارومیه: دانشگاه ارومیه.
- نیاز کرمانی، سعید. (1367). حافظ‌شناسی، تهران: پاژنگ.