هخامنشیان در شاهنامه و روایات ملی
محورهای موضوعی : حماسه
امین بابادی
1
(دانشگاه تهران)
آرزو رسولی(طالقانی)
2
(دانشگاه شهید بهشتی)
کلید واژه: شاهنامه, هخامنشیان, خدای نامه, کوروش, داریوش,
چکیده مقاله :
چکیده از آن‌جا که اثری از هخامنشیان در شاهنامه و بالطبع در خدای نامۀ عصر ساسانی نیست، از ابتدای شکل گیری مطالعات بر دودمان ساسانی، همواره بحث بر این بوده که آیا ساسانیان از هخامنشیان آگاهی داشته اند یا خیر. برخی چون نولدکه، ممزن و یارشاطر نافی این آگاهی بوده‌اند و برخی دیگر چون فرای، شهبازی و زرین کوب با جدیت بر این یادسپاری تأکید دارند. برخی دیگر چون دریایی نیز با اخذ روی‌کردی میانه عقیده دارند که ساسانیان آگاهانه یاد هخامنشیان را نادیده گرفته اند تا خود را به کیانیان که دودمان کهن ایران شرقی بودند، نسبت دهند. برخی شواهد و مدارک نشان می دهد که ساسانیان نخستین یقیناً از وجود هخامنشیان آگاه بودند و خود را به آنان منتسب می کردند و ساسانیان پسین آگاهانه با دست برد در تاریخ و دگرگون سازی شخصیت ها با اهداف سیاسی و دینی، چهره های هخامنشی را بنابر صلاح دید خود تا حدودی دگرگون ساختند. بااین‌حال، هخامنشیان با گرفتن هویت و چهره ای جدید، در تاریخ‌نگاری ساسانی پابرجا ماندند و به دوران اسلامی راه یافتند. این تحریفات در تاریخ ایران کاملاً آگاهانه از سوی ساسانیان صورت گرفته است و اکنون می توان با بررسی شواهد به میزان و علت این دگرگونی ها پی برد. مقالۀ پیش رو در پی اثبات وجود چهره های برجستۀ هخامنشی چون کوروش و داریوش در تاریخ نگاری نوین ساسانی–اسلامی است. لذا مسألۀ اساسی پژوهش حاضر یافتن دلیل تحریف تاریخ هخامنشیان از سوی ساسانیان و بازیابی آثار وجود هخامنشیان در منابع دوران ساسانی است که نیازمند پژوهش در تاریخ فکری ساسانیان با روی‌کردی اندیشه‌گرایانه است.
AbstractSince there is no trace of Achaemenids in Shahnameh and Khodaynameh in the Sasanid era and since the beginnings of the studies on Sasanid dynasty the discussion revolved around whether Sasanian had any knowledge of Achaemenids or not. Certain figures such as Noldeke, Memzan, and Yarshater denied this awareness and certain others such as Fry, Shahbazi, and Zarrinkoub persisted upon this knowledge. Some like Daryaei, taking a more moderate approach, believe that Sasanian had consciously ignored Achaemanids memorial so that they could trace their genealogy to Kianis who were an ancient dynasty in the east Iran. Certain evidence and documents show that the earliest Sasanians were definitely aware of the existence of Achaemenids and related themselves to them, however the later Sasanids by deliberate distortion of history and by transforming characters have changed the Achaemenid portraits due to their own taste to achieve their political and religious purposes. Nevertheless, Achaemeinds new image and identity remained in the Sasanid historiography and found their way to Islamic era. Deliberate distortions made in history of Iran by Sasanids are proved today, and upon studying the evidence one can discover the extent and the reason for this manipulation. The purpose of this article is to prove the existence of outstanding figures in Achaemenids dynasty namely, Cyrus and Darius in the new Sasanid-Islamic historiography, and also to detect records that approve Achaemenids’ existence within the Sasanid sources. This requires a thorough research into the thought processes of Sasanids during their reign upon adopting an apprehensive approach.
فهرست منابع
- آموزگار، ژاله و احمد تفضلی. (1370). اسطورۀ زندگی زرتشت، تهران و بابل: نشر چشمه و نشر آویشن.
- ابناثیر، علی ابن محمد. (1383). تاریخ کامل، ترجمۀ حسین روحانی، تهران: اساطیر.
- ابنبلخی. (1385). فارسنامه، تصحیح گای لیسترانج و رینولد آلن نیکلسون، تهران: اساطیر.
- ابنخلدون، ابوزید عبدالرحمن ابن محمد. (1383). تاریخ ابنخلدون، ترجمۀ عبدالمحمد آیتی، تهران: پژوهش‌گاه علوم انسانی مطالعات فرهنگی.
- ابنعبری، گریگوریوس ابوالفرج. (1377). مختصر تاریخ الدول، ترجمۀ عبدالمحمد آیتی، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
- احتشام، مرتضی. (1355). ایران در زمان هخامنشیان، تهران: شرکت سهامی کتاب‌های جیبی.
- ارداویرافنامه. (1391). ترجمۀ غلامرضا رشید یاسمی، تهران: آتنا.
- استرابو. (1382). جغرافیا، ترجمۀ همایون صنعتیزاده، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
- اسماعیلپور، ابوالقاسم. (1393). «ادبیات مانوی»، تاریخ جامع ایران، جلد 5، به کوشش حسن رضائی باغبیدی و محمود جعفری دهقی، تهران: دائرهالمعارف بزرگ اسلامی، صص 483-516.
- اومستد، آلبرت تن آیک. (1383). تاریخ شاهنشاهی هخامنشی، ترجمۀ محمد مقدم، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
- ایمانپور، محمدتقی و روزبه زرینکوب و شهناز حجتی نجفآبادی. (1392). «اندیشۀ بازیابی امپراتوری هخامنشی در میان ساسانیان و نقش اشکانیان در این انتقال»، فصلنامه علمی پژوهشی تاریخ اسلام و ایران دانشگاه الزهرا، سال 23 دوره جدید، شماره 17، صص 25-45.
- بابلون، ارنست. (1358). سکههای ایران در دوران هخامنشی، ترجمۀ ملکزاده بیانی و خانبابا بیانی، تهران: چاپخانۀ بهمن.
- بریان، پیر. (1391). از کورش تا اسکندر تاریخ شاهنشاهی ایران جلد دهم مجموعۀ تاریخ هخامنشی خرونینگن، ترجمۀ مرتضی ثاقبفر، تهران: توس.
- بلعمی، ابوعلی محمد ابن محمد. (1353). تاریخ بلعمی، تصحیح محمدتقی بهار، تهران: تابش.
- بندهش. (1395). ترجمۀ مهرداد بهار، تهران: توس.
- بوشارلا، رمی. (1388). «شوش و شوشیان در دورۀ هخامنشی»، تاریخ هخامنشیان خرونینگن جلد4، به کوشش هلن سانسیسی وردنبورخ و آملی کورت، ترجمۀ مرتضی ثاقب فر، تهران: توس، صص 225-258.
- بویس، مری. (1388). «دین کورش بزرگ»، تاریخ هخامنشیان خرونینگن جلد 3، به کوشش هلن سانسیسی وردنبورخ و آمیلی کورت، ترجمۀ مرتضی ثاقبفر، تهران: توس، صص 37-62.
- بیرونی، ابوریحان. (1386). آثارالباقیه، ترجمۀ اکبر داناسرشت، تهران: امیرکبیر.
- پلوتارک. (1338). حیات مردان نامی، جلد 4، ترجمۀ رضا مشایخی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
- پورداود، ابراهیم. (1384). مقدمۀ گاتها، تهران: اساطیر.
- پورشریعتی، پروانه. (1397). زوال و فروپاشی ساسانیان، ترجمۀ خشایار بهاری، تهران: فرزان روز.
- تفضلی، احمد. (1378). تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام، تهران: سخن.
- ثعالبی، ابومنصور عبدالملک ابن محمد ابن اسماعیل. (1368). غرر اخبار ملوک فرس و سیرهم، ترجمۀ محمد فضائلی، تهران: نقره.
- حمدالله مستوفی. (1378). تاریخ گزیده، تصحیح و تحشیۀ عبدالحسین نوایی، تهران: امیرکبیر.
- حمزه ابن حسن اصفهانی. (1346). تاریخ پیامبران و شاهان (سنی ملوک الأرض و الأنبیاء)، ترجمۀ جعفر شعار، تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
- خالقیمطلق، جلال. (1381). «کیخسرو و کورش»، سخنهای دیرینه، به کوشش جلال خالقیمطلق، تهران: افکار، صص 257-270.
- خطیبی، ابوالفضل. (1393). «خداینامه»، تاریخ جامع ایران، جلد 5، به کوشش حسن رضائی باغبیدی و محمود جعفری دهقی، تهران: دایره‌المعارف بزرگ اسلامی، صص 675-704.
- داندامایف، محمد.ا. (1391). ایرانیان در بابل هخامنشی، ترجمۀ محمود جعفری دهقی، تهران: ققنوس.
- دریایی، تورج. (1392). ناگفته‌های امپراتوری ساسانیان، ترجمۀ آهنگ حقانی و محمود فاضلی بیرجندی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب پارسه.
- دریایی، تورج. (1394). شاهنشاهی ساسانی، ترجمۀ مرتضی ثاقبفر، تهران: ققنوس.
- دینکردپنجم. (1386). آوانویسی و ترجمه ژاله آموزگار و احمد تفضلی، تهران: معین.
- دینوری، ابوحنیفه احمد ابن داوود. (1364). اخبارالطوال، ترجمۀ محمود مهدوی دامغانی، تهران: نی.
- رضائی باغبیدی، حسن. (1381). دستور زبان پارتی، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
- زرینکوب، روزبه. (1395). «خداینامه»، دائرهالمعارف بزرگ اسلامی جلد 22، زیر نظر کاظم بجنوردی، تهران: مرکز دائرهالمعارف بزرگ اسلامی.
- شهبازی، علیرضا. (1396). «ادعای نخستین پادشاهان ساسانی نسبت به میراث هخامنشیان»، ترجمۀ محمد حیدرزاده و کلثوم غضنفری، فصل‌نامۀ تاریخ‌پژوهی، شمارۀ 71، صص 181-202.
- شهبازی، علیرضا. (1389). تاریخ ساسانیان، تهران: مرکز نشر دانش‌گاهی.
- شهبازی، علیرضا. (1392). «تاریخچۀ ایدۀ ایران»، تولد امپراطوری پارس، به کوشش وستا سرخوش کرتیس و سارا استوارت، ترجمۀ علیرضا کلانتریان، تهران: بهزاد، صص 187-214.
- شیپمان، کلاوس. (1396). مبانی تاریخ ساسانیان، ترجمۀ کیکاووس جهانداری، تهران: فرزان روز.
- صفا، ذبیح‌الله. (1333). حماسه سرایی در ایران، تهران: امیرکبیر.
- طبری، محمد ابن جریر. (1362). تاریخ الرسل و الملوک، ترجمۀ ابوالقاسم پاینده، تهران: اساطیر.
- طرسوسی، ابوطاهر محمد ابن حسن ابن علی ابن موسی. (1356). دارابنامه، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
- عریان، سعید. (1392). راهنمای کتیبه های ایرانی میانه پهلوی – پارتی، تهران: انتشارات علمی.
- عهد اردشیر. (1348). به کوشش احسان عباس، ترجمۀ محمدعلی امام شوشتری، تهران: انتشارات انجمن آثار ملی.
- فردوسی، ابوالقاسم. (1366). شاهنامه، تصحیح جلال خالقی مطلق، نیویورک: Bibliotheca Persica.
- کالج، مالکوم. (1388). اشکانیان، ترجمۀ مسعود رجب نیا، تهران: هیرمند.
- کرتیس، جان. (1389). مقدمۀ بین‌النهرین و ایران در دوران اشکانی و ساسانی: وازنش و بازیابی در حدود 238 ق.م تا 642 میلادی، ترجمۀ زهرا باستی، تهران: سمت.
- کریستنسن، آرتور. (1368). ایران در زمان ساسانیان، ترجمۀ غلامرضا رشید یاسمی، تهران: دنیای کتاب.
- کوک، جان مانوئل. (1383). شاهنشاهی هخامنشی، ترجمۀ مرتضی ثاقبفر، تهران: ققنوس.
- کینگ، لئونارد ویلیام. (1386). تاریخ بابل از تأسیس سلطنت تا غلبه ایرانیان، ترجمۀ رقیه بهزادی، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
- گردیزی، ابوسعیدعبدالحی. (1363). تاریخ گردیزی، تصحیح عبدالحی حبیبی، تهران: دنیای کتاب.
- گیرشمن، رومن. (1370). هنر ایران در دوران پارتی و ساسانی، ترجمۀ بهرام فرهوشی، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
- لوکونین و.گ. (1350). تمدن ایران ساسانی، ترجمۀ عنایت الله رضا، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
- لولینجونز، لوید و جیمز رابسون. (1390). پرسیکا داستانهای مشرق زمین تاریخ شاهنشاهی پارس به روایت کتزیاس، ترجمۀ فریدون مجلسی، تهران: انتشارات تهران.
- مسعودی، علی ابن حسین. (1382). مروج الذهب و معادن الجوهر، ترجمۀ ابوالقاسم پاینده، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
- مسکویه رازی، ابوعلی. (1376). تجارب الامم، ترجمۀ ابوالقاسم امامی، تهران: سروش.
- موسیخورنی. (1380). تاریخ ارمنیان، ترجمۀ ادیک باغداساریان، تهران: مؤلف.
- مینوی خرد. (1354). ترجمۀ احمد تفضلی، تهران: انتشارات بنیاد فرهنگی ایران.
- نامۀ تنسر. (1354). تصحیح مجتبی مینوی، تهران: موسسه انتشارات و چاپ دانشگاه.
- واندنبرگ، لویی. (1389). نقوش برجستۀ منطقۀ الیمایی در دوران اشکانی، ترجمۀ یعقوب محمدیفر و آزاده محبتخو، تهران: سمت.
- ولسکی، یوزف. (1382). شاهنشاهی اشکانی، ترجمۀ مرتضی ثاقب فر، تهران: ققنوس.
- ویزهوفر، یوزف. (1388). «دربارۀ دستگاه اداری جنوب مصر دورۀ هخامنشی»، تاریخ ایران هخامنشی خرونینگن جلد 6، به کوشش هلن سانسیسی وردنبورخ و آملی کورت، ترجمۀ مرتضی ثاقبفر، تهران: توس، صص 445-452.
- هدایت، صادق. (1342). زند وهومن یسن و کارنامۀ اردشیر بابکان، تهران: امیرکبیر.
- هینتس، والتر. (1387). داریوش و ایرانیان، ترجمۀ پرویز رجبی، تهران: نشر ماهی.
- یارشاطر، احسان. (1394). «آیا ساسانیان وارث هخامنشیان بودند؟»، ترجمۀ آذردخت جلیلیان، فصل‌نامۀ جندی شاپور، سال یکم، شمارۀ 2، صص 176-190.
- یعقوبی، ابن واضح. (1382). تاریخ یعقوبی، ترجمۀ ابراهیم آیتی، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
- Burn, A.R. (2007). “Persia and the Greeks”, Cambridge History of Iran Volume 2, New York: Cambridge University Press, p 292-391.
- Daryaee, Touraj. (2018). “On Forgetting Cyrus and Remembering Achaemenids in late Antique Iran”, Cyrus the Great: Life and Lore, Edited by Rahim Shayegan, Boston and Washington D.C.: Ilex Foundation and the Center foe Hellenic Studies Trustees for Harvard University, pp 221-231.
- Doostkhah, Jalil. (2004). “Homay Chehrzad”, Encyclopedia Iranicaonline, http://iranicaonline.org/articles/homay-cehrzad.
- Frye, Richard.N. (1964). The Charisma of Kingship in Ancient Iran, Iranica Antiqua, 4.
- Graf, David.F. (1990). “Arabia During Achaemenids Times”, Achaemenid History, Volume IV, Leiden: Nederlands Instituut Voor Het Nabije Oosten.
- Herodotus. (1830). Histories, Beloe Wiliam, University of California Libraries.
- Huff, Dietrich. (1994). “Darab History And Archeology”, Encyclopedia Iranicaonline, 1994, http://iranicaonline.org/articles/darab-2 .
- Kent, R. G. (1953). Old Persian, New Haven: American Oriental Society.
- Khaleghi-Motlagh, Jalal. (1988). “Bahman Son of Esfandiar”, Encyclopedia Iranicaonline, http://iranicaonline.org/articles /bahman-son-of-esfandiar.
- Sellwood, David. (2006).“Numismatics”, The Cambridge History of Iran, Volume 3/1, Cambridge: Cambridge University Press.
- Tafazzoli, Ahmad. (1994). “Darab”, Encyclopedia Iranicaonline, http://iranicaonline.org/articles/darab-1.
- Yarshater, Ehsan. (2006). Introduction of The Cambridge History of Iran, Volume 3/1, Cambridge: Cambridge University Press.
- Yarshater, Ehsan. (2006).“Iranian Historical Tradition”, The Cambridge History of Iran, Volume 3/1, Cambridge: Cambridge University Press.
_||_