بررسی تطبیقی اسطوره‌های ضحاک و مردوک در خویشکاری دو نیم‌کردن هماوردان اساطیری خود

محورهای موضوعی : شخصیت های اساطیری

آرش غفرانی ¹ , سعید خیرخواه ² , حسین آذرپیوند ³

1 - دانشجوی دکترای گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد کاشان، دانشگاه آزاد اسلامی، کاشان، ایران
2 - استادیار گروه زبان و ادبیات و فارسی، واحد کاشان، دانشگاه آزاد اسلامی، کاشان، ایران
3 - استادیار گروه زبان و ادبیات و فارسی، واحد کاشان، دانشگاه آزاد اسلامی، کاشان، ایران

تاریخ دریافت : 1401/07/26 تاریخ پذیرش : 1401/08/24 تاریخ انتشار : 1401/10/01

کلید واژه: ضحاک, جمشید, مردوک, تیامت, اژی‌دهاک,

چکیده مقاله :

در اکثر قریب به اتفاق منابع پس از اسلام، روایت غلبه ضحاک بر جمشید این‌گونه آمده است که پس از افول اقتدار سلطنت جمشید و گریختن فرّه از او و پیشروی و کشورگشایی ضحاک، در نهایت جمشید حکومت و تخت پادشاهی را رها می‌کند و می‌گریزد. مدت زمانی او در نقاط مختلف جهان سرگردان و فراری بود و ضحاک همه ‌جا در پی او. در پایان ضحاک، جمشید را می‌یابد، و وی را با ارّه به دو نیم می‌کند. حال سوال اینجاست: چرا ضحاک جمشید را با این شیوه منحصر به فرد می‌کشد؟ آیا ضحاک نمی‌توانست مانند بسیاری از شاهان یا پهلوانان تاریخ اساطیری ایران، دشمن خود را سر ببرد؟ چرا ضحاک او را به دار نیاویخت؟ یا حتی می‌شد بدون بیان نحوه کشته شدن، تنها به ذکر این مطلب بسنده کرد که ضحاک پس از یافتن جمشید، او را کشت. پس بی‌گمان رازی و نمادی در پس این نحوة خاص کشتن جمشید؛ یعنی ارّه کردن او بوده است. این تحقیق بر آن است تا با روش توصیفی ـ تحلیلی و با توجه به تأثیر اسطوره‌های اقوام بومی ایران که قطعا تحت تأثیر اسطوره‌های دولت‌شهرهای میان‌رودان بوده است، مطابقت اسطوره‌های ضحاک و مردوک را بیان کند؛ با توجه به شباهت این دو روایت، این نظریه را مطرح می‌سازد که ارّه کردن جمشید توسط ضحاک، متأثر از دوپاره کردن تیامت توسط مردوک است.

چکیده انگلیسی:

In the vast majority of post-Islamic sources, the story of Zhahak's victory over Jamshid is as follows: after the decline of Jamshid's authority, the farr departed from him and Zhahak advanced and conquered the country, then Jamshid abandoned the kingdom and fled. For some time, as a fugitive, he wandered in different parts of the world and Zahhak looked for him everywhere. In the end, He found Jamshid and cut him in half with a saw. Now these questions are raised: Why did Zahak kill Jamshid in this unique way? Couldn't he cut off the head of his enemy, like many kings or heroes of the mythological history of Iran? Why didn't Zahhak hang him? Or even without telling how he was killed, it was enough to mention that Zahhak killed Jamshid after finding him. Undoubtedly, this particular way of killing Jamshid, i.e. sawing him, refers to a symbol. The present research assumes that the myths of the indigenous peoples of Iran have been influenced by the myths of the city-states of Mesopotamia, and by using descriptive-analytical method, attempts to study the compatibility of the myth of Zahhak with the myth of Marduk.

منابع و مأخذ:

ابن‌اثیر، عزالدین. 1383.  تاریخ کامل. ترجمة سیّدحسین روحانی. چ3. تهران: اساطیر

ابن‌بلخی. 1385.  فارس‌نامه. چ1. تهران: اساطیر

اردستانی رستمی، حمیدرضا. 1396. «تیامت میان دورودی، جمشید و ضحاک». تاریخنامه خوارزمی. ش 2 . صص93ـ13.

اصفهانی، حمزه‌بن حسن. 1346. تاریخ پیامبران و شاهان. ترجمة جعفر شعار. چ1. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.

اکبری مفاخر، آرش. 1395.«شاه گاوسوار». پژوهشنامه ادب حماسی. ش21. صص 42ـ13.

بلعمی، ابوعلی محمدبن محمد. 1353.  تاریخ بلعمی. چ2. تهران: زوّار.

بهار، مهرداد. 1376. جستاری چند در فرهنگ ایران. چ3. تهران: فکر روز.

بهار، مهرداد. 1386. ادیان آسیایی. چ6. تهران: چشمه.

بهار، مهرداد. 1389. پژوهشی در اساطیر ایران. چ8. تهران: آگاه.

پورداود، ابراهیم. 1377. یشتها. چ1. تهران: اساطیر.

پورداود، ابراهیم. 1387. یسنا. چ2. تهران: اساطیر.

پورداود، ابراهیم. 1389. گاتها. چ3. تهران: اساطیر.

جلالی نایینی، محمدرضا. 1385. گزیده سرودهای ریگ ودا. چ1. تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.

خواندمیر، غیاث‌الدین. 1380. تاریخ حبیب السیر فی اخبار افراد بشر. چ4. تهران: خیام

دادگی، فرنبغ. 1390. بندهش. ترجمة مهرداد بهار. چ4. تهران: توس.

دوستخواه، جلیل. 1391. اوستا. چ16. تهران: مروارید

زارعی، علی‌اصغر و علی‌رضا مظفری. 1392. «ضحاک و بین‌النهرین». فصلنامه ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب . ش33 . صص115ـ87.  

ژیران، و همکاران. 1389. اساطیر آشور و بابل. ترجمة ابوالقاسم اسماعیل‌پور مطلق. چ1. تهران: قطره

ساندرز، نانسی. 1387. بهشت و دوزخ در اساطیر بین النهرین. ترجمة ابوالقاسم اسماعیل‌پور مطلق. چ3. تهران: کاروان.

فردوسی، ابوالقاسم. 1366.  شاهنامه. تصحیح جلال خالقی مطلق. چ1. نیویورک: بیبلثکا پرسیکا.  

قائمی، فرزاد. 1394. «تحلیل تطبیقی اسطورۀ ضحّاک ماردوش بر اساس رهیافت‌های مبتنی بر سنّت کهن قربانی برای خدایان ماردوش جهان زیرین». پژوهشنامه ادب حماسی. ش‌19. صص65ـ27.     

کرامر، سمیوئل. 1391.  الواح سومری. ترجمة داود رسائی. چ4. تهران: علمی فرهنگی

کویاجی، جهانگیر کوورجی. 1388. بنیادهای اسطوره و حماسه ایران. چ1. تهران: آگه.

گردیزی، ابوسعید عبدالحی‌بن ضحاک‌بن محمود. 1363.  تاریخ گردیزی (زین‌الاخبار). چ1. تهران: دنیای کتاب.

گری، جان. 1390.  اساطیر خاور نزدیک. ترجمة محمد حسین باجلان فرخی. چ‌2 . تهران: اساطیر.

گریمال، پیر. 1376. اسطوره‌های خاورمیانه. ترجمة مجتبی عبدالله‌نژاد. چ1. مشهد: ترانه.

مستوفی قزوینی، حمدالله‌بن ابی‌بکر احمد. 1387.  تاریخ گزیده. چ‌5. تهران: امیرکبیر.

مصباح، بیتا. 1396. بن‌مایه‌های کهن اسطوره ضحاک در ایران براساس نقوش روی مهر دوره عیلامی. باغ نظر. ش‌56. صص56ـ43.

مک کال، هنریتا. 1375.  اسطوره‌های بین‌النهرینی. ترجمة عباس مخبر. چ2. تهران: مرکز.

منهاج‌السراج، عثمان‌بن سراج‌الدین محمد. 1342. طبقات ناصری. چ2. کابل: انجمن تاریخ افغانستان.

میرخواند، میرمحمدبن سیّد بهان‌الدین خواوندشاه. 1338.  تاریخ روضه الصفا. چ1. تهران: خیام

هوک، ساموئل هنری. 1368. اساطیر خاورمیانه. ترجمه علی‌اصغر بهرامی و فرنگیس مزداپور. چ1. تهران: روشنگران.

یعقوبی، احمدبن اسحاق. 1382.  تاریخ یعقوبی. ترجمه محمدابراهیم آیتی. چ9. تهران: علمی فرهنگی

Ardestānī Rostamī, Hamīd-rezā. (2017/1396SH). “Tīyāmate Mīyāne Dorūdī, Jamšīd va Zahāk”. Kharazmi History Magazine. No. 20. Pp. 13-93.

Bahār, Mehrdād. (2007/1386SH). Adyāne Āsīyāyī. 6^th ed. Tehrān: Češme.

Bahār, Mehrdād. (1997/1376SH). Jostārī Čand dar Farhang Īrān. 3^rd ed. Tehrān: Fekre Rūz.

Bal'amī , Abū Alī Mohammad Ebne Mohammad. (1974/1353SH). Tārīxe Bal'amī. 2^nd ed. Tehrān: Zavvār.

Dādegī, Franbaq. (2011/1389SH). Bondaheš. Tr. by Mehrdād Bahār. 4^th ed. Tehrān: Tūs.

Dūst-xāh , Jallīl. (2012/1391SH). Avestā. 16^th ed. Tehrān: Morvārīd.

Ebne Asīr, Ezzo al-ddīn. (2004/1383SH). Tārīxe Kāmel. Tr. by Seyyed Hoseyn Rowhānī. 3^rd ed. Tehrān: Asātīr.

Ebne Balxī . (2006/1385SH). Fārs-nāme. 1^st ed. Tehrān: Asātīr.

Esfahānī, Hamze Ebne Hasan. (1967/1346SH). Tārīxe Payāmbarān va Šāhān. Tr. by Ja'far Šo'ār. 1^st ed. Tehrān: Bonyāde Farhange Īrān.

Ferdowsī, Abo al-qāsem. (1987/1366SH). Šāh-nāme. Ed. by Jallāl Xāleqī Motlaq. 1^st ed. New York: Biblethca persica.

Gardīzī, Abū-sa'īd Abdo al-hay Ebne Zahhāk Ebne Mahmūd. (1984/1363SH). Tārīxe Gardīzī (Zeyno al-axbār). 1^st ed. Tehrān: Donyā-ye Ketāb.

Gray, John. (2011/1390SH). Šenāxte Asātīre Xāvare Nazdīk (Near Eastern mythology). Tr. by Mohammad Hoseyn Bājelān Farroxī. 2^nd ed. Tehrān: Asātīr.

Grimal, Pierre. (1997/1376SH). Ostūrehā-ye Xāvare-mīyāne. Tr. by Mojtabā Abdo al-llāh Nežād. 1^st ed. Mašhad: Tarāne.

‎Guirand, Felix and et al. (2011/1389SH). Asātīre Āšūr va Bābel (The myths of Assyria and Babylonia). Tr. by Abo al-qāsem Esmā’īl-pūr Motlaq. 1^st ed. Tehrān: Qatre.

Hooke, Samuel Henry. (1989/1368SH). Asātīre Xāvare-mīyāne (Middle Eastern mythology). Tr. by Alī-asqar Bahrāmī and Farangīs Mazdā-pūr. 1^st ed. Tehrān: Rowšan-garān.

Jallālī Nāyīnī, Mohammad-rezā. (2006/1385SH). Gozīde-ye Sorūdhā-ye Rīg-vedā. 1^st ed. Tehrān: Sāzmāne Čāp va Entešārāte Vezārate Farhang va Eršāde Eslāmī.

Kramer, samuel Noah. (2012/1391SH). Alvāhe Sūmerī (From the tablets of Sumer). Tr. by Dāvūd Rasā’ī. 4^th ed. Tehrān : Elmī va Farhangī.

Kūyājī, Jahān-gīr Kūvarjī. (2009/1388SH). Bonyādhā-ye Ostūre va Hamāse-ye Īrān. 1^st ed. Tehrān: Āgah.

McCall, Henrietta. (1996/1375SH). Ostūrehā-ye Beyno al-nahreynī (Mesopotamian myths). Tr. by Abbās Moxber. 2^nd ed. Tehrān: Markaz.

Menhājo al-serāj, Osmān Ebne Serājo al-ddīn Mohammad. (1963/1342SH). Tabaqāte Nāserī. 2^nd ed. Kabol: Anjomane Tārīxe Afqānestān.

Mesbāh, Bītā. (2017/1396SH). Bon-māyehā-ye Kohane Ostūre-ye Zahhāk dar Īrān bar-asāse Noqūše Rū-ye Mohre Dore-ye Īlāmī (Origins the Ancient Configuring the Roots of Zahak Myth according to the Elamites’ Cylinder Seals). Bagh Nazar magazine. No. 56. Pp. 43-56.

Mīr-xand, Mīr-mohammad Ebne Seyyed Bahāno al-ddīn Xāvand-šāh. (1959/1338SH). Tārīxe Rozato al-safā. 1^st ed. Tehrān: Xayyām.

Mostowfī Qazvīnī, Hamdo al-llāh Ebne Abī-bakr Ebne Ahmad. (2008/1387SH). Tārīxe Gozīde. 5^th ed. Tehrān: Amīr-kabīr.

Pūr-dāvūd, Ebrāhīm. (2010/1389SH). Gāthā. 3^rd ed. Tehrān: Asātīr.

Pūr-dāvūd, Ebrāhīm. (1998/1377SH). Yašthā. 1^st ed. Tehrān: Asātīr.

Pūr-dāvūd, Ebrāhīm. (2008/1387SH). Yasnā. 2^nd ed. Tehrān: Asātīr.

Qā'emī, Farzād. (2015/1394SH). “Tahlīle Tatbīqī-ye Osture-ye Zahhāke Mār-duš bar-asāse Rah-yāfthā-ye Mobtanī bar Sonnate Kohane Qorbānī Barāye Xodāyāne Mār-dūše Jahāne Zīrīn”. Epic literature research journal. No. 19. Pp. 27-65.

‎Sandars, Nancy K. (2008/1387SH). Behešt va Dūzax dar Asātīre Beyno al-nahreyn (Heaven and hell in mesopotamian mythology). Tr. by Abo al-qāsem Esma'īl-pūr. 3^rd ed. Tehrān: Kārevān.

Xāndemīr, Qīyāso al-ddīn. (2001/1380SH). Tārīxe Habībo al-sseyar fī Axbāre Afrāde Bašar. 4^th ed. Tehrān: Xayyām.

Ya'qūbī, Ahmad Ebne Eshāq. (2003/1382SH). Tārīxe Ya'qūbī. Tr. by Mohammad Ebrāhīm Āyatī. 9^th ed. Tehrān: Elmī va Farhangī.

Zāre'ī, Alī-asqar and Alī-rezā Mozaffarī. (2013/1392SH). “Zahhāk va Beyno al-nahreyn”.  Quarterly Journal of Mytho- Mystic Literature. Islamic Azad University- South Tehran Branch. No. 33. Pp. 87-115.