پدیدارشناسی قهرمان، در حمزه‌نامه

محورهای موضوعی : شخصیت های اساطیری

علیرضا صیادنژاد ¹ , فاطمه نمازی ²

1 - استاد یار دانشگاه ادیان و مذاهب قم
2 - دانشجوی دکتری شیعه شناسی دانشگاه ادیان و مذاهب قم

تاریخ دریافت : 1401/05/31 تاریخ پذیرش : 1401/07/23 تاریخ انتشار : 1401/10/01

کلید واژه: قهرمان, حمزه‌نامه‌, ‌اسطوره‌های ایرانی, اسطوره‌های اسلامی, ‌پدیدارشناسی‌,

چکیده مقاله :

اسطوره، زبانی برای بیان احساسات و خواست‌های جمعی هر ملتی است که از الگوهای واحد و مشترکی پیروی می‌کنند. حمزه‌نامه، یکی از اسطوره‌های ایرانی‌‌ ـ ‌اسلامی است که در قالب متنی ادبی ارائه شده تا خواسته‌های درونی جامعة اسلامی را با بهره‌گیری از فرهنگ ایرانی با زبانی نمادین بیان نماید. در این متن ادبی، کهن‌الگوی قهرمان که ریشه در روان انسانی دارد، در قالب شخصیت تاریخی حمزه‌ابن‌عبدالمطلب تجلی یافته است تا حقایق پنهان در روان جامعه را به ‌زبان بیاورد. پژوهش حاضر به ‌منظور یافتن عوامل و نیازهای جامعة اسلامی قرن هشتم، تلاش دارد تا با بهره‌گیری از مبانی روانشناسی و جامعه‌شناسی عصر حاضر و دیدگاه‌های اسطوره‌پژوهانی همچون میرچا ‌الیاده و جوزف‌کمبل، با رویکردی تاریخی‌ ـ تطبیقی، این متن ادبی را بازخوانی، تحلیل و به ‌گونه‌ای پدیدارشناسی نماید. حاصل چنین پژوهشی، رسیدن به این حقیقت است که به ‌دلیل تنوع فرهنگی، ملی و اقلیمی جامعة اسلامی آن دوره، تهدید انسجام درونی جامعه بسیار زیاد است؛ ضمیر ناخودآگاه جامعه اسلامی ‌ـ ‌ایرانی برای حل این مشکل، لباس‌های فاخر فرهنگ ایرانی را بر تن قهرمانی سامی‌نژاد با خُلق و خُوی اسلامی می‌کند تا بقای خود را تضمین نماید.

چکیده انگلیسی:

Myth is a means to express the feelings and general demands of every nation whose members follow common patterns. Hamzanama is the story of one of the Iranian-Islamic myths presented in the form of a literary text; it expresses the inner demands of the Islamic society by using Iranian culture with a symbolic language. In this literary text, the archetype of the hero has been manifested in the form of the historical figure of Ḥamza ibn Abd al-Muttalib (the uncle of the Prophet of Islam) to reveal the hidden truths of the psyche of the society. Using the foundations of psychology and sociology and regarding the views of mythologists such as Mircea Eliade and Joseph Campbell, and with a historical-comparative approach, the current research tries to reread and analyze Hamzanama in order to gain an understanding of the Islamic society in the 8th century AH. The results of the research show that due to the cultural and climatic diversity of the Islamic society of that period, the internal cohesion of the society is greatly threatened. In order to solve the problem, the unconscious of the Islamic-Iranian society wears the luxurious clothes of Iranian culture on a Semitic hero with an Islamic character to ensure its survival.

منابع و مأخذ:

ابراهیمی، معصومه. 1392. «بررسی سیر تحول مفهومی دیو در تاریخ اجتماعی و ادبیات شفاهی». دوفصلنامة فرهنگ و ادبیات عامه. س1. ش2. صص82ـ53.

ابن‌عبدالبر، یوسف‌بن عبدالله. 1412ه.ق. الاستیعاب فی معرفة الأصحاب. تحقیق علی‌محمد البجاوی. چ1.بیروت: دارالجیل.

الیاده، میرچا. 1393. اسطوره و واقعیت. مانی صالحی علامه. تهران: پارسه.

ــــــــــ . 1382. اسطوه، رؤیا، راز. رویا منجم. تهران: فکر روز.

ــــــــــ . 1389. رساله در تاریخ ادیان. جلال ستاری. چ1. تهران: سروش.

ــــــــــ . 1394. نمادپردازی امر قدسی و هنر. محمدکاظم مهاجری. چ1. تهران: پارسه.

باستید، روژه. 1392. دانش اساطیر. ترجمه جلال ستاری. چ2. تهران: توس.

بتلهایم، برنو. 1368. کاربردهای افسون. کاظم شیوارضوی. تهران

برگسن، هانری. 1358. دو سرچشمه اخلاق و دین. حسن حبیبی. چ1. تهران: شرکت انتشار.

بهار، مهرداد. 1376. جستاری در فرهنگ ایران. تهران: فکر روز.

پادماگریان، آلکساندر. 1374. حماسه جاوید دالوران ساسون. گیورگیس آقاسی. تهران: وحید.

پراپ، ولادیمیر. 1374. ریشه‌های تاریخی قصه‌های پریان. ترجمه فریدون بدره‌ای. تهران: توس.

جعفری، اسداله و مهناز رحمانیان. 1395. «نگاهی بر شخصیت، قهرمان و ضد قهرمان در ادبیات داستانی». نشریه زیبایی شناسی ادبی. شماره28.

جعفری، حسن. 1387. «دین و اسطوره: بررسی فلسفی نظریه میرچا الیاده پیرامون اسطوره»، پژوهشنامۀ ادیان. س2. ش4. صص74ـ47.

حسام‌پور، سعید. 1384. «نقش عیاری در فرهنگ و تمدن ایران». مجله مطالعات ایرانی. ش8. صص74ـ53.

حسینی کازرونی، سیّداحمد و همکاران. 1395. «بررسی باورهای اساطیری مشترک در حماسه دالوران ساسون و قصه حمزه پهلوان» همایش بین‌المللی شرق شناسی، فردوسی و فرهنگ و ادب پارسی. س1.

خانلری، پرویز. 1396. شهر سمک. چ4. تهران: آگاه.

خدامی افشاری، رشید و همکاران. 1398. «بررسی تطبیقی حمزه‌نامه با حمزه‌البهلوان: منشا قصه، شخصیت اصلی، محتوا و گونه». نشریه ادبیات تطبیقی. س11. ش21. صص46ـ27. 

خواجوی‌کرمانی، محمودبن‌ علی. 1395. سام‌نامه. مصحح میترا مهرآبادی. تهران: دنیای کتاب.

دیناثر پالمر، مایکل. 1385. فروید، یونگ و دین. ترجمه محمد دهگانپور و غلامرضا محمودی. تهران: رشد.

دینورى، ابوحنیفه احمدبن داود. 1371. اخبار الطوال. محمود مهدوى دامغانى. تهران: نى.

ستاری، رضا و مرضیه حقیقی. 1395. «ژرف ساخت اسطوره ای پدرسالاری در ازدواج‌های ایرانیان با نیرانیان در شاهنامه»، ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س12. ش42. صص151ـ107.

شعار، جعفر. 1347. حمزه‌نامه. تهران: دانشگاه تهران.

شوشتری‌مهرین، عباس. 1379. گات‌ها(سرودهای) زرتشت. چ2. تهران: فروهر.

صفا، ذبیح‌الله. 1379. حماسه‌سرایی در ایران. تهران: امیرکبیر.

طاهری اوروند، صفی‌الله، شهرزاد نیازی و محبوبه خراسانی. 1400 «بررسی مقایسه‌ای ابیات استشهادی در حمزه‌نامه و حسین کرد». فصلنامة علمی زبان وادبیات فارسی. 12. ش3 (پیاپی27). صص93ـ71.

علیزاده، عبدالرضا، حسین اژدری‌زاده و مجید کافی. 1383. جامعه شناسی معرفت. قم: پژوهشکده حوزه و دانشگاه.

غلامحسین غلام‌حسین‌زاده، حسن ذوالفقاری و فاطمه فرخی.1389. «ساختارشناسی بن‌مایه‌های حمزه‌نامه (با تکیه بر بن مایه های عیاری، عاشقانه، شگفت انگیز و کرامت)». نشریه نقد ادبی. س3. ش12ـ11. صص232ـ205.

فردوسی، ابوالقاسم. 1960م.  شاهنامه. تصحیح یوگنی ا. برتلس. مسکو: اکادمی علوم اتحاد شوروی.

کاپلستون، فردریک. 1375. تاریخ فلسفه از فیشته تا نیچه. ج7. ترجمه داریوش آشوری. تهران: سروش.

کاسیرر، ارنست. 1387. ﻓﻠﺴﻔﻪ صورت‌های ﺳﻤﺒﻠﻴﻚ‌ . ﻳﺪالله موقن. ﺗﻬﺮان: ﻫﺮﻣﺲ.

کریستوفر، ووگلر. محمد گذرآبادی،  1387. سفر نویسنده. تهران: هرمس.

کلود، لوی‌ اشتراوس‌، 1380 اسطوره و تفکر مدرن، ترجمه‌ فاضل‌ لاریجانی‌، علی‌ جهان‌ پولاد، تهران، فرزان روز.

کمبل، جوزف، 1373قهرمان هزارچهره، شادی خسروپناه، چ1، مشهد، گل آفتاب.

کمبل، جوزف، 1380قدرت اسطوره، عباس مخبر، تهران، مرکز.

محجوب، محمدجعفر. 1383. ادبیات عامیانة ایران، بـه کوشـش حـسن ذوالفقـاری. چ2. تهران: چشمه.

نسرین شکیبی ممتاز و مریم حسینی. 1392. «تولد قهرمان در اسطوره‌ها، افسانه‌ها، داستان‌های عامیانه و قصه‌های پریان». دوفصلنامه فرهنگ و ادبیات عامه. س1. شماره 1.

وندیداد. 1376. به ‌کوشش هاشم رضی. تهران: فکر روز.

هینلز، جان، 1384 شناخت اساطیر ایران، ژاله آموزگار، تهران: چشمه.

یونگ، کارل گوستاو. 1386. انسان و سمبول‌هایش. محمود سلطانیه. تهران: جامی.

 

English Sources

Eliade, Mircea,( 1963 Myth and Reality, Translated from the French by Willard R. Trask, New York and Evansto.

Eliade, Mircea, (2005)The Myth of the Eternal Return of cosmos and history, Harper Torchbooks Harper & Brothers, Publishe'rs, New York.

New York: Oxford University Press.

.Levi-Strass, Claude,( 1972) The Structural Study of Myth, Myth: A Symposium, Thomas A. Sebeok(ed.), Bloomington, Indiana University Press.

a.Malinowski, Bronislow (1962) Myth in Primitive Psychology in Magic, Science and Religion and other Essays.

.Von Franz, Marie Louise (1996) The Interpretation of Fairy Tales, Boston and London: Shambhala.

Alī-zādeh Abdo al-rezā and Hoseyn Aždarī-zādeh & Majīd Kāfī. (2004/1383SH). “Jāme’eh Šenāsī-ye Ma’refat”. Qom: Research institute of the field and university.

Bastide, Roger. (2013/1392SH). “Dāneše  Asātīr” (Knowledge of mythology). Jallāl  Sattārī. 2^nd ed. Tehrān: Tūs.

Bettelheim, Bruno. (Bita). “Kārbordhā-ye Afsūn” (The uses of enchantment: the meaning and importance of fairly tailes). Tr. by Kāzem Šīvā Razavī. Tehrān.

Bergson, Henri. (1979/1358SH). “do Sarčešme-ye Axlāq va Dīn” (Les dewx sources de la morale etde la religion). Tr. by Hasan Habībī. 1^st ed. Tehrān: Šerkate Entešār.

Bahār‚ Mehrdād. (1997/1376SH). Jastārī dar Farhange Īrān. Tehrān: Fekre Rūz.

Campbell, Joseph. (1996/1375SH). Qahremāne Hezār Čehre (The hero with a thousand faces).  Tr. by Šādī Xosrow-panāh. 1^st ed. Mašhad: Gole Āftāb.

Campbell, Joseph. (2001/1380SH). “Qodrate Ostūre” (The Power of myth‏‏). Tr. by Abbās Moxber. Tehrān: Markaz.

Cassirer, Ernst. (2008/1387SH). “Falsafe-ye Sūrathā-ye Sambolīk” (Philosophie der symbolischen formen). Tr. by Yado al-llāh Moqen. Tehrān: Hermes.

Claude, Levi-Strauss. (2001/1380SH). “Ostūreh va Tafakkore Modern” (Myth and meaning). Tr. by Fāzel Lārījānī and Alī Jahān Pūlād.  Tehrān: Farzān Rūs.

Copleston, Frederick Charles. (1996/1375SH). “Tārīx Falsafe az Fichte tā Nietzsche” (A history of philosophy). 7^th Vol. Tr .by Dāryūš Ašūrī. Tehrān: Sorūš.

Dean Palmer, Michael. (2006/1385SH). “Freud‚ Jung va Dīn” (Freud and Jung on religion). Tr. by Mohammad Dehgān-pūr and Qolām-rezā Mahmūdī. Tehrān: Rošd.

Dīnvarī‚ Abū-hanīfeh Ahmad Ebne Dāvūd. (1992/1371SH). “Axbāro al-tavāl”. Tr. by Mahmūd Mahdavī Dāmqānī. Tehrān: Ney.

Ebne Abdo al-ber,Yūsof  Ebne Abdo al-llāh. (1991/1412AM). “al-estī’āb fī Ma’refato al-ashāb”. Research by Alī Mohammad al-bajāvī. 1^st ed. Byrūt: Dāro al-jīl.

Ebrāhīmī‚ Ma’sūmeh. (2013/1392SH). “Barrasī-ye Seyre Tahavvole Mafhūmī-ye Dīv dar Tārīxe Ejtemā’ī va Adabīyāte Šafāhī”. Two-year journal of popular culture and literature. 1^st Year. No. 2. Pp. 53-82.

Eliade, Mircea. (2015/1394SH). “Namād-pardāzī-ye Amre Godsī va Honar” (Symbolism, the sacred, and the arts). Tr. by Mohammad-kāzem Mohājerī. 1^st ed. Tehrān: Pārseh.

Eliade, Mircea. (2003/1382SH). “Ostūreh Rowyā Rāz” (Myths, Dreams, Mystries). Tr. by Rowyā Monajjem. Tehrān: Fekre Rūz.

Eliade, Mircea. (2014/1393SH). “Ostūreh va Vāqe’īyyat” (Myth and reality). Tr. by Mānī Sālehī Allāmeh.Tehrān: Pārseh.

Eliade, Mircea. (2010/1389SH). “Resāleh dar Tārīxe Adyān” (‎Traite d'histoire des religions). Tr. by Jallāl Sattārī. 1^st ed. Tehrān: Sorūš.

Ferdowsī, Abo al-qāsem. (1960/1338SH). Šāh-nāme. Ed. by Evgenii Edvardovich Bertel's. Mosko: Academy of Sciences of the Soviet Union.

Hesām-pūr, Sa’īd. . (2005/1384SH). “Naqše Ayyārī dar Farhang va Tamaddone Īrān”. Journal of Iranian Studies. No. 8. Pp. 53-74.

Hinnells, John Russell. (2005/1384SH). “Šenāxte Asātīre Īrān” (‎Persian mythology). Tr. by Žāle Āmūzegār. Tehrān: Češme.

Hoseynī Kāzerūnī and Seyyed Ahmad & Others. (2016/1395SH). “Barresī-ye Bāvarhā-ye Asātīrī-ye Moštarek dar Hemāme Dālūrān Sāsūn va Qesse-ye Hamze Pahlevān”. International Conference on Oriental Studies, Ferdowsi and Persian Culture and Literature. 1^st Year.

Ja’farī, Asdo al-llāh and Mahnāz Rahmānīyān. (2016/1395SH). “Negāhī bar Šaxsīyyat, Gahremān va Zedde Gahremān dar Adabīyyāte Dāstānī”. Journal of Literary Aesthetics. No. 28.

Ja’farī‚Hasan. (2008/1387SH). “Dīn va Ostūre: Barrasī-ye Falsafī-ye Nazarīye-ye Mircea Eliade Pīrāmūne  Ostūreh”. Research Journal of Religions. 2^nd ed. No. 4. Pp. 47-74.

‎Jung, Carl Gustav. (2007/1386SH). “Ensān va Sambolhā-yaš” (Man and his symbols). Tr. by Mahmūd Soltānī-ye. Tehrān: Jāmī.

Karīm-pūr, Leylā and Others. (2016/1395SH). “Negāhī be Šaxsīyat, Qahramān va Zede Qahramān dar Adabīyāte Dāstānī”. Journal of Literary Aesthetics. No. 28.

Mahjūb, Mohammad-ja’far. (2004/1383SH). “Adabīyāte Āmīyāne-ye Īrān”. With the Effort of Hasan Zo al-faqārī. 2^nd ed. Tehrān: Češmeh.

Nasrīn Šakībī Momtāz and Maryam Hoseynī. (2013/1392SH). “Tavallode Qahremān dar Ostūrehā, Afsānehā, Dāstānhā-ye Āmīyāne va Qessehā-ye Parīyān”. Bi-quarterly journal of popular culture and literature. 1^st Year. No. 1.

Padmagriyan‚ Aleksandr. (1968/1347SH). Hamāse-ye Jāvīde Dālūrān Sāsūn (The immortal epic of Sassoon's brave men). Tr. by Gīyorgīs Āqāsī. Tehrān:Vahīd.

Propp ‚ Vladimir. (1992/1371SH). “Rīšehā-ye Tārīxī-ye Qesehā-ye Parī-yān” (Historical roots of fairy tales). Tr. by Fereydūn Badreh-ī. Tehrān: Tūs.

Qolām-hoseyn Qolām-hoseyn-zāde and Hasan Zo al-faqārī & Fāteme Farroxī. (2010/1389SH). “Sāxtār-šenāsī-ye Bon-māyehā-ye Hamze-nāme (bā Tekye bar Bon-māyehā-ye Ayyārī, Āšeqāne, Šegeft-angīz va Kerāmat)”. Journal of literary criticism. 3^rd Year. No. 11-12. Pp. 205-232.

Safā‚ Zabīho al-llāh. (2000/1379SH). “Hamāse-sarāyī dar Īrān”. Tehrān: Amīr-kabīr.

Sattārī‚ Rezā and Marzīyeh Haqīqī. (2016/1395SH). “Žarf-sāxte Ostūreh-ī-ye Pedar-sālārī dar Ezdevājhā-ye Īrānī-yān bā Nīrānīyān dar Šāh-nāmeh”. Quarterly Journal of Mytho- Mystic Literature. Islamic Azad University- South Tehran Branch. 12^th Year. No.42. Pp. 107-151.

Šo’ār‚ Ja’far. (1968/1347SH). “Hamze-nāme”. Tehrān: University of Tehran.

Šūštarī Mehrīn, Abbās. (2000/1379SH). Gāthā (Sorūd-hā-ye) Zartošt. 2^nd ed. Tehrān: Forūhar.

Tāherī Orvand, Safī al-llāh and Šahr-zād Nīyāzī & Mahbūbe Xorāsānī. (2021/1400SH). “Barrasī-ye Moqāyese-ī-ye Abyāte Estešhādī dar Hamze-nāme va Hoseyne Kord”. Scientific Quarterly of Persian Language and Literature. 12^th Year. 3^rd ed. Serial Number. 27. Pp. 71-93.

Vandidad. (1997/1376SH). With the Effort of Hāšem Razī. Tehrān: Fekre Rūz.

Vogler, Christopher. (2008/1387SH). “Safare  Nevīsande, Mīnū-ye Xord” (The writer's journey: mythic structure for). Tr. Mohammad Gozar-ābādī. Tehrān: Hermes.

Xājūye Kermānī, Mahmūd Ebne Alī. (2016/1395SH). Sām-nāme. Ed. By Mītrā Mehr-ābādī. Tehrān: Donyāye Ketāb.

Xānlarī‚ Parvīz. (2017/1396SH). “Šahre Samak”. 4^th ed. Tehrān: Āgāh.

Xodāmī Afšārī and Rašīd & Others. (2019/1398SH). “Barrasī-ye Tatbīqī-ye Hamze-nāme bā Hamze al-bahlavān: Manša’e Qesse, Šaxsīyate Aslī, Mohtavā va Gūne”. Journal of Comparative Literature. 11^th Year. No. 21. Pp. 27-46.