مستنداتی فقهی بر ضرورت همگرایی مسلمانان جهان

اکرم هاشم زاده ¹ ( دانشگاه آزاد واحد نجف آباد )
حسین ایزدی ² ( استادیار دانشگاه شهید چمران، اهواز،ایران )

تاریخ ارسال : 1402/02/01 تاریخ تایید : 1402/08/13

کلید واژه: همگرایی, واگرایی, وحدت, مبانی فقهی, جهان اسلام,

چکیده مقاله :

همواره از زمان بعثت پیامبر و ارائه دین اسلام به بشریت تأکید بر ضرورت تحقق همگرایی میان مسلمانان از سوی قرآن و معصومین صورت پذیرفته و از همان صدر اسلام مصلحان در تحقق آن تأکید داشتند. ضرورت همگرایی از آن روست که با تأسف، آسیبی متوجه همگرایی بوده و آن این‌که؛ افرادی با توجه به دلایلی که در مقایسه با دلایل همگرایی از استحکام و هویت فقهی بسیار نازل‌تری برخوردارند، برطبل واگرایی می‌کوبند. سؤال اصلی پژوهش حاضر این است که مبانی فقهی همگرایی مسلمانان چیست. مقاله حاضر با یاری جستن از روش توصیفی- تحلیلی و از طریق جمع‌آوری اطلاعات به صورت کتابخانه‌ای و با مراجعه به کتب و مقالات نگارش یافته در این زمینه، سعی دارد که مسأله همگرایی و ضرورت آن را به طور جامع تبیین نماید. نتایج پژوهش نشان می‌دهد که در بحث همگرایی رجوع به کتاب(قرآن)، سنت و استفاده از اجماع کاشف سنت و در نهایت ارجاع به عقل و استفاده از مستقلات و غیر مستقلات عقلی فراگیر و اجتناب‌ ناپذیر است.

چکیده انگلیسی :

Ever since the Prophet's mission and the presentation of Islam to humanity, the Qur'an and the infallibles have always emphasized the necessity of achieving convergence between Muslims, and reformers emphasized on its realization from the very beginning of Islam. The necessity of convergence is due to the fact that, unfortunately, harm has been caused to convergence and that is; According to the reasons that have a much lower strength and jurisprudential identity compared to the reasons for convergence, people beat the barrel of divergence. The main question of the current research is what are the jurisprudential foundations of Muslim convergence. The present article tries to comprehensively explain the issue of convergence and its necessity by using the descriptive-analytical method and by collecting information in a library and by referring to the books and articles written in this field. The results of the research show that in the discussion of convergence, reference to the book (Qur'an), Sunnah and the use of the consensus of the discoverer of the Sunnah and finally, reference to reason and the use of independent and non-independent intellectuals are pervasive and inevitable.

متن کامل:



 

مستنداتی فقهی بر ضرورت همگرایی مسلمانان جهان

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

چکیده

همواره از زمان بعثت پیامبر (ص) و عرضه دین اسلام به جهان تا دوران امامان معصوم (ع)‌ بر ضرورت تحقق همگرایی میان مسلمانان تأکید شده است و به تبع آن، مصلحان اجتماعی در تحقق آن تلاش‌های فراوانی کردند. البته با توجه به آسیب‌هایی که متوجه همگرایی بوده، افرادی هم بر طبل واگرایی کوبیده‌اند. سؤال اصلی پژوهش این است که مبانی فقهی همگرایی مسلمانان چیست؟ مقاله حاضر که با روش توصیفی ـ تحلیلی و از طریق جمع­آوری اطلاعات به صورت کتابخانه­ای و با مراجعه به کتب و مقالات نگارش یافته، سعی دارد که مسئله همگرایی و ضرورت آن را به طور جامع تبیین نماید. نتایج پژوهش نشان می­دهد که در بحث همگرایی رجوع به کتاب (قرآن)، سنت و اجماعی که کاشف از سنت معصومان است و در نهایت با مراجعه به عقل و استفاده از مستقلات و غیر مستقلات عقلی فراگیر و اجتناب­ ناپذیر است.

 

واژگان کلیدی: همگرایی، وحدت، مستندات فقهی، جهان

 

مقدمه

همگرایی یکی از نتایج موفقیت آمیز اندیشه و عمل مسلمانان بوده که رهبر جامعه اسلامی نقش تعیین‌کننده‌ای در هدایت حرکت‌های مردمی بر عهده دارد. با نگاهی به تاریخ اسلام در می‌یابیم که پیامبر خدا (ص) از همان آغاز، درس اتحاد و همبستگی را به یاران خویش می‌داده و لزوم برادری به معنای واقعی را برای آنها تبیین می‌کرده‌اند.

همگرایی اسلامی در دوره معاصر ابتدا در کشور مصر توسط سید جمال‌الدین اسدآبادی مطرح شد. سپس با همفکری رهبران دینی اسلام یعنی رییس دانشگاه الازهر مصر (شیخ محمود شلتوت) و مرجع اعلای شیعه (آیه الله بروجردی) از ایران، سازمانی به نام «دارالتقریب بین المذاهب الاسلامیه» تشکیل شد تا مقدمات همگرایی اسلامی را تحقق بخشند. این موضوع، سال‌ها بر اساس سیاست دولت‌های غیر دینی و لائیک در ایران و خاورمیانه، علی‌رغم تلاش علمای آگاه، مسکوت ماند. سپس با تشکیل نظام جمهوری اسلامی در ایران «مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی» تأسیس شد تا با برگزاری نشست‌های علمی و کنفرانس‌های بین‌المللی و گفتگو و مفاهمه بین مذاهب اسلامی در ایران و جهان زمینه‌های همگرایی اسلامی را آماده کند.

در حال حاضر، هویت اجتماعی و صلابت جامعه ایرانی ـ اسلامی نتیجه همگرایی است و اگر به هر دلیلی این همگرایی خدشه‌دار گردد، اتحاد ملی متزلزل می‌شود. برای جلوگیری از این رخداد و تقویت اتحاد ملی، لازم است تا نسبت به مبانی همگرایی حساس بوده و برای آن طرح و برنامه­ای در نظر داشت. تأکید بر همگرایی میان مسلمانان به عنوان «امت واحد» همواره از سوی قرآن مبین و رسول خدا (ص) و امامان معصوم (ع) به وضوح قابل مشاهده است و زیست و سرزندگی مسلمانان را باید در آن جست‌وجو کرد. صریح ِآیاتی مانند: «وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّه ِ جَمِیعا وَلاَ تَفَرَّقُوا؛ از عامل ارتباط و پیوستگی ریسمان الهی استفاده کرده و گسیخته و جدا جدا نگردید.» (آل عمران، 103) و «وَلاَ تَنَازَعُوا فَتَفْشَلُوا وَتَذْهَبَ رِیحُکُمْ؛ به نزاع و کشمکش اقدام نکنید که نتیجه آن از کار افتادگی و بی‌خاصیتی گروهتان گشته و جایگاه و برتریتان از بین خواهد رفت.» (انفال، 46) به این موضوع اشاره می‌کنند. فرمان به وحدت یکی از روح­بخش­ترین فرمان‌های الهی است که رایحه آن در مشام هر مسلمانی که دل در گرو دین اسلام دارد، استشمام می­شود. آیه «إِنَّ هَذِهِ أُمَّتُکُمْ أُمَّهً؛ همانا این شاخص­ترین نشانه شما "امت" بودنتان است که وحدت (همگرایی) معرف آن است.» (مؤمنون، 52) آیات دیگر که به مسئله وحدت و همگرایی مسلمانان و یا دوری از تفرقه اشاره کرده است، از یک سو مطلوب بودن این امر را نزد خداوند و اولیایش می­رساند و از سوی دیگر عوامل تأثیرگذار را که در همگرایی و واگرایی نقش داشته است، بیان می­کند که از طریق آن می­توان به مبانی فقهی همگرایی مسلمان دست یافت. همچنین وظیفه حکومت اسلامی این است که در تنظيم روابط، مناسبات و خط‌مشی­های خود با مردم و دیگر کشورها این مبانی را اساس سیاست خود قرار دهد.

یکی از مباحث مهم و اساسی جهان اسلام که بیشتر از گذشته به آن احساس نیاز می‌شود، اتحاد مسلمانان و همگرایی است؛ زیرا نقطه مقابل این وضعیت، واگرایی و دامن زدن به تفرقه و اختلافات فرقه­ای و مذهبی است که می‌تواند نقشه قدرت‌های غربی و شرقی برای تضعیف یا مهار قدرت اسلام باشد. در دانش فقه نیز به موضوع همگرایی توجه شده که در این مقاله تلاش شده با تأمل در ادله فقهی (آیات قرآن، سیره معصومان (ع)، اجماع و عقل) مبانی فقهی همگرایی مسلمانان را اصطیاد کرده و آنها را بررسی و تحلیل کرد. 

 

پیشینه

درباره همگرایی در دو سه قرن اخیر بسیار بحث شده است؛ زیرا جریان‌هایی مانند فروپاشی حکومت عثمانی، اشغال فلسطین، شکست­های پی­در­پی اعراب در سال‌های 1948 و 1967 از غرب و اسرائیل، جنگ‌های هند و پاکستان، جدا شدن بنگلادش از پاکستان، اشغال افغانستان توسط اتحاد جماهیر شوروی سابق، سلطه آمریکا بر عراق و افغانستان، جنگ‌های داخلی در سوریه، ترکیه، لیبی، یمن و پیدایش داعش، همگی زمینه واگرایی بین مسلمانان را ایجاد کرده‌اند. در سال‌های آغازین انقلاب اسلامی در ایران، هفته­ای به نام «هفته وحدت» نام­گذاری شده که هم از دیدگاه معرفتی و هم از دیدگاه کارکردی پیشینه­ای به درازای تاریخ اسلام دارد.

در حقیقت، اگر نبود این همگرایی و جلوگیری از سوء استفاده رقیبان، صحابه پیامبر و در رأس آنان علی (ع)، هرگز حکومت‌هایی را که ادامه حکمرانی آنان به دست امثال یزیدبن معاویه و مروان حمار و نیز والیانی همچون حجاج‌بن یوسف ثقفی باشد، تحمل نمی­کردند. بزرگترین حامیان وحدت از نظر کاربردی پس از پیامبر، حضرت علی(ع) و عملکرد 30 ساله ایشان بوده و از نظر معرفتی همین بس که آن حضرت با همه سختی­ها و تحمیل جنگ­های جمل، صفین و نهروان، درباره خوارج فرمودند: «هم اخواننا بغوا علینا؛ آنان برادران ما هستند که به ما تجاوز کردند.». (وسائل الشیعة، ج ۱۱، ص ۶۲) از آغاز پیدایش شیعه، سیره گفتاری معصومان (ع) در مسائل فقهی و غیر فقهی با عنوان «تقیه» و آثار گرانقدر فقها مانند "الخلاف بیننا و بین اخواننا السنه" شیخ طوسی و "تذکرة الفقهاء" علامه حلی برای کاستن حساسیت در رقیبان بوده است.

موضوع همگرایی تنها یک بحث نظری و مربوط به عالم اندیشه و اعتقاد نیست، بلکه در ساحت عملی نیز کاربرد دارد. امامان معصوم (ع) در عرصه عمل برای نزدیک کردن گروه­ها و پیروان تفکرات مختلف کلامی و فقهی به همدیگر برنامه‌ای عمیق و همه جانبه داشتند. از نظر آنان این اختلاف‌ها به "امت واحده" بودن جامعه اسلامی لطمه وارد می‌کند و چالش خطرناکی می‌شود که صلح امام حسن مجتبی (ع) با معاویه و نوع تعامل امام باقر (ع) و امام صادق (ع) با حکام عباسی و در اواخر قرن دوم هجری تعامل امام رضا (ع) در پذیرش ولایتعهدی مأمون را می‌توان در این راستا تفسیر و تحلیل کرد. خطبه­های این بزرگواران و جلسات بحث و مناظره و میراث فرهنگی که از امام باقر (ع) و صادق (ع) و نیز امامان بعدی به‌خصوص "احتجاجات" حضرت رضا (ع) با علمای دیگر مذاهب، جنبه علمی و نظری مسئله را کامل می­کند.

این سبک تعامل باعث شد که در طول تاریخ، عالمان شیعه، با همه سختی­ها و مرارت­هایی که مخالفان برای آنان ایجاد می‌کردند، به تدوین مجموعه­های فقهی بزرگی همت کنند؛ مانند "اللمعه الدمشقیه" اثر شهید اول و "مسالک الافهام فی شرح شرایع الاسلام" و "الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه" نگارش شهید ثانی و "ریاض المسائل فی بیان الأحْکام بِالدّلائِل" محقق طباطبایی حائری و "کشف الغطاء" اثر شیخ جعفر کاشف الغطاء و "جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام" نوشته محمدحسن نجفی. در همه این آثار به بیان و حتی پذیرش و تقویت دیدگاه­های اهل سنت و تعامل علمی با آنها پرداخته شده است.

در عصر حاضر به‌خاطر نامه‌نگاری‌هایی که بین آیة الله بروجردی و مفتی مصر، شیخ محمود شلتوت، شد، باعث شد که مکتب فقهی شیعه در کنار چهار مذهب فقهی اهل سنت یعنی مالکی، حنفی، شافعی و حنبلی به رسمیت شناخته شود. به دنبال آن، مجمعی در مصر با نام «دارالتقریب بین المذاهب الاسلامیه» تأسیس شد که حدود سه دهه رئیس آن، فردی ایرانی به نام شیخ محمدتقی قمی بود. در همین راستا، بیش از 70 شماره از فصلنامه‌ای با نام "الرساله" منتشر شد. (تهوری، بی­تا: 86 و 87) 

با پیروزی انقلاب اسلامی در ایران و ضرورت تعامل بیشتر با دیگر مذاهب ایرانی و بستن راه­های تفرقه افکنی بین شیعه و سنی، اقدامات مؤثری از جهت عملی و نظری انجام شد؛ مانند: اعزام گروه­های علمی و شخصیت­های شیعی به کشورهای مسلمان و تعامل مبارزان آن کشورها در راستای احقاق حقوق و حل معضلاتشان؛ ایجاد مراکز آموزشی نظیر حوزه­های علمیه شیعه در کردستان برای اهل سنت با عنوان "مرکز بزرگ اسلامی غرب ایران"؛ ایجاد شورای سرپرستی طلاب خارجی و تدوین برنامه آموزشی برای آنان؛ اعلام جمعه آخر ماه رمضان به نام روز قدس؛ اعلام روزهای بین 12 تا 17ربیع­الاول به نام هفته وحدت.

تعریف موضوع

یکی از بنیان­گذاران دارالتقریب، محمد تقی قمی، درباره همگرایی می­گوید: «هدف ما اندماج مذاهب فقهی در یکدیگر نیست؛ زیرا اختلاف امری است طبیعی، در این نوع اختلافات، زیانی نبوده؛ بلکه باعث توسعه فکری و فراهم آوردن تسهیلات و گشایش رحمت الهی خواهد بود».(قمی،300:1390)

 

جایگاه منطقی بحث همگرایی دینی

بحث "همگرایی" می­تواند در علم اعتقادات یا "کلام" مطرح شود و هر فرد یا جمعی را که به واگرایی، اقدام کند، مرتکب "شق عصای مسلمین" و ایجادگر "تفرقه" در جامعه خواند و عمل او را در حد "خروج" بر جامعه نام برد. اگرچه این عمل مشمول حکم فقهی قرار می­گیرد، ولی از سوی دیگر مبنای کلامی پیدا می­کند. علم فقه که بیانگر "احکام" و به اصطلاح بایدها و نباید­های زندگی انسان است آنجا که به مباحث وظایف فرد و ارتباط او با خالق خویش می­پردازد، فقه عبادات نام گرفته و در آن قسمت که مسئله گسترده­تر شده و تعامل با دیگران مطرح می­شود، فقه تعامل یا معاملات است که در آن قصد قربت ملاک نیست. در فقه معامله و فقه خانواده و در یک سطح وسیع­تر، یک فصلی طولانی با عنوان فقه الاجتماع مطرح می­گردد و آنجا که بحث سیستم حاکم بر جامعه و الزامات در آن مطرح می­شود، فقه سیاسی شکل می­گیرد. آثاری همچون "الاحکام السلطانیه"، " نظام الحکم فی الاسلام"، "فقه سیاسی"، "دراسات فی ولایت الفقیه"، "فقه الدوله الاسلامیه" و "معالم القربه فی الحکام الحسبه" مبیّن چنین دیدگاه­هایی هستند. پس بحث همگرایی از مباحث فقه الاجتماع و یکی از مباحث فقه الدوله است. اما در نهایت همه ابواب فقه احکام خود را با استفاده از قرآن، سنت، اجماعی که کاشف سنت است و عقل (مستقلات و غیر مستقلات عقلی) استنباط می‌کند. تفاوت اصلی همگرایی با دیگر مباحث فقهی آن است که در این بحث جنبه نقلی و استنباطات مبتنی بر نص، در مقایسه با احکام عام و فراگیری مانند نماز بسیار کمتر است؛ ولی این نکته به جایگاه فقهی آن آسیبی نمی­زند. چنانچه جایگاه اخلاقی بحث همگرایی و مطرح شدن آن در آموزه­های ارزشی نیز خللی به جایگاه فقهی آن وارد نمی‌کند.

۱) مفاهیم

۱-۱- همگرایی در لغت و اصطلاح

واژه­ای که از نظر مفهومی در مقابل واگرایی قرار دارد، همگرایی است. مجموعه رفتارهای مشترک بین دو یا چند گروه، انگیزه‌ها و عواملی که به یک رفتار واحد منجر می‌شود. وضعیتی را که در آن دولت­های مستقل و حاکم، بنا به میل و رضایت کامل و با آگاهی از مفهوم تعهدات و حقوق متقابل مترتب بر آن به همکاری با دیگر اعضاء می­پردازند، همگرایی می­نامند. (محمدی،1370:43) همگرایی بیانگر شرایطی است که در آن، سازمان­های اجتماعی، اقتصادی، سیاسی، امنیتی و دستگاه­های ارتباطی واحدهای مختلف، با حذف عوامل اختلاف برانگیز و تعصبات ملی­گرایانه به نفع اهداف جمعی و منافع مشترک، به حدی به هم نزدیک می­شوند که نظام جدیدی از روابط، جایگزین نظام پیشین می­گردد. نظریه همگرایی در واقع، واکنش به نارضایتی نسبت به سیستم دولت ـ ملت است؛ چرا که چنین سیستمی در درون خود، ایجاد کننده تعارضات و کشمکش­هایی می­باشد. وجه مشترک همه نظریات همگرایی این است که همه آنها به فرایندی فکر می­کنند که به وسیله آن، وفاداری از یک مرکز به مرکز دیگر انتقال می­یابد. (محمدی،1370:44). روند همگرایی با توجه به ابعاد مختلف آن، مورد توجه کشورهایی قرار­گرفته است که دارای اشتراک­های سیاسی ـ امنیتی، اقتصادی ـ تجاری، فرهنگی ـ اجتماعی و از همه مهم­تر، دارای همگونی جغرافیایی و ژئوپلیتیکی هستند. (حاج یوسفی و همکاران،1391:42). در مقابل این نظریه، نظریه واگرایی است که به معنای تفکیک و جدایی از همدیگر و دور شدن آنها از هدف مشترک و حرکت به سوی هدف­های خاص است. (حافظ­نیا، 1385:373) در واقع، واگرایی، فرایندی است که طی آن واحدهای سیاسی و دولت­ها از یکدیگر دور شده و زمینه بحران و جنگ فراهم می­گردد. (قوام،1370: 229).

۱-۲- وحدت در لغت و اصطلاح

«اتحاد» در لغت از ریشه «وحد» به معنای یگانگی، یکتایی و یکی‌شدن است: «صیروره الشیئین الموجودین شیئاً واحداً» (طریحی، 1408: 4/474) «وحدت» نیز در لغت به معنای اتفاق آرا و هماهنگی رأی‌ها است. (دهخدا،1330: 15/231). «وحدت» در اصطلاح به معنای یکی‌بودن است که از آن به واحد تعبیر می‌کنند؛ ولی «اتحاد» در اصطلاح آن است که دو چیز با وجوه متفاوت، جنبه‌های مشترک خود را تقویت کنند و از این حیث خود را هرچه بیشتر به یکدیگر نزدیک کنند؛ مانند اتحاد دو یا چند مذهب فقهی یا کلامی. به تعبیر دیگر، اتحاد یعنی تقویت «مابه‌الاشتراک» در عین حفظ «مابه‌الامتیاز». (فاضل مقداد، بی­تا:21) بنابراین، چنانچه منظور از اتحاد بین امت اسلامی این باشد، که در کل جهان اسلام یک قانون بدون وجود حق تحفظ، اجرایی شود، این هدف دور از دسترس است؛ البته می‌توان مجموعه‌ای از مقررات را با وجود حق تحفظ تعریف کرد که شامل مشترکات احکام در بین امت اسلامی نیز باشد.

۱-3- همگرایی به مثابه قاعده­ای فقهی

        مرحوم شرف الدین برای اثبات لزوم وحدت و همگرایی به چند دلیل استناد کرده است:

1-       قاعده احترام مسلمان: ایشان با گشودن فصلی تحت عنوان «الشهادتان و حرمۀ المسلم» در کتاب الفصول المهمه، چندین روایت از پیامبر (ص) و امامان (ع) نقل می‌کند که بر حرمت خون، مال و آبروی مسلمان دلالت دارند. وی به این روایات به چشم مبنایی فقهی برای وحدت نگاه می­کند و از آنها ضرورت وحدت بین شیعه و سنی را برداشت می‌کند. (شرف الدین موسوی، 31:1423)

2-       قاعده دوری از فساد: ایشان اختلاف میان شیعه و سنی را از مصادیق فساد در زمین، به شمار می­آورد. در واقع، دلیل از دو مقدمه تشکیل یافته است:

مقدمه اول: تفرقه و فساد در زمین امری موجود و غیر­قابل انکار است.

 مقدمه دوم: فساد در زمین حرام است.

3-       قاعده وحدت: از سخنان شرف­الدین برداشت می­شود که وی وحدت را قاعده­ای فقهی می‌دانسته است. ایشان در کتاب المراجعات، به هنگام اظهار امیدواری برای رسیدن به راهی هموار که در آن اختلاف میان مسلمانان از بین برود و بیدار شوند و به طور جدی به زندگی بنگرند، می­گوید: «راجعین الی الاصل الدینی المفروض علیهم؛ باشد که به اصل دینی که بر آنان واجب گشته، بازگردند. (شرف­الدین موسوی،49:1426). در این عبارت دو واژه وجود دارد که جایگاه آنها در فقه است و در همان فضا معنا می‌یابد: یکی واژه اصل و دیگری واژه فرض است.

پس می­توان گفت که از نظر ایشان وحدت به مثابه یک اصل است (که به معنای قاعده نیز می­تواند تفسیر شود)؛ اصلی که از نظر دین، عمل به آن واجب گشته است. یکی از متفکران عرب به نام محمد الدسوقی مفهوم همگرایی را این­گونه بیان می­کند: «ان التقارب بین المذاهب هو فی جوهره: محاوله لکسر شوکه التعصب، و جمع کلمه الامه علی اصول عقیدتها و المبادی الاساسیه لدینها؛ جوهره و حقیقت تقریب بین مذاهب، تلاش برای شکستن هیمنه تعصب و وحدت کلمه امت بر پایه اصول عقیدتی و زیربناهای اساسی دین است.  (به نقل از آقا نوری،1387: 22). بنابراین همگرایی ناظر بر رفتار متعهدانه متقابل مذاهب اسلامی به منظور صیانت از اصول مشترک اسلامی می­باشد.        

۱-4- مبانی فقهی

پیش از تعریف کلی مبانی فقهی لازم است به تعریف لغوی واصطلاحی «فقه» و «مبانی» پرداخته شود. برخی از اهل لغت واژه فقه را به معنای فهمیدن، دانستن، ادراک و علم معنا کرده‌اند (ابن منظور،1:1405/522)؛ برخی دیگر از اهل لغت در مقام تعيين تفاوت‌هاى ظريف بين واژگان متشابه برآمده‌اند؛ در نتیجه «فقه» در لغت، مطلق فهم نيست؛ بلكه موشکافی و ريزبينى و فهم دقيق است. به عبارت دقیق‌تر باید به جاى معنای «فهم دقيق» از واژۀ «ادراك دقيق» استفاده شود. در واقع، فقه در لغت، مطلق علم به يك چیز و ادراك آن نيست؛ بلكه ادراك دقيق را «فقه» گويند. 

اما «فقه» در اصطلاحِ عالمان اصول و فقه، مجموعه‌اى از قوانين، دستورات و امر و نهى‌هايى است كه فقيه، از منابع و ادلّۀ تفصيلىِ آن، استنباط مى‌كند و تکلیف عملى بندگان را در برابر خالق مشخص می‌کند و به او مى‌آموزد كه چه عكس­العملى در مقابل مولاى حقيقى‌اش داشته باشد. (محمدی،7:1370)

امروزه با توجه به معنای لغت «مبانی» تقریباً تعریفی یکسان از آن در میان محققان شهرت یافته و نسبت به اصل تعریف آن اتفاق نظر وجود دارد؛ گرچه در نوع مبانی اختلاف نظر است. به طور کلی مبانی هر علم، باورهای بنیادینی‌ هستند که در قالب مجموعه‌ای از قضایا، بخشی از مبادی تصدیقی آن علم را تشکیل داده‌اند و اصول موضوعه آن علم شناخته می‌شوند و مسائل آن علم بر آنها استوارند. (سبزواری، 1419: 87). 

بنابراین، مقصود از مبانی فقهی آن بخش از مبانی تفسیری‌اند که باعث تمایز تفاسیر فقهی مختلف همچون تفسیر فقهی امامی، حنفی، شافعی، مالکی و حنبلی می‌شوند؛ برخی از آن مبانی عبارت‌اند از: حجیت یا عدم حجیت قرائات سبعه در استنباط احکام شرعی از آنها، جواز یا عدم جواز نسخ، تخصیص و تقییدِ قرآن با خبر واحد و حجیت یا عدم حجیت قول صحابه و تابعان در تفسیر آیات شریفه؛ به ویژه آیات فقهی. مبانی تفسیر آیات کلامی قرآن نیز آن بخش از مبانی‌اند که زیر ساخت‌های باورهای اعتقادی و کلامی مفسران را تشکیل داده‌اند. مفسران مذاهب مختلف مانند: امامی، معتزلی، اشعری و زیدی هر کدام بر اساس مذهب کلامی خود آیات قرآن به ویژه آیات کلامی را تفسیر می‌کنند؛ برای مثال باور به اختیار انسان از مبانی تفسیر کلامی اعتزالی و باور به جبر انسان از مبانی تفسیر اشعری است که این دو مبنا اثر فراوانی بر تفسیر آیات کلامی داشته و باعث تمایز دو مکتب و مذهب اعتزالی و اشعری شده­اند. مبانی تفسیر فقهی و تفسیر کلامی، جزئی از مبانی گرایشی به شمار می‌آیند. همچنین مبانی تفسیر کلامی، آن بخش از مبانی تفسیر هستند که محل بحث و جایگاه اثبات آنها علم کلام است؛ مانند عصمت پیامبر(ص)‌ از خطا در دریافت و ابلاغ وحی، عدم تحریف قرآن، اعجاز قرآن و مبانی تفسیر فقهی آن بخش از مبانی‌اند که محل بحث و اثبات آن در دانش اصول فقه است؛ مانند جواز یا عدم جواز نسخ قرآن با خبر متواتر، خبر واحد و اجماع یا حجیت یا عدم حجیت قرائات سبعه براى استنباط احکام شرعى.

۲)مبانی فقهی همگرایی

۲-۱- کتاب

شاید بتوان گفت قرآن که در علم اصول، کتاب نام دارد، مبنای فقهی نیست؛ ولی از آن می­توان در جهت استنباط مبانی فقهی استفاده کرد. مهم­ترین نقش قرآن در زمینه فقه، مربوط به آیات­الاحکام است. معروف است که حدود ۵۰۰ آیه از آیات قرآن، در مورد مباحث فقهی و در زمره آیات­الاحکام است. البته استنباط احکام شرعی از قرآن، در گرو شناخت کامل مفاد هر یک از آیات قرآنی مربوط به این موضوع و فضای نزول آنها و از همه مهم­تر، اشراف بر روح تعالیم است. با این حال، این امر نباید موجب بسته شدن راه تحقیق گردد؛ به ويژه با توجه به اينكه معصومان (ع) قرآن را مهم‌ترين محور وحدت مي­دانستند و مكتبشان برگرفته از آموزه‌هاي آن است. پس نگاه كلي قرآن كريم به پديده همگرایی از دو جهت مي باشد:

2-1-1- تأكيد بر وحدت و همدلي و نهي از تفرقه

با مقايسه­اي اجمالي بین کتاب‌های مقدس ادیان و مکاتب، مي­توان مدعي شد كه درآموزه­هاي هيچ مكتب و ديني مانند اسلام، تا اين اندازه بر وحدت و راه­هاي به دست آمدن آن و نيز پرهيز از اختلاف و پيامدهاي زشت آن تأكيد نشده است. همگرايي و وحدت در فرهنگ اسلامي، از چنان جايگاهي برخوردار است كه برخي ضرورت آن را با استناد به قرآن، امري فطري و لازمه فطرت دست نخورده انسان تلقي کرده‌اند. (طباطبایی، 1390: 2/124) قرآن، امت اسلامي را به عنوان «امتي واحد» مي­ستايد (انبياء،92؛ مومنون،152) و آن را متشكل از مردمي نمونه مي­داند كه بر گرد ايمان به خدا جمع شده­اند (بقره،143؛ آل­عمران،10؛ انبياء،92). علاوه بر این، دستور به اخوت، اتحاد و همدلی را از نعمت­هایی معرفی کرده که به واسطه پذیرش اسلام و رسالت پیامبر (ص)، به مردم جامعه اسلامی در آن عصر هدیه شده است. (آل عمران،102، 103؛ حجرات،10؛ مائده،2) همچنين قرآن جلوگيري از دشمني بين افراد و گروه­ها و نیز به جدال نپرداختن در امور فكري را، سرلوحه آموزه­هاي خود قرار داده است. قرآن به­عنوان محکم‌ترین سند اسلام، اختلاف و تفرقه را در جامعه از «نغمه‌هاي شيطان» و يكي از عوامل اصلي كشتارها مي­داند. (بقره،205، 208؛ آل­عمران،103؛ نساء، 157) با بررسی و تحلیل آيات و روايات زيادي كه در اين زمينه رسيده، مي­توان برداشت کرد كه هدف مهم قرآن تأسيس امت يكپارچه­اي است كه در آن، از چند دستگي جلوگيري می‌کند و فرموده اجتماع مردم باید بر اساس همدلي و عدالت سامان بگيرد. اين كتاب شريف، در بيش از پنجاه آيه به موضوع اختلاف، وحدت و روش­هاي به دست آوردن اتحاد اشاره مي­كند. معروف‌ترین آیه در‌این‌باره، چنین است: «وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّـهِ جَمِيعًا وَلَا تَفَرَّقُوا وَاذْكُرُوا نِعْمَتَ اللَّـهِ عَلَيْكُمْ إِذْ كُنتُمْ أَعْدَاءً فَأَلَّفَ بَيْنَ قُلُوبِكُمْ فَأَصْبَحْتُم بِنِعْمَتِهِ إِخْوَانًا وَكُنتُمْ عَلَى شَفَا حُفْرَةٍ مِّنَ النَّارِ فَأَنقَذَكُم مِّنْهَا كَذَلِكَ يُبَيِّنُ اللَّـهُ لَكُمْ آيَاتِهِ لَعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ». (آل عمران،103) «و همگی به رشته (دین) خدا چنگ زده و به راه­های متفرّق نروید و به یاد آرید این نعمت بزرگ خدا را که شما با هم دشمن بودید، خدا در دل­های شما الفت انداخت و به لطف و نعمت خدا همه برادر دینی یکدیگر شدید و در پرتگاه آتش بودید، خدا شما را نجات داد. بدین‌گونه خدا آیاتش را برای (راهنمایی) شما بیان می‌کند، باشد که هدایت شوید.»

مکارم شیرازی ذیل این آیه بیان می­کند که یکى از نشانه­هاى شرک، واگرایی است؛ چرا که معبودهاى مختلف منشأ روش­های متفاوت و سرچشمه جدایی­ها هستند، به­خصوص اینکه شرک همواره توأم با نوعی اظهار برتری و خودخواهی است که خودپسندى مولود آن است. لذا همگرایی و وحدت جز در سایه خداپرستى، عقل و ایثار امکان­پذیرنیست. بنابراین هرجا اختلاف دیدیم، باید بدانیم نوعى شرک حاکم است. این موضوع را به صورت نتیجه می­توان بازگو کرد که نتیجه شرک جدایى صفوف، تضاد و سرانجام ضعف و ناتوانى است. (مکارم شیرازی،1371: 2/421) بیشتر مفسران، محتوای اصلی این آیه را دعوت به اتحاد و مبارزه با هر­گونه تفرقه میان مسلمانان دانسته‌اند که مصداق همگرایی است. (مکارم شیرازی،1371: 2/376). به نظر بسیاری از مفسران، این آیه در مدینه و در مورد دو قبیله اوس و خزرج نازل شده است. (امامی، 1387: 110؛ مجلسی، 1315: 558). برخی نیز گزارش کرده‌اند که دو نفر از قبیله اوس و خزرج با افراد صاحب‌‌نام قبیله‌شان، فخر­فروشی می‌کردند. فخرفروشی آنان کم‌کم تبدیل به نزاع شد. در این هنگام، هر کدام از دو طرف، از هم قبیله‌ای‌های خود کمک خواستند. جدال دو نفر تبدیل به جدال دو قبیله شد. هر دو قبیله آماده جنگ شدند. این خبر به پیامبر (ص) رسید، او خود را به آن مکان رساند و خداوند این آیه را در آن مکان بر پیامبر (ص) نازل کرد. (طبرسی،1372: 4) در این آیه، کلمه «نعمت» تکرار شده است که منظور همان نعمت الفت است. (طباطبایی،1390: ۴۰۷) این آیات هم جوامع اسلامی را مورد خطاب قرار داده و از اختلاف و تفرقه نهی کرده و هم فرد فرد مسلمانان را مد­نظر داشته که بیانگر همگرایی می­باشد. (طباطبایی،1390: ۴۰۷) آیه قبل از این آیه در حکم تک تک افراد نازل شده بود و همه را به صورت شخصی و فردی بر تمسک به کتاب و سنت سفارش می­کند و در این آیه مردم به این دو رکن اساسی سفارش شده­اند و دستور به چنگ­زدن و تمسک­کردن به آن داده­است. (مکارم شیرازی،432:1370). برخی از مفسران سنی، مقصود از حبل­الله را قرآن یا اسلام دانسته‌اند. (فخر رازی،311:1420) برخی دیگر معنای جماعت را برای آن نقل کرده‌اند. مفسران شیعه نیز عترت پیامبر (ص) و ائمه (ع) را برای مفهوم «حبل الله» مطرح کرده‌اند. برخی نیز آن را عهد میان انسان و خدا دانسته‌اند. (طبری،1409 : 4/21؛ فخر رازی،‌ ۱۴۲۰: 8/311) برخی معتقدند احتمالات مطرح شده برای «حبل‌الله» اختلافی با یکدیگر ندارند؛ زیرا منظور از ریسمان الهی هرگونه وسیله‌ ارتباطی با خداوند است. (فخر رازی،‌1420: 8/311) طبق حدیثی که پیامبر (ص) فرمودند: «الجماعه رحمه و الفرقه عذاب؛ جماعت (وحدت) مایه رحمت و تفرقه موجب عذاب است» (نهج الفصاحه، حدیث 23) می­توان برداشت کرد که: اصل پرهیز از تفرقه یک وظیفه الهى است و تفرقه در ردیف مجازات‏هاى الهى است. اهمیت وحدت تا آنجاست که به خاطر امر مهم‌تر یعنی «وحدت» نهی از مهم مانند دروغ‌گویی برداشته می­شود. بنابراین، برای ایجاد وحدت اگر راهی جز دروغگویی نباشد، دروغ مجوّز پیدا می­کند؛ همانطور که در اسلام دروغ گفتن براى ایجاد وحدت، جایز و راست گفتنِ تفرقه­‏انگیز، حرام است. (حر عاملی، 1403: 18/578 ؛ کلینی،1375: 20/342). در جایی دیگر اختلاف و تفرقه را روش ناپسند اقوام گذشته معرفی کرده و فرموده: «وَلَا تَكُونُوا كَالَّذِينَ تَفَرَّقُوا وَاخْتَلَفُوا مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَهُمُ الْبَيِّنَاتُ وَأُولَئِكَ لَهُمْ عَذَابٌ عَظِيمٌ»(آل عمران،105)«و همانند کسانی نباشید که پراکنده شدند و اختلاف کردند، آن­ هم پس از آنکه نشانه­های روشن (پروردگار) به آنان رسید؛ و آنان عذاب عظیمی دارند». در آیات دیگر از تفرقه‌گرایی نهی کرده و فرموده: «... أَنْ أَقِيمُوا الدِّينَ وَلَا تَتَفَرَّقُوا... وَمَا تَفَرَّقُوا إِلَّا مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَهُمُ الْعِلْمُ بَغْيًا بَيْنَهُمْ» (شوری، 13 ـ 14)؛ «... دین را بر پا دارید و در آن تفرقه ایجاد نکنید...آنان پراکنده نشدند مگر بعد از آنکه علم و آگاهی به سراغشان آمد و این تفرقه‌جویی به خاطر انحراف از حق بود» یا «وَأَنَّ هَذَا صِرَاطِي مُسْتَقِيمًا فَاتَّبِعُوهُ وَلَا تَتَّبِعُوا السُّبُلَ فَتَفَرَّقَ بِكُمْ عَنْ سَبِيلِهِ ذَلِكُمْ وَصَّاكُمْ بِهِ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ» (انعام،153)؛ این راه مستقیم من است؛ از آن پیروی کنید و از راه‌های پراکنده (و انحرافی) پیروی نکنید، که شما را از طریق حق، دور می­سازد. این چیزی است که خداوند شما را به آن سفارش می­کند، شاید پرهیزکاری پیشه کنید» یا «مِنَ الَّذِينَ فَرَّقُوا دِينَهُمْ وَكَانُوا شِيَعًا كُلُّ حِزْبٍ بِمَا لَدَيْهِمْ فَرِحُونَ» (روم،32)؛ «از کسانی که دین خود را پراکنده ساختند و به دسته­ها و گروه­ها تقسیم شدند؛ و (عجب اینکه) هر گروهی به آنچه نزد آنهاست (دلبسته) و خوشحال اند!» خداوند در قرآن، تفرقه را بر خلاف سیره نبوی می­داند و می­فرماید: «إِنَّ الَّذِينَ فَرَّقُوا دِينَهُمْ وَكَانُوا شِيَعًا لَسْتَ مِنْهُمْ فِي شَيْءٍ إِنَّمَا أَمْرُهُمْ إِلَى اللَّهِ ثُمَّ يُنَبِّئُهُمْ بِمَا كَانُوا يَفْعَلُونَ» (انعام،159)؛ کسانی که آیین خود را پراکنده ساختند و به دسته­های گوناگون (و مذاهب مختلف) تقسیم شدند، تو هیچ­گونه رابطه­ای با آنها نداری، سروکار آنان تنها با خداست. سپس خداوند ایشان را از آنچه انجام می­دادند، آگاه می­کند». ظاهر این آیات، دلالت بر لزوم پرهیز از اختلاف در دین و دستور به چنگ زدن به ریسمان الهی دارد و فرقه­گرایی را از صفات مشرکان معرفی می‌کند.

2-1-2- راهکارهای ایجاد وحدت و جلوگیری از تفرقه

عمق تعالیم اجتماعی اسلام، چیزی جز نهی از جنگ و دشمنی و از هم پاشید شدن اجتماع نبوده و اساس آن بر پایه وحدت و محبت به یکدیگر استوار شده است. بدین منظور، خداوند دو اصل محوری قرآن و سنت را به عنوان زیربنای وحدت دینی و وسیله هدایت مسلمانان به راه مستقیم معرفی می­کند.

۲-۲- سنت

دومین مبنای فقهی که می­توان به عنوان دلیل همگرایی در جهان اسلام دانست، روایات و سنت می­باشد. (طباطبایی، 1380: 322 ؛ حسینی، 201:1427 ) سنت و حدیث در اصطلاح فقها عبارت است از قول، فعل و تقریر معصوم (ع)؛ البته برخی از عالمان اهل سنت معتقدند که سنت منحصر به قول، فعل و تقریر پیامبر (ص) است. شافعی تصریح می­کند که سنت به طور مطلق منحصر به سنت پیامبر (ص) است. (افغانی، 1414: 113) اما از آنجا که به اعتقاد شیعیان، امامان (ع) از جانب خداوند منصوب‌اند و در کلام پیامبر (ص) به عنوان جانشینان وی معرفی شده‌اند، قول، فعل و تقریر ایشان نیز به عنوان سنت معتبر و منبعی برای استنباط احکام شرعی پذیرفته است. (مظفر،1370: 61). احادیث و روایات در این زمینه بسیار فراوان است که در اینجا به نقل چند موردی که از طریق شیعه و اهل سنت نقل شده، اکتفا می‌شود: 

امام صادق (ع) از پدران بزرگوارش، از رسول خدا (ص) این‌گونه نقل کرده است: «مَن سَمِعَ النِّداءَ فِي المَسجِدِ فَخَرَجَ مِن غَيرِ عِلَّةٍ فَهُوَ مُنافِقٌ إلّا أن يُريدَ الرُّجوعَ إلَيهِ» (حرعاملی،1403: 3، ابواب احکام باب ۳۵ ) «کسی که در مسجد صدای اذان را بشنود و بدون دلیل از مسجد خارج شود، او منافق است.» این حدیث با مختصر تفاوت در منابع اهل سنت چنین نقل شده است: «مَنْ أَدْرَكَهُ الْأَذَانُ فِي الْمَسْجِدِ، ثُمَّ خَرَجَ لِحَاجَةٍ وَهُوَ لَا يُرِيدُ الرَّجُوعَ فَهُوَ مُنَافِقٌ» (ابن ماجه، 1407، حدیث 734) «کسی که هنگام اذان در مسجد بوده و برای کاری خارج گردد، ولی قصد بازگشت (برای شرکت در جماعت) نداشته باشد، منافق است.» محتوای این دو روایت حکم غلیظی را بیان می‌کند که کسی که پس از اعلان وقت نماز، از مسجد خارج شود و قصد بازگشت نداشته باشد، منافق معرفی شده است. در واقع، این حکم با مضمون روایتی که محمدبن سنان از امام رضا (ع) نقل کرده، هماهنگ است. آن حضرت در پاسخ به پرسش ابن‌سنان درباره حرام بودن فرار از جبهه، چنین فرموده: «حَرَّمَ اللَّهُ تَعالَی الْفَرارَ مِنَ الزَّحْفِ لِما فیهِ مِنَ اْلوَهْنِ فِی الدّینِ وَ الْاسْتِخْفافِ بِالرُّسُلِ وَ الْائِمَةِ الْعادِلَةِ وَ تَرْکِ نُصْرَتِهِمْ عَلی اعْداءِ ...» (حلی،1415: 481) «خداوند فرار از جنگ را بدان جهت حرام کرده که این کار موجب تضعیف دین و استخفاف پیامبران و پیشوایان عادل و خودداری از یاری حق در مقابل دشمنان است.» بنابراین، اگر فرار از جنگ و تضعیف حق در جنگ‌ها باعث تقویت دشمن و یکی از گناهان کبیره است، پس فرار از صفوف نماز نیز از نظر فرهنگی عامل تضعیف حق و تقویت باطل است و همسو شدن با اهداف دشمنان و استکبار است.

همان‌طور که قرآن به مسلمانان صدر اسلام آموخت به حبل خدا اعتصام داشته و از تفرقه بپرهیزند: «وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّـهِ جَمِیعًا وَلَا تَفَرَّقُوا» (آل‌عمران،103)؛ چرا که در غیر این صورت، قدرت و عظمت آنان از بین خواهد رفت: «وَلَا تَنَازَعُوا فَتَفْشَلُوا وَتَذْهَبَ رِیحُکُمْ». (انفال، 46)، پیامبر (ص) نیز همواره بر یکپارچگی اسلامی تأکید داشتند و هیچ فضیلتی را جز در سایه ارتقای معنوی یعنی «تقوی» بر اقوام و نژادها، جایز ندانسته‌اند. همچنین امیرمومنان (ع) در سخنانی خطاب به فرزندانشان، علاوه بر بیان نقش وحدت و تفرقه در تعالی و سقوط امت­ها، یکی از مهم‌ترین دستاوردها و آثار نبوت پیامبر (ص) را ایجاد الفت و اتحاد معرفی کرده و در توصیف نقش آن حضرت می­فرماید: «فَصَدَعَ بِمَا أُمِرَ بِهِ وَ بَلَّغَ رِسَالاتِ رَبِّهِ؛ فَلَمَّ اللَّهُ بِهِ الصَّدْعَ وَ رَتَقَ بِهِ الْفَتْقَ وَ أَلَّفَ بِهِ الشَّمْلَ بَيْنَ ذَوِي الْأَرْحَامِ، بَعْدَ الْعَدَاوَةِ الْوَاغِرَةِ فِي الصُّدُورِ وَ الضَّغَائِنِ الْقَادِحَةِ فِي الْقُلُوبِ» (نهج البلاغه، خطبه 231) «پیامبر برای انجام فرمان خدا قیام کرد و رسالت پروردگارش را ابلاغ نمود. خداوند به وسیله او گسیختگی­ها را التیام داد، فاصله­ها را پیوستگی بخشید و بین مردم یگانگی برقرار ساخت».  از زبان امام سجاد (ع) نیز در دعای «مکارم الاخلاق» آمده است: «وَ أَکمِلْ ذَلِک لِی بِدَوَامِ الطَّاعَةِ وَ لُزُومِ الْجَمَاعَةِ وَ رَفْضِ أَهْلِ الْبِدَعِ...» (صحیفه سجادیه، دعای20)؛ «(خداوندا!)  فضائل را (که برشمردم) با اطاعت پیوسته و همراهی دائمی با جماعت مسلمانان و رها کردن بدعت گذاران، برای من کامل گردان.»

۲-۳- اجماع

اجماع یکی دیگر از ادله­ای است که به عنوان مبنای فقهی همگرایی در جهان اسلام مطرح است.

درخصوص همگرایی مسلمانان جهان و تشکیل امت واحده اسلامی همواره تمامی ائمه اطهار (ع)، علما، مراجع، بزرگان و اندیشمندان گذشته و حال تأکید داشته و دارند؛ زیرا پیشرفت و تعالی در امور مادی و معنوی بر محور همگرایی به دست می‌آید. دو واقع، نیاز امروز دنیای اسلام، وحدت و از بین بردن عوامل تفرقه است. همگرایی مسلمانان جهان اسلام می­تواند بسیاری از مشکلات مسلمانان را حل کند و مانع نفوذ دشمنان اسلام در میان امت اسلامی گردد. رساله‌های عملیه مراجع تقلید شاهد بر این مدعا هستند که عالمان و فقهای شیعه در مسائل مختلف مانند: طهارت و نجاست، احترام مال و جان، ارث، دیه و قصاص میان مسلمانِ شیعی و سنی فرقی نگذاشته‌اند. (مظفر، 1369: 24) البته مدرک این فتواها، احادیثی است که در کتب فقهی به آن تمسک شده است. 

بیشتر فقهای شیعه فتوا داده‌اند که مکلفان می‌توانند برای ایجاد و حفظ اتحاد میان مسلمانان، برخی از عباداتشان را مانند اهل‌سنت به‌جا ‌آورند. بر اساس احادیث و فتاوای فقها و عالمان شیعه در زندگی و تقابل دوستانه، ملت و دولت اسلامی ایران به اهل‌سنت با دیده احترام می‌نگرند و با آنان زندگی مسالمت‌آمیز دارند. آزادی و احترامی که اهل‌سنت در ایران دارند، هیچ‌یک از کشورهای اسلامی که اکثریت مردم و حکومت آنان غیرشیعی است، برای شیعیان قائل نیستند. دلیل این دوگانگی را باید در عملکرد علمای شیعه و اهل‌سنت جستجو کرد. اما تشیع و تسنن دو مذهب و مکتب فقهی بوده که اشتراکات و افتراقاتی دارند، اما اختلافات مذاهب نباید موجب خلل در همبستگی مسلمانان گردد. به همین دلیل آنان که از اتحاد و همبستگی مسلمانان در هراسند، می‌کوشند با تحریف و اتهام به رقبا، موارد اختلاف را بزرگ جلوه دهند و به اهداف شوم خود برسند.

۲-۴- دلیل عقلی

سومین منبعی که در استنباط احکام از آن یاد می‌شود، عقل است. اگر اجماع که بر مبنای شیعه از دلایل "تابع سنت" است، دلیل مستقلی به حساب نیاید، بنابراین عقل را سومین منبع معرفی کردن صحیح است؛ زیرا سنت دو نوع است: یک نوع آن سنت صریح است که در اصطلاح نقل قول مستقیم از معصوم (ع) بوده و روایاتی که در منابع دینی وجود دارد، حاکی از آن است؛ نوع دیگر آن از فتاوای فقهای نزدیک به زمان معصوم است و از "اجماع" آنان بر حکمی، سنت بودن آن استفاده می­شود.

با اینکه این دلیل سابقه دیرینه در استنباط احکام دارد، ولی در تعریف آن اختلاف زیادی است؛ گروهی آن را تنها در حد دلیلی در راستای پی بردن به منابع نقلی تنزل داده­اند. مرحوم مظفر در گزارشی این دلیل را به شیخ مفید نسبت می­دهد که از نظر او عقل، نخستین راه برای رسیدن به کتاب و سنت است. (مظفر، 1370: 3 و 4/122) و شیخ طوسی به این اندازه نیز از دلیل عقل نام نبرده؛ ولی در ضمن برخی مباحث خود به قبح عقلی ظلم و قتل اشاره می­کند و یا عقل را تعیین کننده ادله می­داند. (طوسی، 1417: 116) ابن­ادریس­حلی اولین فقیهی است که از عقل در کنار کتاب، سنت و اجماع به عنوان راه­های رسیدن به "حق" در مسائل شرعی یاد می­کند. (حلی، 1414: 1/ 46) و البته وی معتقد است که اگر از کتاب، سنت و اجماع خبری به دست نیاوردیم، نوبت استفاده از عقل است.

تطور و تکامل نقش عقل در استنباط، طول تاریخ فقه را بستر خود قرار ­داده است؛ اما از محقق قمی به بعد، تمام عالمان اصولی دلیل عقل را دلیل مسلّمی انگاشته‌اند. البته گروهی عقل را در ضمن مباحث قطع مطرح کرده‌اند که اینان به پیروی از شیخ انصاری حجیت قطع حاصل از حکم عقل را حکم شرعی دانسته‌اند. گروه دیگری به طور مستقل، عقل را در شمار منابع فقه معرفی کرده­اند. (شهید صدر، 1405: 4/ 120). چنین می‌نُماید که بهترین تعریف برای دلیل عقل، تعریف مظفر باشد که می‌گوید: «هر قضیه عقلی که از طریق آن به علم قطعی به حکم شرعی دست یابیم، دلیل عقلی است.» (مظفر، 1370: 3 و 4/125) بنابراین، وحدت و انسجام در جامعه و همگرایی بین مسلمانان حُسن داشته و امری خردورزانه (معقول) است و طبیعی است که باید امر خردورزانه در جامعه محقق شود. پس همگرایی بین مسلمانان امری لازم بوده و باید محقق گردد.

نکته مهم اینکه گاهی حتی در آثار علمی دقت لازم بین دلیل عقل و اصطلاحات مشابه آن مانند بنای عقلا و یا سیره عقلا نشده است؛ برای همین گاه این مسائل با هم مشتبه شده است. تفاوت عقل با سیره عقلا و بنای عقلا در این است که در آن حتی سیره مورد تأیید یا همراه "عدم ردع" شارع که با امضای او همراه باشد در استنباط احکام، جایگاهش احکام امضایی است. همچنین نباید اصطلاح بنای عقلا و یا سیره آنان را با سیره شرعیه و یا سیره متشرعیه یکسان دانست؛ زیرا در بحث بنای عقلا و یا سیره خردورزانه، تقید به مرام و آیین خاصی مطرح نیست، در صورتی که در سیره شرعیه، سنت مستمری بحث گشته و یا در سیره متشرعیه پیروان شرع و دین، نظرشان مطرح می­گردد و این مباحث اگرچه می­توانند احکام شرعی را تبیین کنند، ولی در ردیف دلایلی همچون نقش عرف و یا مؤیداتی در بحث سنت و استمرار احکام و مؤیداتی بر امضای بخشی از احکام هستند و از دلیل عقل به طور خاص خارج هستند. سیره عقلا برخی از قواعد استنباط حکم شرعی را کشف می‌کند؛ از سوی دیگر ملاک و معیار احکام شرعی به کمک عقل به دست می‌آید که متشکل از دو مقدمه است:

1) بیان سیره در نظام­های گوناگون و فرهنگ­های مختلف در تمام زمان­ها و مکان‌ها اتحاد و همگرایی و دوری از واگرایی است؛

2) از آنجا که شارع یکی از عقلا است و بلکه رئیس آنان است و همواره در قرآن و روایات تأکید فراوان بر همگرایی کرده و ردعی از او نسبت به این سیره ثابت نشده و مخالفتی از جانب ائمه (ع) در روایات نسبت به این سیره دیده نشده، معلوم می­شود که با این سیره موافق است.

در هر عصری و در همه امت‌ها و مذاهب، وحدت و همگرایی سرلوحه پیروزی آنان در مقابل هجوم دشمنان بوده است و از این رو از ابتدا تا کنون در نزد اسلام خواهان همگرایی واقعی امری مسلّم و تردید­ناپذیر بوده است. انسجام و همگرایی یکی از عوامل اصلی اقتدار جهان اسلام است. در سایه وحدت و برادری اسلامی است که عزت و عظمت جامعه اسلامی می‌تواند جلوه‌گر گردد و مشکلات فراروی مسلمانان را حل کند. بدون شک رسیدن به وحدت اسلامی نیازمند عبور از موانع سخت داخلی و خارجی است که با ایجاد بسترهای فکری، فرهنگی و سیاسی در فضای کشورهای مسلمان می‌توان به این مهم دست یافت.

همگرایی تنها به حوزه جهان اسلام مرتبط نمی‌شود، بلکه بشر امروز بیش از هر چیزی نیازمند همگرایی در مواجه با مسائل خود است و توصیه‌های قرآن و روایات بیانگر اهمیت وحدت در حیات بشر در همه دوران‌هاست. با نگاهي دقيق به روايات اهل بيت (ع) در مي­يابيم که موضوع همگرایی مسلمانان به طور خاص مورد توجه بوده است؛ به‌گونه­اي که آنان ضمن تأکيدهاي فراوان بر ضرورت حفظ اتحاد مسلمانان، آن را از وظايف اصلي شيعيان در بر خورد با مخالفان معرفی کرده‌اند. (مسائلی، 1390: 28) در همين راستا ، مي­توان تأکيدهاي فراوان ائمه (ع) بر حضور در اجتماعات و خصوصاً نماز گزاردن با آنان را دليلي ديگر بر اين مدعا دانست که با نظر به آنها مي­توان به عمق توجه ايشان به مسئله وحدت اسلامي پي­برد. بنابراین، اهل بيت (ع) هم در رفتار اجتماعي و روزمره و هم در عرصه­هاي علمي، مدارا و نرمش با مخالفان مذهب را به شکل کامل متجلي مي­کردند؛ به‌گونه­اي که حتي فقهاي اهل سنت نيز هميشه آنان را منبع راستين علم و فضيلت مي­دانستند؛ در حالي که خود به محورهاي مورد اختلاف عقيدتي با آنان آگاه بودند. مسلماً رهبر معنوی و علمی مذهب خاصي بودن و در عين حال محبوب و مراد پيشوايان دیگر مذاهب بودن، مداراي عميق و وسيعي را در رفتار عملي مي­طلبد که باعث جذب و جلب نظر مخالفان شود؛ زيرا کوچک­­ترين برخورد تند و بد­رفتاري باعث تنفر و دوري مخالفان می­شود. ملاقات گسترده و طولاني بزرگان معتزله مثل عمروبن­ عبيد، واصل­بن عطا و حفص­بن سالم با امام صادق (ع) از يک­سو و نيز بزرگاني چون سفيان ثوري، مالک­بن انس و ابو­حنيفه از سوي ديگر، همگي بيان­کننده جلوه­هاي بارزی از وحدت در رفتار آن امام است. (حسینی، 1383: 506) مدارا و برخورد عالمانه امام صادق (ع) و نیز دیگر امامان (ع) با پيشوايان مذاهب اهل سنت، به‌حدي بود که حتي مخالفت شديد آنان با روش­هاي اجتهادي برخي از اين پيشوايان، مانع ملاقات­هاي مکررشان با ائمه نمي­شد و اين خود نشان مي­دهد که چگونه شخصيتي بزرگ مانند امام صادق (ع) رفتاري نيک و پسنديده با پيشواياني مانند ابوحنيفه داشته‌اند.

 

نتیجه‌گیری

با استفاده از مطالعات به نسبت طولانی که بعد از پیروزی انقلاب اسلامی در ایران درباره وحدت انجام شده و با توجه به آسیب‌پذیری شدیدی که در ایران از این جهت بوده از همان آغاز، توجه ویژه­ای به همگرایی شده است که اگر این مهم، محقق نشود، به طور قطع به واگرایی و حتی به تجزیه ایران می­انجامد.

در این نوشتار بیان شد که همگرایی نه یک تئوری و نه یک آرزو و میل ظاهری بوده، بلکه امری است که افزون بر تمام تلاش­های خردورزانه و مصلحت‌جویانه، از بُعد معرفتی و دیدگاه اعتقادی و فلسفی ضرورت دارد و این مسئله می‌تواند مستند به مبانی عمیق فقهی و استدلالات کامل آن باشد. برای اثبات و رسیدن به این هدف، افزون بر روش معهودِ استناد به آیات و سنت، به سیره مستمره معصومان (ع) و تاریخ نیز استناد کرده و ضرورت اهمیت دادن به این مسئله برای کاربردی و اجرایی کردن آن بیان شد. در ادامه با بررسی موشکافانه و روشی نظام­مند، مبانی عقلی مسئله همگرایی و ضرورت آن تبیین شد که با تعمیق و جستجوی ژرف­نگر، تتبعات فقهی و تحلیل نظریات منادیان همگرایی در عصر حاضر مانند سیدشرف‌الدین عاملی، فرضیه مقاله اثبات گردید.

 

 

پیشنهادها

از آنجا که در برخی از استان‌های کشور مانند کردستان، سیستان و بلوچستان، گرگان، خراسان و خوزستان اهل سنت زندگی می­کنند و با تأسی به آیت الله بروجردی که مجمعی جهت همگرایی بین مذاهب اسلامی به نام «دارالتقریب بین المذاهب الاسلامیه» تأسیس کردند، پیشنهاد می­شود مراکز و یا مدارسی در سراسر کشور تأسیس گردد و یا حتی دانشگاه­ها دارای دبیرخانه­های دائمی در همین راستا باشند، تا مسئله همگرایی را در ابعاد فقهی و کلامی بررسی کرده و با دقت ژرف در روش امامان (ع) جنبه‌های مختلف آن را مورد بحث و تحلیل قرار دهند. دیگر اینکه شبهاتی که برخی از مخالفان و معاندان در این زمینه مطرح می‌کنند، پاسخی در خور پیدا کنند و یک نظر واحد و مشترک در مورد این شبهات بیان کنند که از طریق آن پیام واحدی از اسلام به کل جهان عرضه گردد.

 

فهرست منابع

قرآن

نهج البلاغه

صحیفه سجادیه

ابوالوفاء، افغانی(1414). تحقیق. بیروت :دارالکتاب العلمیه

ابن ماجه، محمد بن یزید(1407). السنن. بیروت:دارالکتاب الطیبه

ابن منظور، محمد بن مکرم (140۵). لسان العرب. قم: نشر ادب حوزه.

ابن کثیر، ابوالفداء اسماعیل(1402). تفسیر القرآن العظیم. بیروت: دارالمعرفه

ابوزهره، محمد.تاریخ المذاهب الاسلامیه. قاهره: دارالفکرالعربی

امامی، محمدجعفر(1387). شان نزول آیات قرآن(برگرفته از تفسیر نمونه). قم : مدرسه الامام علی ابن ابی طالب

امیراردوش،محمد حسین(1384). تأملی بر مسئله وحدت اسلامی از دیرباز تا دیروز. تهران: مجمع جهانی تقریب مذاهب

آقا نوری، علی(1378). امامان شیعه و وحدت اسلامی.قم: دانشگاه ادیان و مذاهب

تهوری، مسلم(بی­تا). منادیان تقریب. بی­جا

جناتی، محمد ابراهیم(۱۳۷۴). ادوار فقه و کیفیت بیان آن. تهران: موسسه کیهان

حاج یوسفی، امیر محمد؛شهریار، فاطمه؛الهامی، امیرحسین(1391). نخبگان و همگرایی منطقه ای در سازمان همکاری اقتصادی(اکو)، فصلنامه مطالعات آسیای مرکزی، شماره41

حافظ نیا،محمدرضا(1385). اصول ومفاهیم ژئوپولیتیک. مشهد: بابلی

حرّ عاملى، محمد بن حسن(1403). وسائل الشيعة إلي تحصيل مسائل الشريعة.تحقیق عبدالرحیم ربانى شیرازى. بیروت: دار احیاء التراث

حسینی، شهاب الدین(1427). الوحدة الاسلامیة فی الاحادیث المشترکه بین السنه و الشیعه. به اهتمام محمدعلی تسخیری. مجمع عالم تقریب بین مذاهب

حسینی،علی(1383). مدارای بین مذاهب. قم :بوستان کتاب

حکیم، محمدباقر(1377). وحدت اسلامی از دیدگاه قرآن وسنت. مترجم عبدالهادی فقهی زاده. تهران: تبیان

حلی، محمد ­بن­ منصور بن احمد بن ادریس(1414). السرائر. قم :جامعه مدرسین

حلّى(فاضل)، مقداد بن عبد اللّه سيورى(1425). كنز العرفان في فقه القرآن. قم: انتشارات مرتضوى

حلّى(فاضل)، مقداد بن عبد اللّه سيورى(بی تا). الباب الحادی عشر مع شرحیه النافع یوم الحشر و مفتاح الباب. موسسه مطالعات اسلامى

حلی(علامه)، جعفر بن حسن بن يحيى بن سعيد(1415). شرایع الاسلام. مؤسسه المعارف الاسلامیه

دهخدا، على‏اكبر(1330). لغت‏نامه. تهران: دانشگاه تهران

سبزوارى نجفى، محمد بن حبيب الله‏(1419). ارشاد الاذهان الى تفسير القرآن. بيروت: دارالتعارف للمطبوعات

شرف الدین، سید عبدالحسین(1423). الفصول المهمه. تهران: المجمع العالمي للتقريب بين المذاهب الإسلامية 

شرف الدین، سید عبدالحسین (1426). المراجعات. ‏قم: المجمع العالمي لاهل البیت علیهم السلام

صدر، محمدباقر(1405). بحوث فی الاصول به تقریر سید محمد هاشمی. قم: مجمع العلمی للشهید صدر

طباطبایی، محمدحسین(1390). المیزان فی تفسیر القرآن. بیروت:‌ دار احیا التراث العربی

طبرسی، محمد بن علی (1372). الاحتجاج. تحقیق ابراهیم بهادری. قم: انتشارات اسوه

طبری، ابوجعفر محمد بن جریر(1409). تاریخ الامم و الملوک. بیروت: موسسه الاعلمی للمطبوعات

طوسی، محمد بن حسن. التبیان فی تفسیر القرآن. دار احیا التراث العربی

طوسی، محمد بن حسن (1417). عده الاصول. تحقیق و نشرمحمد رضا الانصاری القمی. قم

فخرالدين رازى، ابوعبدالله محمد بن عمر(1420)‏. مفاتيح الغيب‏. بيروت : دار احياء التراث العربى

قمی، محمد تقی(1390). سرگذشت تقریب. مترجم سید هادی خسروشاهی. مجمع جهانی تقریب مذاهب 

قوام عبدالعلی(1370). اصول سیاست خارجی و سیاست بین الملل.تهران: قومس

کاظمى، علی‌اصغر(1370). نظریه همگرایى در روابط بین‏الملل. تهران: قومس

کلینی، محمد بن یعقوب(1375). اصول کافی. مترجم محمد باقر کمره ای. قم: اسوه

مسائلی، مهدی(1390). پیشوایان شیعه پیشگامان وحدت. سپیده باوران

مجلسی، محمدباقر(1315) . بحارالانوار. انتشارات الاسلامیه

محمدی، یدالله(1370). همگرایی و سیر تطور و تکامل آن (1) و(2).نشریه مصباح

مظفر، محمدرضا(1370). اصول فقه. قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم

مظفر، محمدرضا (1369). عقاید و تعالیم شیعه. مترجم محمد مجتهدی شبستری. محمدی

مظفر ، محمدرضا (1380). ویژگی های فکری شیعه.عقاید الامامیه.انصاریان

مکارم شیرازی، ناصر (1370).تفسیر نمونه. تهران: دارالکتب العلمیه

مکارم شیرازی، ناصر(1427). دائرة المعارف فقه مقارن.قم: انتشارات مدرسه امام على بن ابى طالب عليه السلام

نهج الفصاحه(1385). کلمات قصار پیامبر اعظم. به کوشش علی شیروانی. قم: دارالفکر

---