تأثیرگذاری کالبد فضا در ایجاد حس امنیت زنان برای حضور در بازار (مورد پژوهی: بازار وکیل شیراز)

محورهای موضوعی : مطالعات میان فرهنگی

سعیده کلانتری ¹ , امیر فرج اللهی راد ² , علی اندجی گرمارودی ³ , امیر حسین قاسمی نژاد ⁴

1 - دانشجوی دکتری معماری، گروه معماری، دانشکده هنر و معماری، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران
2 - استادیار گروه معماری، دانشکده هنر، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران
3 - استادیار گروه تکنولوژی معماری، دانشکده معماری، دانشگاه تهران، تهران، ایران
4 - استادیار گروه کامپیوتر، دانشگاه کاپیلانو، کانادا

تاریخ دریافت : 1401/10/30 تاریخ پذیرش : 1402/02/13 تاریخ انتشار : 1403/06/30

کلید واژه: کالبد فضا, نحو فضا, حس امنیت, بازار وکیل شیراز, زنان,

چکیده مقاله :

بازارها در بافت شهری از فضاهای ارزشمند معماری محسوب می‌گردند. این فضا که اکثراً در بافت تاریخی خصوصاً در شهرهای بزرگ قرار گرفته است، علاوه بر ارزش تاریخی، ارزش فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی نیز دارد. با توجه به اینکه یکی از مخاطبان اصلی این فضا زنان هستند، ادامه حیاتِ اجتماعی - فرهنگی بازار و حفظ این بافت ارزشمند معماری مستلزم ادامه حضور زنان است و حس امنیت در فضا از الزامات این حضور است. در برخی شهرها به دلیل بافت فرسوده بازار شاهد متروکه شدن، تجمع و استفاده معتادان و سلسله اتفاقاتی هستیم که امنیت را خدشه‌دار می‌کند. هدف بررسی میزان تأثیرگذاری کالبد فضا بر روی ایجاد حس امنیت در زنان جهت حضور در فضای بازار می‌باشد. در همین راستا جهت بررسی کالبد فضا از شاخص‌های نظریه نحو فضا استفاده شده است و با روش شبیه‌سازی و نرم‌افزاری شاخص‌ها بررسی ‌شده‌اند. همچنین با روش تحلیلی – توصیفی با هدف سنجش میزان حس امنیت در زنان نتایج موردبررسی از نمودارها استنباط و تحلیل شده است. و نیز با ارائه پرسشنامه به جامعه زنان کاربر بازار شیراز، میزان تأثیر شاخص‌ها از دیدگاه مخاطب بر روی حس امنیت آن‌ها بررسی شد و نتایج به‌صورت مقایسه‌ای تحلیل شده است. نتایج حاکی از آن است که راستای بازار از اتصال بالا، عمق پایین، انتخاب بالا و هم پیوندی نسبتاً بالایی نسبت به بافت اطراف برخوردار است و فضای مناسبی جهت مشارکت مردم می‌باشد. همچنین شاخص‌های اتصال با 78 درصد، هم پیوندی با 73 درصد، انتخاب با 66 درصد، آنتروپی با 56 درصد و عمق با 45 درصد، به ترتیب بیشترین میزان تأثیرگذاری در احساس امنیت زنان جهت حضور در فضای بازار را دارند.

منابع و مأخذ:

1. احمدی، پرندالسادات؛ چرخچیان، مریم، (1393). بررسی حس امنیت اجتماعی کودکان در فضاهای شهری، همایش ملی نظریه‌های نوین در معماری و شهرسازی، دانشگاه آزاد اسلامی قزوین، بهار 1393، صص 1-8.
2. ادیبی سعدی نژاد، فاطمه و عظیمی، آزاده، (1390). تبیین امنیت در محیط شهری بر مبنای پارامترهای کالبدی و طراحی (مورد شهر بابلسر)، فصلنامه آمایش محیط، شماره، 15 صص 81-106.
3. اردلان، نادر؛ بختیار، لاله، (1379). حس وحدت: سنت عرفانی در معماری ایرانی. ترجمه حمید شاهرخ. اصفهان: نشر خاک.
4. افتاده، جواد، (1395)، تحلیل شبکه¬های اجتماعی (همراه با آموزش نرم¬افزارهای تحلیل شبکۀ نودایکس¬ال و گفی)، تهران: انتشارات ثانیه.
5. افسر، کرامت اله، (1353). تاریخ بافت قدیمی شیراز، تهران: انتشارات انجمن آثار ملی.
6. انصاری، پارسا؛ گلابی، سعیده، (1398). بررسی فضای سبز عمومی مجتمع‌های مسکوی بر کاهش آسیب‌های اجتماعی؛ نمونه موردی: محله نایسر سنندج، فصلنامه علمی تخصصی معماری سبز، سال پنجم، شماره 2 (پیاپی 15)، تیر 1398، صص 53-63.
7. ایزدی، محمد سعید؛ حقی، محمدرضا، (1394). ارتقای احساس امنیت در فضاهای عمومی با بهره‌گیری از طراحی شهری (نمونه مطالعه: میدان امام شهر همدان). نشریه هنرهای زیبا - معماری و شهرسازی، دوره 20، شماره 2، صص 12-5.
8. بمانیان، محمدرضا و هادی محمودی نژاد، (1388). امنیت و طراحی شهری، تهران: هله.
9. بنیاد مسکن، (1392). خبرنامه (نشریه اطلاع‌رسانی بنیاد مسکن فارس): فاز نخست طرح توسعه حرم مطهر شاهچراغ (ع)، آدرس تارنما:.http://fars.bonyadmaskan.ir
10. بهرامي، فريبا، مستوفی‌الممالکی، رضا، سرائي، محمدحسين، (1396). تبيين شاخص‌های كالبدي در راستاي ارتقاي امنيت شهروندان با رويكرد C.P.T.E.D مطالعه موردي بافت فرسوده محله زينبيه اصفهان، مجله جغرافیا و توسعه فضای شهری، سال چهارم، شماره 1، بهار و تابستان ،1396، صص 1-21.
11. پاپلی یزدی، محمدحسین؛ رجبی، حسین، (1382). نظریه‌های شهر و پیرامون، تهران: انتشارات سمت.
12. توکلی نیا، جمیله؛ رسولی، کمال؛ نظری، زهره؛ روشنیان، سوران، (1398). ارزیابی نقش منظر شهر در راستای تأمین امنیت شهروندان در سطح خرد شهری (موردمطالعه: محله سرتپوله، سنندج)، نشریه جغرافیا و روابط انسانی، بهار 1398، دوره 1، شماره 4، صص 316-329.
13. جمشیدی، محمود، (1382). ملاحظاتی در مورد نظریه تحلیل چیدمان فضا، جستارهای شهرسازی، 6، 25-20.
14. جهاد دانشگاهی (1388). بازار ایرانی: تجربه¬ای در مستندسازی بازارهای ایران ،تهران: انتشارات جهاد دانشگاهی.
15. حسنوند، احسان؛ حسنوند، اسماعیل، (1390). بررسی عوامل مؤثر بر احساس امنیت اجتماعی جوانان (مطالعه موردی شهرستان سلسله)، فصلنامه نظم و امنیت انتظامی، شماره چهارم، سال چهارم، صص 59-80.
16. حمیدی، ملیحه؛ سیروس صبری، رضا؛ حبیبی، محسن؛ سلیمی، جواد، (1376). استخوان‌بندی شهر تهران، تهران: سازمان مشاور فنی و مهندسی شهر تهران.
17. حیدری، علی¬اکبر؛ قاسمیان اصل، عیسی؛ کیایی، مریم، (1396)، تحلیل ساختار فضایی خانه¬های سنّتی ایران با استفاده از روش نحو فضا، مطالعه¬ی موردی: مقایسه¬ی خانه¬های یزد، کاشان و اصفهان، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی اسلامی، سال هفتم، شماره بیست و هشتم، تابستان 1396، 33-21.
18. خسروي، محمد؛ رقيه اكتفايي و مهدي خسروي، (1395). بررسي شاخص‌های كالبدي مؤثر بر امنيت در بافته‌ای تاريخي (نمونه موردي: بافت تاريخي سنگ سياه شيراز)، چهارمین کنگره بین‌المللی عمران، معماری و توسعه شهری، تهران، دبيرخانه دائمی كنفرانس، دانشگاه شهيد بهشتي.
19. دادرس، بيژن، (1390). مدیریت شهری (جغرافيا و برنامه‌ریزی شهري)، مركز چاپ و انتشارات دانشگاه پيام نور، بهار 1390.
20. رضوان، علی؛ فتحی، منصور، (1391). بررسی عوامل مرتبط بااحساس ناامنی در محلات شهری؛ در ناحیه 3 منطقه 17 شهرداری تهران، فصلنامه رفاه اجتماعی، دوره 12، شماره 45، صص 479-451.
21. زنجانی زاده اعزازی، هما، (1381). زنان و امنیت شهری، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی مشهد، شماره 34.
22. زنگی‌آبادی، علی؛ زنگنه، مهدی، (1390). سنجش احساس امنیت اجتماعی در بین شهروندان شهرهای کوچک و مرزی (مطالعه موردی: شهر خواف)، فصلنامه دانش انتظامی، دوره 13، شماره 1، (مسلسل 50)، صص 41 – 65.
23. سجادی، ژیلا؛ بشرا، ناصری؛ هاشمی زاده، علی؛ غلامی نورآباد، هادی، (1398)، بررسی نقش منظر شهر در برقراری امنیت شهروندان در سطح محلات شهری (موردمطالعه: محله عباس‌آباد، سنندج)، نشریه جغرافیا و روابط انسانی، بهار 1398، دوره 1، شماره 4، صص 526-540.
24. صفائی پور، مسعود؛ پیری، فاطمه؛ امان¬پور، سعید؛ شجاعیان، علی، (1394). بررسی احساس امنیت زنان در پارک‌های شهری با تأکید بر شاخص‌های محیطی (کالبدی) و اجتماعی (نمونه موردی: شهر ایلام)، نشریه مطالعات پلیس زن، پاییز و زمستان 1394، شماره 23، صص 29-5.
25. عبدالله زاده، علیرضا؛ سرورزاده، سید کوروش؛ محمدی، زهرا، (1397)، مطالعه کارکرد امنیت در بافته‌ای تاریخی با رویکرد شهر دوستدار کودک (نمونه موردی: محله بالاکفت بالا شیراز)، فصلنامه مطالعات ساختار و کارکرد شهری، سال پنجم، شماره 17، زمستان 1397، صص 25-7.
26. عبدلی، اصغر؛ محمدی، جمال؛ ابراهیمی، رضا، (1393). تحلیلی بر میزان احساس امنیت اجتماعی گردشگران شهری (مطالعه موردی: گردشگران داخلی شهر اصفهان)، نشریه جغرافیا و برنامه‌ریزی، سال 18، شماره 50، صص 257-235.
27‌ عنابستانی، علی‌اکبر؛ جوانشیری، مهدی، (1396). تحلیل اثرگذاری سبک معماری مدرن بر احساس امنیت کالبدی روستاییان در سکونتگاه‌های روستایی (مطالعه موردی: شهرستان بینالود)، فصلنامه برنامه‌ریزی منطقه‌ای، سال 9، شماره پیاپی 33، بهار 1398، صص 124-105.
28. فرجي، رضا، (1396). ارتقاء امنیت در بافت¬های تاریخی با رویکرد شهر دوستدار کودک نمونه موردی: محله سر دزک شیراز، پایان‌نامه كارشناسي ارشد، دانشگاه آزاد بيضا.
29. قاسمی، فاطمه، (1392). تأثیر محیط اجتماعی بر امنیت زنان در شهر اهواز، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، گروه جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، دانشکده علوم زمین و GIS، دانشگاه شهید چمران اهواز.
30. قرباني، كاظم، مندگاري، كاظم، نقصان محمدي، محمدرضا، (1393). تأليف پيوندهاي نوين در بافت¬هاي شهري باارزش مطالعه موردي خيابان دهم فروردين يزد، فصلنامه علمی-پژوهشی هفت شهر، دوره 4، شماره 45 و 46، تابستان 1393، صص 28-51.
31. کاظمی، سید مهدی؛ موسی رفیعیان، مجتبی؛ قسمی شاه گلدی علی، (1393). عوامل مؤثر بر بهبود امنیت محلات شهری؛ موردمطالعه، محله جنت‌آباد شمالی شهر تهران، فصلنامه فضای جغرافیایی، شماره 45، سال چهاردهم، 1393، صص 129-147.
32. کلانتری، سعیده؛ اخلاصی، احمد؛ اندجی گرمارودی، علی؛ خلیل بیگی خامنه، آرمان، (1397). تحلیل ارتباط میان ساختار فضایی و رفتار حرکتی کاربران به روش چیدمان فضا (مطالعه موردی: پردیس مرکزی دانشگاه تهران)، نشریه آمایش محیط، دوره 11، شماره 43، صص 234-215.
33. لطفی، صدیقه؛ بردی آنا مرادنژاد، رحیم؛ واحدی، حیدر، (1394). ارزیابی مؤلفه‌های کالبدی فضاهای عمومی و تأثیر آن در احساس امنیت اجتماعی شهروندان بابلسر، پژوهش‌های راهبردی امنیت و نظم اجتماعی، سال چهارم، شماره پیاپی 9، شماره اول، بهار و تابستان 1394، صص 131-152.
34. لطفی، صدیقه؛ رحیم بردی، آنامرادنژاد و محمد ساسان پور، (1393). بررسی احساس امنیت در فضاهای عمومی (مطالعه موردی کلان‌شهر شیراز). مجله پژوهش و برنامه‌ریزی شهری، سال 5، شماره 19، صص 56-39.
35. محمودی کامل‌آباد، مهدی؛ پناهی، سیامک؛ یوسف پور، جعفر، (1401)، تبیین نقش ساختمان‌های عمومی بر امنیت روانی شهروندان تهرانی، فصلنامه علمی امنیت ملی، سال دوازدهم، شماره چهل و سوم، بهار 1401، صص 372-343.
36. مستوفی‌الممالکی، رضا؛ بهرامی، فریبا، (1393). بررسی راهکارهای پیشگیری محیطی از جرم با استفاده از رویکرد .CPTED دانش انتظامی خراسان رضوی، دوره 6، شماره 24، شماره 24، صص 134-91.
37. معماریان، غلامحسین، (1381)، نحو فضای معماری، مجله صفه، 35، صص 74 – 84.
38. موقر پاک، علی؛ فرجی، قاسم؛ صدیق قربانی، محمد، (1394). نقش برنامه‌ریزی و طراحی شهری بر احساس امنیت در مجتمع‌های مسکونی شهر همدان، نشریه مطالعات فرهنگی پلیس، زمستان 1394، شماره 8، صص 76-53.
39. میرحسینی، زینب السادات؛ جهان بخش، حیدر، (1395). بررسی تأثیر مؤلفه‌های کالبدی بافت تاریخی بر امنیت محیطی گردشگران (مطالعه موردی: محله چرخاب شهر اردکان)، نشریه هویت شهر، دوره 10، شماره 28، 104-89.
40. نوروزی، فیض اله و سارا فولادی سپهر، (1388). بررسی احساس امنیت اجتماعی زنان 15-29 ساله شهر تهران و عوامل اجتماعی مؤثر بر آن. نشریه راهبرد، دوره 18، شماره 53، (ویژه بررسی‌های فرهنگی و اجتماعی)، صص 159-129.
41. همدانی گلشن، حامد، (1394). بازاندیشی نظریه نحو فضا، رهیافتی در معماری و طراحی شهری، مطالعه موردی: خانه بروجردی¬ها، کاشان، نشریه هنرهای زیبا – معماری و شهرسازی، دوره 20، شماره 2، 92 – 85.
42. یاپنگ غراوی، بای محمد (1390). تحلیل نقش فضای سبز شهری در توسعه پایدار شهر (سلامت) (منطقه موردمطالعه: منطقه 6 تهران)، پایان‌نامه کارشناسی ارشد دانشکده علوم انسانی، دانشگاه تربیت مدرس.
43. یزدان¬فر، عباس؛ موسوی، مهناز؛ دقیق، هانیه زرگر، (1387). تحلیل ساختار فضایی شهر تبریز در محدوده بارو با استفاده از تکنیک اسپیس سینتکس، ماهنامه بین‌المللی راه و ساختمان، 67، 58 – 69.
44. Bendikt, M. (1979), “To take hold of space: Isovist and Isovist felds”, Environment and Planning B, Vol. 6.
45. Carmona, M. (2010). Public places, urban spaces: the dimensions of urban design. Routledge.
46. Groat, Linda N. & Wang, D. (2002). “Architectural research methods”, New York, J. Wiley.
47. Hille, Pain b, Rachel (1999). Revisiting fear and place: women's fear of attack and the built Environment, ADepartment of Geography, University of -Helsinki, Helsinki, UK, Finland b Division of Geography and Environmental Management, University of Northumbria at Newcastle,pp282-296.
48. Hillier, B., Penn, A., Hanson, J., Grajewski, T., & Xu, J., (1993), “Natural movement: Or, configuration and attraction in urban pedestrian movement”, Environment and Planning B: Planning and Design, 20 (1), 29 – 66.
49. Khalid, Nurul Shakila; Nasrudin, Na’asah; Ayu Abdullah, Yusfida; Che Abdullah, Ishak, (2022). Democratic Street: An application of Space Syntax in testing the spatial justice among women pedestrian, 8th AMER International Conference on Quality of Life Mahkota Hotel Melaka, Malacca, Malaysia, 18-19 Mar 2020, E-BPJ, 5(13), Mar 2020 (pp.405-415)
50. Khalid, Nurul Shakila; Raja Othman, Raja Norashekin; Azyyati Marzukhi, Marlyana, (2022). Public spaces and gender: testing the relationship of spatial configuration of street networks, planning malaysia: Journal of the Malaysian Institute of Planners VOLUME 18 ISSUE 4 (2020), Page 92 – 113.
51. Kruger, Mario, (1989). On node and axial grid maps: distance measures and related topics, Presented at: European Conference on the Representation and Management of Urban Change, Cambridge, UK.
52. Kruger, Mario, Pera Vieira, Andrea, (2012). Scaling relative asymmetry in space syntax analysis, The journal of space syntax, volume 3, issue 2, 194-203.
53. Nurul shakila khalid, yusfida ayu Abdullah, amir al hamdi redzuan & sharifah salwa syed mahdzar, (2020). Women, perceived safety and spatial configuration of urban streets, The 13th International Space Syntax Symposium (13SSS), 0th to 24th June 2022, Western Norway University of Applied Sciences (HVL).
54. Peponis, John; Zimring, Craig; Choi, Yoon Kyung; (1990). Finding the Building in Wayfinding , Volume 22, Issue 5, 555-590, https://doi.org/10.1177/0013916590225001.
55. Sadeghi, Ali Reza; Jangjoo, Sina, (2022). Women's preferences and urban space: Relationship between built environment and women's presence in urban public spaces in Iran, The International Journal of Urban Policy and Planning, Volume 126, July 2022, 103694, https://doi.org/10.1016/j.cities.2022.103694.
56. Scarborough, B. K., Like-Haislip, T. Z., Novak, K. J., Lucas, W. L., & Alarid, L. F. (2010). Assessing the relationship between individual characteristics, neighborhood context, and fear of crime. Journal of Criminal Justice, 38(4), 819-826.
57. Vaughan, L (2007). “The spatial syntax of urban segregation”, Progress in Planning, No 67, pp 205–294.
58. Wasserman, Stanley; Faust, Katherine, (1994). Social Network Analysis Methods and Applications, Cambridge University Press, https://doi.org/10.1017/CBO9780511815478.
59. Young, k.; Chung, J.; Kong, E.; Shin, H. & Heo, J. (2015), “A study on the design methodologies for activating”, (Hiller & Vaughan, 2007).