نقش زبان و ادبیات عربی در انتقال فرهنگ و تمدن اسلامی به اندلس

محورهای موضوعی : مطالعات میان فرهنگی

عنایت الله فاتحی‌نژاد ¹ , محمد حسین اشرف ²

1 - دانشیار زبان و ادبیات عرب ، واحد تهران مرکزی ، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران ، ایران
2 - دانش‌آموخته دکتری رشته زبان وادبیات عربی، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران ، ایران.

تاریخ دریافت : 1399/08/21 تاریخ پذیرش : 1399/10/01 تاریخ انتشار : 1400/03/01

کلید واژه: شرق و غرب, اندلس, اسلام و مسیحیت, انتقال فرهنگ, ارتباط میان‌‌فرهنگی, زبان و ادبیات عربی,

چکیده مقاله :

موضوع این پژوهش، بیان میزان نقش‌آفرینی زبان و ادبیات عربی در انتقال فرهنگ و تمدن اسلامی به اسپانیای امروزی (اندلس اسلامی) است. این نقش‌آفرینی از سال 92ق یعنی ابتدای حضور مسلمانان در این سرزمین، آغاز شد و نزدیک به 8 سده به طول انجامید. آنچه به عنوان میراث فرهنگ و تمدن اسلامی در طی این مدت، به اندلس انتقال یافت در قالب آثار مکتوب و روایات شفاهی است که غالباً به زبان عربی منتقل شده و بهره‌گیری از آن، نیازمند آشنایی ساکنان اندلس، با این زبان است. در این مقاله با روش توصیفی- تحلیلی به این پرسش پاسخ داده شده که زبان عربی به عنوان پل ارتباطی میان فرهنگ و تمدن اسلامی در شرق و اسپانیای مسیحی در غرب چه نقشی داشته است؟ بر اساس یافته‌های این پژوهش، فرهنگ و تمدن اسلامی در طی 8 قرن به ویژه در سده‌های نخست اسلامی، در اندلس گسترش یافت که تقریباً تمامی محتوای آن به زبان عربی و تنها با این زبان، قابل انتقال بود. در نتیجه، زبان عربی برای انتقال آموزه‌های دینی و همچنین ارتباط ساکنان اندلس با حاکمیت، هم برای مردم اندلس و هم برای حاکمان اهمیت یافت. به دنبال آن، اقداماتی برای این رفع نیازهای موجود انجام شد که تأسیس مدارس، کتابخانه‌ها و انتقال منابع علمی و عالِمان از شرق به اندلس، در این موضوع، نقش‌آفرین بودند.

چکیده انگلیسی:

The subject of this research is the expression of the role of Arabic language and literature in the transfer of Islamic culture and civilization to modern Spain (Islamic Andalusia). This mapping began since 92 AH, the beginning of the Muslim presence in this land, and lasted for nearly 8 centuries. What was transferred to Andalusia as a heritage of Islamic culture and civilization during this period is in the form of written works and oral narrations, which are often translated into Arabic and its use requires the familiarity of Andalusians with this language. In this article, based on descriptive-analytical method, the main question has been what is the role of Arabic language as a bridge between Islamic culture and civilization in the East and Christian Spain in the West? According to the findings of this study, Islamic culture and civilization spread in Andalusia during the 8th century, especially in the first centuries of Islam, where almost all of its content could be transmitted in Arabic and only in this language. As a result, the Arabic language became important to both the people of Andalusia and the rulers for the transmission of religious teachings as well as the connection of Andalusians with the government. Subsequently, steps were taken to address the existing needs, such as the establishment of schools, libraries, and the transfer of scientific resources and scholars from the East to Andalusia.

منابع و مأخذ:

آذرنوش، آذرتاش (1373ش)، «ابوالفرج اصفهانی»، دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی، به کوشش کاظم موسوی بجنوردی، تهران، انتشارات دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی.

آیت‌الله‌زاده شیرازی، سید مرتضی (1354ش)، تأثیر تفکر اسلامی در اسپانیا یا اندلس، مجله معارف اسلامی، شماره 23.

ابن‌أبار (1410ق/1989م)، التکملة لکتاب الصلة، به کوشش ابراهیم ابیاری، قاهره، دارالکتاب المصری، بیروت، دارالکتاب اللبنانی.

همو (1963م)،  الحُلَّة السَّیراء، به کوشش حسین مونس، قاهره، لجنة التألیف و الترجمة و النشر، چاپ اول.

ابن‌بسام، علی (2000م)، الذخیرة فی محاسن أهل الجزیرة، به کوشش احسان عباس، بیروت.

ابن‌بشکوال (بی‌تا)، الصلة، نسخه الکترونیکی، www.al-mostafa.com

ابن‌حیان قرطبی (1415ق/1994م)، المقتبس من أنباء أهل الأندلس، به کوشش علی محمود مکی، قاهره.

ابن‌خطیب، لسان‌الدین (1421ق/2001م)، الإحاطة فی أخبار الغرناطة، به کوشش محمد عبدالله عنان، قاهره، مکتبة الخانجی.

همو (1956م)، اعمال الأعلام فی من بویع قبل الإحتلام من ملوک الإسلام، به کوشش لیوی پرووانسال، بیروت.

ابن خلدون، عبدالرحمن (1431ق/2000م)، تاریخ، به کوشش خلیل شحادة و سهیل زکار، بیروت.

همو (1431ق/2001م)، مقدمه، به کوشش خلیل شحادة و سهیل زکار، بیروت.

ابن‌خیر، محمد (1419ق/1998م)، فهرسة، به کوشش محمد فؤاد منصور، بیروت.

ابن‌عذاری، احمد (1983م)،  البیان المغرب فی اخبار الأندلس و المغرب، به کوشش ج. س. کولان و لوی پرووانسال، بیروت.

ابن‌فرضی (1408ق)، عبدالله بن محمد، تاریخ العلماء و الرواة للعلم بالأندلس، به کوشش عزت العطار الحسینی، قاهره، 1408ق/1988م.

ابن‌قوطیه، ابوبکر بن محمد (بی‌تا)، تاریخ فتح اندلس، ترجمه حمیدرضا شیخی، مشهد، آستان قدس رضوی. 

احسان عباس (1997م)، تاریخ الأدب الأندلسی عصر الطوائف و المرابطین، بیروت.

امین، احمد (2013م)، ظهر الإسلام، قاهره.

بشری، سعد عبدالله (1417ق/ 1997م)، الحیاة العلمیة فی عصر الخلافة فی الأندلس، مکّه، معهد البحوث العلمیة و إحیاء التراث الإسلامی.

بعیون، سهی (1429ق/2008م)، إسهام العلماء المسلمین فی العلوم فی الأندلس، بیروت.

پاکتچی، احمد (1383ش)، «بقی بن مَخلَد»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، به کوشش محمد کاظم موسوی بجنوردی، تهران، انتشارات دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.

همو (1380ش)، اندلس: «علوم نقلی در اندلس»، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، به کوشش محمد کاظم موسوی بجنوردی، تهران، انتشارات دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.

پرووانسال، لوی (بی‌تا)، حضارة العرب فی الأندلس، ترجمه ی ذوقان قرقوط، بیروت، دار مکتبة الحیاة.

حجی، عبدالرحمن علی (1402ق/1981م)، التاریخ الأندلسی من الفتح الإسلامی حتی سقوط غرناطة، دمشق.

حمیدی، محمد بن فتوح (1966م)، جذوة المقتبس فی ذکر ولاة  الأندلس، قاهره.

ذنون طه، عبدالواحد (2005م)، الرحلات المتبادلة بین المغرب الإسلامی و المشرق، بیروت.

همو، (1391ش)،  کندوکاوی در تاریخ و تمدن اندلس، ترجمه ی حجت رسولی، تهران.

ذهبی، محمد (1406ق/1986م)، سیر أعلام النبلاء، به کوشش شعیب أرنؤوط و محمد نعیم عرقسوسی، بیروت، مؤسسة الرسالة.

زیدان، جرجی (بی‌تا)، تاریخ تمدن اسلامی، بیروت، دارمکتبة الحیاة.

سامرائی، خلیل ابراهیم و دیگران (عبدالواحد ذنون طه، ناطق صالح مطلوب) (بی‌تا)، تاریخ العرب و حضارتهم فی الأندلس، الکتاب الجدید.

سیوطی، عبدالرحمان (1426ق/ 2005م)، بغیة الوعاة، به کوشش علی محمد عمر، قاهره، مکتبة الخانجی.

شکعه، مصطفی (2005م)، الأدب الأندلسی موضوعاته و فنونه، بیروت، دارالعلم للملایین.

شلبی، احمد (1361ش)، تاریخ آموزش در اسلام، ترجمه محمدحسین ساکت، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی.

شهیدی پاک، محمدرضا (1431ق/ 1389ش)، تاریخ تحلیلی اندلس، قم.

صاعد اندلسی، صاعد بن احمد (1912م)، طبقات الأمم، به کوشش لویس شیخو، بیروت.

ضبی، احمد بن یحیی (1884م)، بغیة الملتمس فی تاریخ رجال اهل الأندلس، مجریط.

عظیمایی، عبدالله (1374ش)، شکوفایی کتاب در قرطبه اسلامی، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، کنگره کتاب و کتابخانه در تمدن اسلامی.

عقیقی بخشایشی، عبدالرحیم (1350ش)، کتابخانه‌های اسپانیا، مکتب اسلام، ش 9، سال 12.

عنان، محمد عبدالله (1380ش)، تاریخ دولت اسلامی در اندلس، ترجمه ی عبدالمحمد آیتی، تهران.

غنیمه، عبدالرحیم (1364ش)، تاریخ دانشگاه‌های بزرگ اسلامی، ترجمه نورالله کسایی، تهران، انتشارات یزدان.

فاتحی نژاد، عنایت‌الله (1377ش)، «ابن‌مالک»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، به کوشش محمد کاظم موسوی بجنوردی، تهران، مرکز دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی.  

قربانی، زین‌العابدین (1380ش)، تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی، تهران.

مراکشی، عبدالواحد بن علی (1300ق)، تاریخ الأندلس المسمی بالمعجب فی تلخیص أخبار المغرب، قاهره، مطبعة السعادة.

مقری، احمد بن محمد (1388ق/1968م)، نفح الطیب، به کوشش احسان عباس، بیروت.

نخستین، مهدی (1367ش)، تاریخ سرچشمه‌های اسلامی آموزش‌وپرورش در غرب، ترجمه عبدالله زهیری، مشهد، آستان قدس رضوی.

نعنعی، عبدالمجید (1380ش)، دولت امویان در اندلس، ترجمه ی محمد سپهری، قم.

نیکلسون، رینولد، تاریخ ادبیات عرب، ترجمه ی کیوان دخت کیوانی، تهران، 1380ش.

وراکلی، حسن (1994م)، یاقوتة الأندلس، بیروت، دارالغرب الإسلامی.

یاقوت حموی (1408ق/1988م)، معجم الأدباء، بیروت، دارإحیاء التراث العربی.