عمل‌گرایی در حسابرسی: تحلیلی عمیق بر تأثیر تفکر پراگماتیسم بر حرفه‌ای‌گرایی حسابرسان
محورهای موضوعی : پژوهش های مالی و رفتاری در حسابداریحدیثه درویش 1 * , رامتین حبیبی 2 , علیرضا شهروزی 3
1 - گروه حسابداری، واحد ملارد، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
2 - کارشناس ارشد گروه حسابداری، واحد ملارد، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
3 - کارشناسی ارشد، گروه حسابداری، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران.
کلید واژه: تفکر پراگماتیسم, اصول اخلاقی, رویکرد عمل‌گرا, حرفه‌ای‌گرایی حسابرسان ,
چکیده مقاله :
حرفه حسابرسی به دلیل ماهیت حساس و تأثیرگذار خود، همواره نیازمند حفظ و تقویت اعتبار و اعتماد عمومی است. این اعتبار تنها از طریق پایبندی فکری و عملی حسابرسان به اصول اخلاقی و حرفه‌ای قابل تحقق است. در این راستا، تفکر پراگماتیسمی به‌عنوان رویکردی عمل‌گرا و نتیجهمحور، می‌تواند نقش مؤثری در ارتقای حرفه‌ای‌گرایی حسابرسان ایفا کند. هدف این پژوهش، بررسی تأثیر تفکر پراگماتیسمی بر حرفه‌ای‌گرایی حسابرسان است. پژوهش حاضر از نظر هدف، کاربردی و از نظر روش جمع‌آوری دادهها، توصیفی-پیمایشی است. دادهها از طریق پرسش‌نامه‌های استاندارد جمع‌آوری شده اند. جامعه آماری پژوهش، شامل کلیه حسابرسان شاغل در سازمان حسابرسی و مؤسسات بخش خصوصی در سال 1403 است که با استفاده از فرمول کوکران، ۳۹۵ نفر به عنوان نمونه انتخاب شده است. نتایج حاصل از پژوهش نشان داد که تفکر پراگماتیسمی تأثیر مثبت و معناداری بر حرفه‌ای‌گرایی حسابرسان دارد. همچنین، این پژوهش، با ارائه چارچوبی نوآورانه، نه‌تنها به غنای نظری این حوزه می‌افزاید، بلکه راهکارهای عملی برای نهادهای حرفه‌ای و سیاست‌گذاران فراهم می‌کند تا با به‌کارگیری اصول پراگماتیسمی، گامی بلند در جهت تحول حرفه حسابرسی بردارد.
Given its sensitive and influential nature, the auditing profession consistently demands the maintenance and reinforcement of public credibility and trust. Such credibility depends on auditors’ intellectual commitment to, and practical observance of, ethical and professional standards. Within this framework, pragmatic thinking (defined as a practical and results-focused mindset) can contribute meaningfully to strengthening auditors' professionalism. This study aims to investigate the influence of pragmatic thinking on auditors’ professionalism. The research is applied in purpose and follows a descriptive-survey approach for data collection. Data were obtained through standardized questionnaires.The statistical population of this study comprises all auditors employed by the Audit Organization and private sector audit firms during the year 1403 (2024–2025). The findings show that pragmatic thinking has a positive and statistically significant effect on auditors' professionalism. In addition to contributing to the theoretical foundation of the field, the study offers practical recommendations for professional bodies and policymakers to apply pragmatic principles in shaping the future direction of the auditing profession
References
Abu–Dabat, Z. (2015). Analyzing" Our Arabic language Textbooks" of the Last Grade of Primary Stage with Reference to Bloom’s Taxonomy of the Cognitive Objectives. International Journal of Academic Research in Progressive Education and Development, 4(2), 86-104.
#
Anwar, Y. (2025). What makes human accounts valuable is analytical thinking. Financial times.
#
Akbar, R., & Kuntadi, C. (2024). Pengaruh independensi auditor, profesionalisme auditor dan etika profesi auditor terhadap audit judgment. Jurnal Media Akademik (JMA), 2(5).
#
Bentley, J. W., Lambert, T. A., & Wang, E. (2021). The effect of increased audit disclosure on managers' real operating decisions: Evidence from disclosing critical audit matters. The Accounting Review, 96(1), 23-40.
#
Braun, V., & Clarke, V. (2006). Using thematic analysis in psychology. Qualitative research in psychology, 3(2), 77-101.
#
Brown, S. G., Tenbrink, A. P., & LaMarre, G. (2019). Performance while distracted: The effect of cognitive styles and working memory. Personality and Individual Differences, 138, 380-384.
Dillon, W. R., & Goldstein, M. (1984). Multivariate analysis: Methods and applications. New York (NY): Wiley, 1984..
#
Du, M. N., Wong-On-Wing, B., & Yang, D. (2022). Cross-Cultural Differences in Perceived Control Effectiveness: The Role of Cognition. Behavioral research in accounting, 34(2), 49-68.
#
Eckland, N. S., Letkiewicz, A. M., & Berenbaum, H. (2021). Examining the latent structure of emotional awareness and associations with executive functioning and depression. Cognition and Emotion, 35(4), 805-821.
#
Facione, P. A. (1990). The California Critical Thinking Skills Test--College Level. Technical Report# 1. Experimental Validation and Content Validity.
#
Fornell, C., & Larcker, D. F. (1981). Evaluating structural equation models with unobservable variables and measurement error. Journal of marketing research, 18(1), 39-50.
#
Ferry, L., Hamid, K., & Hebling Dutra, P. (2023). An international comparative study of the audit and accountability arrangements of supreme audit institutions. Journal of Public Budgeting, Accounting & Financial Management, 35(4), 431-450.
#
Giancola, M., Palmiero, M., Piccardi, L., & D’amico, S. (2022). The relationships between cognitive styles and creativity: The role of field dependence-independence on visual creative production. Behavioral Sciences, 12(7), 212.
#
Gyamera, E., Abayaawien Atuilik, W., Eklemet, I., Adu-Twumwaah, D., Baba Issah, A., Alexander Tetteh, L., & Gagakuma, L. (2023). Examining the effect of financial accounting services on the financial performance of SME: The function of information technology as a moderator. Cogent Business & Management, 10(2), 2207880.'
#
Hashemi Gohar,Mohsen,Darvish,Hadiseh,Bakhtiari,Javad ,Hasanzadeh Zakaria,Kobra .(2024).Explaining the Role and Prioritization of the Impact of Family Authenticity and Professional Training of Auditors on Audit Quality.Financial and Behavioral Researches in Accounting, 2,62-82 [in pershian]
#
Heyrani, F., Banimahd, B., & Roudposhti, F. R. (2016). Investigation of the effect of auditors’ professionalism levels on their judgment to resolve the conflict between auditor and management. Procedia economics and finance, 36, 177-188.
#
Kolb, A. Y., & Kolb, D. A. (2005). Learning styles and learning spaces: Enhancing experiential learning in higher education. Academy of management learning & education, 4(2), 193-212.
#
Kuo, N. T., Li, S., & Jin, Z. (2023). Social trust and the demand for audit quality. Research in International Business and Finance, 65, 101931.
#
Marin, L. M., & Halpern, D. F. (2011). Pedagogy for developing critical thinking in adolescents: Explicit instruction produces greatest gains. Thinking skills and creativity, 6(1), 1-13.
#
Mahdavian Rad, Kh., Zabihi, A., & Faghanimakarani, Kh. (2021). Thinking style and attributional style of independent auditors and their relationship with decision-making style. Behavioral Studies in Management, 12(2), 87–103. (In Persian)
#
mazaheri asadi,mehnoosh,aghaei chadegani,arezoo.(2024) .Audit Team Quality and Audit Quality Dysfunctional Behaviors: Impirical Evidence from Iranian Audit Firms .Financial and Behavioral Researches in Accounting,3[in pershian]
#
Nagirikandalage, P., Binsardi, A., & Kooli, K. (2022). Audit sampling strategies and frauds: an evidence from Africa. Managerial Auditing Journal, 37(1), 170-192.
#
Noordin, N. A., Hussainey, K., & Hayek, A. F. (2022). The use of artificial intelligence and audit quality: An analysis from the perspectives of external auditors in the UAE. Journal of Risk and Financial Management, 15(8), 339.
#
Rashid, M., Khan, N. U., Riaz, U., & Burton, B. (2023). Auditors' perspectives on financial fraud in Pakistan–audacity and the need for legitimacy. Journal of Accounting in Emerging Economies, 13(1), 167-194.
#
Rayner, S., & Riding, R. (1997). Towards a categorisation of cognitive styles and learning styles. Educational psychology, 17(1-2), 5-27.
#
Rylander Eklund, A., Navarro Aguiar, U., & Amacker, A. (2022). Design thinking as sensemaking: Developing a pragmatist theory of practice to (re) introduce sensibility. Journal of Product Innovation Management, 39(1), 24-43.
#
Wolfe, C. J., Christensen, B. E., & Vandervelde, S. D. (2020). Intuition versus analytical thinking and impairment testing. Contemporary Accounting Research, 37(3), 1598-1621.
#
Wu, X., Fan, Y., & Yang, Y. (2019). Do critical audit matters signal higher quality of audited financial information? Evidence from asset impairment. China Journal of Accounting Studies, 7(2), 170-183.
#
Yuan, H., Lu, K., Yang, C., & Hao, N. (2021). Examples facilitate divergent thinking: The effects of timing and quality. Consciousness and Cognition, 93, 103169.
#
Zanganeh,Moasarrez,Seraji,Fereshteh.(2023).A Study of the Effect of Professionalism, Organizational Culture, and Leadership Style on Auditors’ Performance Regarding the Moderating Role of Studies of ethics and behavior in accounting and auditing2,75-94[in pershian]
#
zeighami, P. and Pakmaram, A. (2022). The Role of Critical Thinking Auditors in quality of internal audit. Journal of Accounting and Management Vision, 5(59), 41-55[in pershian]
#
Financial and Behavioral Researches in Accounting
Vol. 5, No. 1, Ser No. (16), Spring 2025, pp. 115-135
Pragmatism in Auditing: An In-Depth Analysis of the Impact of Pragmatism Thinking on Auditors' Professionalism
Hadiseh Darvish1, Ramtin Habibi2, Alireza Shahrouzi3
| Received: 2025/05/09 Accepted: 2025/06/18 |
Abstract Given its sensitive and influential nature, the auditing profession consistently demands the maintenance and reinforcement of public credibility and trust. Such credibility depends on auditors’ intellectual commitment to, and practical observance of, ethical and professional standards. Within this framework, pragmatic thinking (defined as a practical and results-focused mindset) can contribute meaningfully to strengthening auditors' professionalism. This study aims to investigate the influence of pragmatic thinking on auditors’ professionalism. The research is applied in purpose and follows a descriptive-survey approach for data collection. Data were obtained through standardized questionnaires. The statistical population of this study comprises all auditors employed by the Audit Organization and private sector audit firms during the year 1403 (2024–2025). The findings show that pragmatic thinking has a positive and statistically significant effect on auditors' professionalism. In addition to contributing to the theoretical foundation of the field, the study offers practical recommendations for professional bodies and policymakers to apply pragmatic principles in shaping the future direction of the auditing profession. Keywords: Pragmatic thinking, ethical principles, pragmatic approach, auditor professionalism. JEL Cassification: M40،M42،I20 |
Background and purpose: Given its sensitive and influential nature, the auditing profession consistently demands the maintenance and reinforcement of public credibility and trust. Such credibility depends on auditors’ intellectual commitment to, and practical observance of, ethical and professional standards. Within this framework, pragmatic thinking (defined as a practical and results-focused mindset) can contribute meaningfully to strengthening auditors' professionalism. This study aims to investigate the influence of pragmatic thinking on auditors’ professionalism.
Methodology: The research is applied in purpose and follows a descriptive-survey approach for data collection. Data were obtained through standardized questionnaires. The statistical population of this study comprises all auditors employed by the Audit Organization and private sector audit firms during the year 1403 (2024–2025). Cochran’s formula for an unlimited population was used to determine the sample size, yielding a total of 395 participants. The pragmatic thinking questionnaire was adapted from the instrument developed by Facione (1990), while the professionalism questionnaire was based on the tool introduced by Heyrani et al. (2016).
Research Findings: Research Hypothesis Testing: The results for the first hypothesis indicate that the path coefficient for the effect of pragmatic thinking on auditors' professionalism is 0.668, with a t-statistic of 40.268, well above the critical threshold of 1.96. Based on the factor loading, a one-unit increase in pragmatic thinking leads to a 68.8% improvement in auditors' professionalism. Therefore, the research hypothesis is supported.
Research Hypothesis Testing: The results for the first hypothesis indicate that the path coefficient reflecting the effect of pragmatic thinking on auditors’ professionalism is 0.668, with a t-statistic of 40.268, well above the critical threshold of 1.96. Based on the factor loading, a one-unit increase in pragmatic thinking corresponds to a 68.8% improvement in auditors' professionalism. Therefore, the research hypothesis is supported.
Research Findings: The results of this study align with previous research, including that of Akbar and Kontadi (2024), which identified professionalism and ethical conduct as critical factors in improving audit judgment. The key distinction of the present study lies in its focus on pragmatic thinking as a novel approach to strengthening professionalism. The findings are also consistent with Rashid et al. (2023), which stressed the importance of reinforcing professional courage and legitimacy in auditing. Pragmatic thinking, by improving problem-solving and decision-making capabilities, may contribute to enhanced professional courage and legitimacy. Likewise, the results correspond with studies by Bentley et al. (2020) and Wu et al. (2020), which examined the role of critical thinking in enhancing managerial decision-making and the quality of financial disclosure. However, this study introduces pragmatic thinking as a complementary construct to critical thinking, one that supports action-oriented behavior and adaptability, thereby contributing to improved auditor performance.
The results are also consistent with Wolf et al. (2019), which emphasized the importance of integrating analytical and intuitive thinking in professional judgment. Pragmatic thinking, through its emphasis on balancing theory with practice, enables auditors to more effectively apply both analytical and intuitive reasoning. Based on the study's findings, it is recommended that the Audit Organization, the Iranian Association of Certified Public Accountants, and other professional institutions develop training and development programs aimed at cultivating pragmatic thinking among auditors. Such programs may include practical workshops, case-based learning, and simulations that promote flexible and solution-oriented problem-solving. Furthermore, it is advised that professional policymakers formulate standards and guidelines that explicitly recognize the role of pragmatic thinking within the auditing process.
For future research, it is recommended to investigate the impact of pragmatic thinking on other dimensions of professionalism, including professional ethics, independence, and auditors’ social responsibility. Conducting comparative studies across diverse cultural and economic contexts may also offer a more comprehensive understanding of the role of pragmatic thinking in international auditing.
| Authors retain the copyright and full publishing rights. Published by Islamic Azad University, Isfahan (Khorasgan) Branch. This article is an open access article licensed under the Creative Commons Attribution 4.0 International (CC BY 4.0) |
[1] 1. Department Of Accounting, ShQ.C., Islamic Azad University, Shahr-e Qods, Iran (Corresponding author)
(Email: Hadis.Darvish@iau.ac.ir)
[2] 2. Master of Accounting, Malard Branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran. (Email: Ramtinhabibi@gmail.com)
[3] 3. MSc. in Accounting, University of Shahid Beheshti, Tehran, Iran. (Email: Ali.Shahrouzi@gmail.com)
DOI: 10.30486/FBRA.1404.1205044
پژوهش‌های مالی و رفتاری در حسابداری
دورۀ پنجم، شمارۀ اول، پیاپی 16، بهار 1404، صفحۀ 135-115
عمل‌گرایی در حسابرسی: تحلیلی عمیق بر تأثیر تفکر پراگماتیسم بر حرفه‌ای‌گرایی حسابرسان
حدیثه درویش1، رامتین حبیبی2، علیرضا شهروزی3
|
تاریخ پذیرش: 28/03/1404 |
|
چکیده
حرفۀ حسابرسی به دلیل ماهیت حساس و تأثیرگذار خود، همواره نیازمند حفظ و تقویت اعتبار و اعتماد عمومی است. این اعتبار تنها از طریق پایبندی فکری و عملی حسابرسان به اصول اخلاقی و حرفه‌ای قابل‌تحقق است. در این راستا، تفکر پراگماتیسمی به‌عنوان رویکردی عمل‌گرا و نتیجهمحور، می‌تواند نقش مؤثری در ارتقای حرفه‌ای‌گرایی حسابرسان ایفا کند. هدف این پژوهش، بررسی تأثیر تفکر پراگماتیسمی بر حرفه‌ای‌گرایی حسابرسان است. پژوهش حاضر از نظر هدف، کاربردی و از نظر روش جمع‌آوری دادهها، توصیفی-پیمایشی است. دادهها از طریق پرسش‌نامه‌های استاندارد جمع‌آوری شده‌اند. جامعۀ آماری پژوهش، شامل کلیۀ حسابرسان شاغل در سازمان حسابرسی و مؤسسه‌های بخش خصوصی در سال 1403 است که با استفاده از فرمول کوکران، ۳۹۵ نفر به‌عنوان نمونه انتخاب شده است. نتایج حاصل از پژوهش نشان داد که تفکر پراگماتیسمی تأثیر مثبت و معناداری بر حرفه‌ای‌گرایی حسابرسان دارد. همچنین، این پژوهش، با ارائۀ چارچوبی نوآورانه، نه‌تنها به غنای نظری این حوزه می‌افزاید، بلکه راهکارهای عملی برای نهادهای حرفه‌ای و سیاست‌گذاران فراهم می‌کند تا با به‌کارگیری اصول پراگماتیسمی، گامی بلند در جهت تحول حرفۀ حسابرسی بردارد.
واژه‌های کلیدی: تفکر پراگماتیسم، اصول اخلاقی، رویکرد عمل‌گرا، حرفه‌ای‌گرایی حسابرسان.
طبقه‌بندی موضوعی: M40،M42،I20
مقدمه
در دنیای پویا و پیچیدۀ حسابرسی که با چالش‌های فزاینده‌ای همچون تحولات فناوری، افزایش حجم معاملات و پیچیدگی استانداردهای گزارشگری مالی روبه‌رو است، نقش حسابرسان به‌عنوان نگهبانان اعتماد عمومی به‌شدت مورد تأکید قرار گرفته است(هاشمی‌گهر و همکاران، 1403). در این میان، تفکر انتقادی به‌عنوان یکی از ارکان اساسی صلاحیت حرفه‌ای حسابرسان، نه‌تنها توانایی تحلیل مسائل چندبعدی را ارتقا می‌بخشد، بلکه به‌عنوان سپری در برابر تهدیدهای بالقوه‌ای همچون خطاهای شناختی، سوگیری‌های ناخودآگاه و محدودیت‌های ذهنی عمل می‌کند. این مفهوم فراتر از مهارت‌های تحلیلی صرف، دربرگیرندۀ ظرفیتی ژرف برای ارزیابی نظام‌مند شواهد، شناسایی روابط علّی پنهان و اتخاذ تصمیم‌هایی است که در بستر عدم قطعیت‌های ذاتی محیط‌های اقتصادی معنا می‌یابند(زیغمی و پاک‌مرام، 1401). قابلیت‌های فنی و تخصصی کارشناسان حسابرسی که از طریق درک عمیق ریسک‌های سازمانی و سازوکارهای کنترل به‌دست می‌آید، منجربه بهبود کیفیت مشاورۀ مدیریت و ارائۀ راه‌حل‌های اصلاحی مؤثر می‌شود (دوو و همکاران، 2022). برعکس، سازمان‌هایی که واحدهای حسابرسی مستقل با قابلیت‌های تخصصی ندارند، نه‌تنها مزایای نظارت متخصص را از دست می‌دهند، بلکه خود را در معرض اتکای نامطلوب بر برداشت‌های ذهنی و بالقوۀ ناقص مدیریت ارشد قرار می‌دهند. فقدان صلاحیت حرفه‌ای در فرایند نظارتی احتمالاً پیامدهای نامطلوبی مانند کاهش اعتماد عمومی به فرایند بازرسی و افزایش پذیرش ناخودآگاه ریسک‌های تجاری را به همراه خواهد داشت. این وضعیت می‌تواند منجربه تخصیص ناکارآمد منابع و پیامدهای نامطلوب اجتماعی - اقتصادی در سطح کلان شود. کارایی نظارتی فرایند حسابرسی به داشتن صلاحیت‌های تخصصی و حرفه‌ای بستگی دارد. تنها در این صورت است که نهادهای نظارتی می‌توانند به اصول و استانداردهای پذیرفته‌شده پایبند باشند و به طور موثر در راستای منافع سازمان‌ها و ذی‌نفعان عمل کنند. این رویکرد تجاری دستیابی به اهداف نظارتی و ایجاد ارزش اضافی برای همۀ ذی‌نفعان را تضمین می‌کند(ناگیریکاندالاگی و همکاران، ۲۰۲۲). از طرفی حرفۀ حسابرسی به‌عنوان یکی از مشاغل تحلیلی و حل مسئله در تجارت شناخته می‌شود که برحسب مسئولیت‌های قانونی، حقوقی و اجتماعی، نیازمند استدلال و ادراک در قضاوت‌های خود برای ارتقای کیفیت گزارش‌های حسابرسی برای استفاده‌کنندگان می‌باشد. لذا حسابرسان به‌عنوان تدوین‌کنندگان این گزارش‌ها نقش تعیین‌کننده‌ای در ارزیابی و تحلیل‌های مرتبط با عملکردهای صاحبکاران دارند (فری و همکاران، 2023). در واقع حسابرسان نیازمند دارا بودن سطحی از الگوهای تفکر تحلیلی هستند که براساس آن شواهد و مستندات ارائه‌شده توسط صاحبکاران را با واقعیت‌های عملکردی تطبیق دهند و براساس الزامات و استانداردهای مدون و آیین رفتار حرفه‌ای نسبت به ارائۀ گزارش به ذی‌نفعان اقدام نمایند. مروری بر پژوهش‌های گذشته در زمینۀ حرفه‌ای‌گرایی حسابرسان نشان دهندۀ این موضوع است که با آغاز دهۀ ۱۹۷۰ ماهیت ارائۀ گزارش‌های حسابرسی براساس روش‌های تحلیلی حسابرسان انجام می‌گرفته که این موضوع به دلیل فاصله گرفتن حسابرسان از شیوه‌های کلاسیک در ارائۀ گزارش‌ها به ایجاد انقلابی در کیفیت حسابرسی منجر گردیده است (ناگیریکاندالاگی و همکاران ، ۲۰۲۲). مطالعات نشان داده است تفکر تحلیلی می‌تواند زمینه‌ساز تفکر عمل‌گرایانه یا پراگماتیسمی در حسابرسان گردد؛ یعنی تفکر انتقادی به حسابرس کمک نماید تا عملکردهای صاحبکاران را به‌گونه‌ای تفسیر نماید که بتواند واقعیت‌ها آن‌طور که هست به اطلاع ذی‌نفعان رسانده شود؛ لذا محتمل‌ترین پیامد در کارکردهای الگوی تفکر تحلیلی حسابرسان، تفسیرهایی است که می‌توان یک حسابرس از لحن گزارش ارائه‌شده توسط صاحبکاران داشته باشد تا اظهارنظرهای حسابرسان قبلی مبنی بر ارتقای سطح شناخت حسابرس از صاحبکاران قرار گیرد. به‌عبارت دیگر یک حسابرس با الگوبرداری از شیوۀ تفکر پراگماتیسم‌گرایانه همواره در پی رسیدن به ارتباط منطقی بین مستندات با تجارب قبلی خود است تا بتواند هرگونه تحریف و یا تقلب‌های مالی صاحبکاران را شناسایی و گزارش نماید. از طرف دیگر بررسی تعدد پرونده‌های حقوقی و شکایات یا مستندات شرکت‌ها در دفاعیه‌ها نیز همگی بخشی از شیوۀ تفکر عمل‌گرایانه‌ای است که حسابرسان می‌توانند به‌کارگیرند تا از طریق آن به‌گونه‌ای منسجم‌تر نسبت به عملکردهای صاحبکاران اظهارنظر نمایند(نورالدین و همکاران ،2022 ).
نتایج این پژوهش از منظر نظری، درک عمیق‌تری از تأثیر تفکر پراگماتیسم بر حرفه‌ای‌گرایی حسابرسان ارائه می‌دهد و چارچوبی مفهومی برای تبیین تعامل بین عمل‌گرایی و اصول حرفه‌ای حسابرسی فراهم می‌کند. این مطالعه با تحلیل مبانی فلسفی پراگماتیسم و انعکاس آن در رفتار حرفه‌ای حسابرسان، شکاف موجود در ادبیات حسابرسی را پر می‌کند و زمینه را برای پژوهش‌های آینده در حوزه‌های مرتبط با اخلاق حرفه‌ای، تصمیم‌گیری‌های عملیاتی و مسئولیت‌پذیری اجتماعی حسابرسان هموار می‌سازد. همچنین، نتایج این پژوهش می‌تواند به‌عنوان مبنایی برای توسعۀ نظریه‌های جدید در حوزۀ حسابرسی عمل‌گرا استفاده شود و درک بهتری از نحوۀ تعادل بین انعطاف‌پذیری عملی و پایبندی به استانداردهای سخت‌گیرانۀ حرفه‌ای ارائه دهد. از منظر عملی، نتایج این پژوهش برای جوامع حرفه‌ای مختلف، از جمله حسابرسان، تنظیم‌کنندگان استانداردهای حسابرسی و مؤسسه‌های آموزشی، دلالت‌های سیاستی قابل‌توجهی دارد. برای حسابرسان، این مطالعه راهکارهای عملی برای تقویت حرفه‌ای‌گرایی از طریق رویکردی عمل‌گرا ارائه می‌کند و نشان می‌دهد چگونه می‌توان در عین حفظ اصول اخلاقی، به راه‌حل‌های کاربردی و متناسب با شرایط واقعی دست یافت. برای تنظیم‌کنندگان استانداردها، نتایج این پژوهش می‌تواند مبنایی برای بازنگری در استانداردهای حسابرسی با هدف افزایش کارایی و انعطاف‌پذیری باشد. همچنین، مؤسسه‌های آموزشی می‌توانند از نتایج این پژوهش برای طراحی دوره‌های آموزشی استفاده کنند که به پرورش مهارت‌های عملی و تفکر انتقادی در دانشجویان حسابرسی کمک می‌کند. در نهایت، این پژوهش به ارتقای کیفیت خدمات حسابرسی و افزایش اعتماد عمومی به این حرفه منجر خواهد شد.
باتوجه‌به مبانی نظری ذکرشده در بالا، سؤال اصلی پژوهش حاضر این است که آیا تفکر پراگماتیسمی بر حرفه‌ای‌گرایی حسابرسان تأثیر دارد؟ با درنظرگرفتن پژوهش‌های انجام‌شده در داخل کشور و سایر کشورها، جنبه‌های نوآوری پژوهش حاضر به شرح زیر می‌باشد:
نخست اینکه، پژوهش حاضر، نخستین تحقیقی است که به بررسی تأثیر تفکر پراگماتیسمی بر حرفه‌ای‌گرایی حسابرسان در چارچوب بافت فرهنگی و حرفه‌ای ایران می‌پردازد. این مطالعه با تلفیق مفاهیم فلسفۀ پراگماتیسم و اصول حرفه‌ای‌گرایی در حسابرسی، رویکردی نوین را در تحلیل رفتارها و نگرش‌های حسابرسان ارائه می‌دهد. علاوه بر این، نتایج این پژوهش می‌تواند به‌عنوان مبنایی برای توسعۀ چارچوب‌های نظری و عملی در حوزۀ آموزش و تربیت حسابرسان مورداستفاده قرار گیرد. همچنین، یافته‌های این پژوهش می‌تواند به سیاست‌گذاران و نهادهای حرفه‌ای کمک کند تا با درنظرگرفتن ابعاد تفکر پراگماتیسمی، برنامه‌هایی را برای ارتقای حرفه‌ای‌گرایی و بهبود کیفیت حسابرسی طراحی و اجرا نمایند. این پژوهش با ارائۀ دیدگاهی جدید در حوزۀ حسابرسی، زمینه را برای پژوهش‌های آتی در سایر کشورها و بافت‌های فرهنگی مختلف فراهم می‌کند و به غنای ادبیات موجود در این حوزه می‌افزاید.
مبانی نظری و پیشینۀ پژوهش
در تحلیل ماهیت حرفه‌ای‌سازی (حرفه‌ای‌گرایی) حرفه‌ها، رویکرد اولیه مبتنی بر شناسایی شاخص‌های عینی و ساختاری است که ماهیت ممتاز حرفه‌ها را تعریف می‌کند. با توسعۀ این رویکرد، محققان فراتر از شاخص‌های رسمی حرکت کرده‌اند تا به سطح کیفی حرفه‌ای عمیق‌تر اشاره کنند. این رویکرد بر ابعاد انتزاعی اما اساسی که زیرساخت سازمان‌های تجاری را شکل می‌دهد، تأکید دارد. در این پارادایم، نگرش‌ها و جنبه‌های رفتاری به‌عنوان عناصر کلیدی در نظر گرفته می‌شوند که منعکس‌کنندۀ عملکردها و تعاملات متخصصان هستند. به این معنا، حرفه‌گرایی مفاهیمی فراتر از تسلط فنی را دربرمی‌گیرد و نیازمند یک نظام ارزشی و اخلاقی خاص است که هویت و چارچوب کارکردی حرفه را تعیین می‌کند. این رویکرد، حرفه‌ای بودن را نه‌تنها به‌عنوان یک مهارت، بلکه به‌عنوان یک "شیوۀ زندگی" حرفه‌ای می‌داند(کائو و همکاران، 2023). واژۀ پراگماتیست برگرفته از پراگما است که در زبان یونانی به معنای عمل است به همین علت پراگماتیسم را عمل‌گرایی نیز می‌خوانند. اولین‌بار واژۀ پراگماتیسم را منطق‌شناس آمریکایی به نام چارلز ساندرز پیرس به‌کاربرد. او درواقع قصد داشت روشی را برای حل مسائل عقلی و ارزشیابی آن‌ها بیان کند؛ اما به مرور زمان این واژه معنای دیگری به خود گرفت و به تفکر پراگماتیستی تغییر کرد(مارین و هالپرن، ۲۰۱۱). ارزشیابی تحلیلی براساس یک نظریۀ اساسی فکری استوار است. هنگام مواجهه با متنی به ظاهر پیچیده، زمانی که محتوای آن به‌طور طبیعی ساده است، هوشیاری و توجه سیستماتیک به درک دقیق ممکن است آشکار شود. در چنین مواردی ممکن است نویسنده به دلیل تلاش برای ایجاد ابهام به جای روشنگری مورد انتقاد قرار گیرد. تبیین یک اصل اساسی در تحلیل انتقادی است. جستجوی حقیقت از طریق پرسش مداوم مانند حفاری در تاریکی است تا سرانجام به نور آگاهی برسد. از سوی دیگر، دقت مفهومی یک عنصر ضروری در این فرایند محسوب می‌شود. تعاریف دقیق مانند ابزارهای اندازه‌گیری ظریفی عمل می‌کنند که قادر به نمایش دقیق بخشی از واقعیت هستند. برعکس، ابهام مفهومی مانند ابزاری ناکارآمد است که نه‌تنها به اهداف خود نمی‌رسد، بلکه می‌تواند منجربه انحراف از مسیر اصلی شود. مفاهیم مبهم می‌تواند ذهن را گمراه کند، مانند استفادۀ نادرست از مته که باعث پیچش نادرست می‌شود. اینجاست که ارزش اساسی دقت در تفکر تحلیلی مشخص می‌شود(ابودابات، ۲۰۱۵). فرایندهای تحلیلی، به‌عنوان سازوکارهای شناختی عمیق، روش های خاصی را برای پردازش اطلاعات و فرمول‌بندی پاسخ‌های رفتاری نشان می‌دهند. این سیستم‌های ذهنی که ریشه در روان‌شناسی شناختی دارند، نحوۀ درک، تفسیر و درونی کردن داده‌های محیطی توسط افراد را نشان می‌دهد. هر فردی اطلاعات را سازماندهی می‌کند و راهبردهای حل مسئله را براساس مدل تحلیلی خود که ترکیبی از تجربۀ عینی، تأمل انتقادی، ساختار مفهومی و آزمون عملی است، توسعه می‌دهد. این چارچوب پردازش نه‌تنها به‌عنوان یک فیلتر شناختی عمل می‌کند، بلکه با ارائۀ سازگاری در تفسیر محرک، مبنایی برای تصمیم‌گیری منطقی نیز فراهم می‌کند. مدل‌های پیشرفته، مانند سیستم‌های یادگیری تجربی، این فرایندهای پیچیده را از نظر تعامل پویا ابعاد مختلف شناختی توضیح می‌دهد(ناگیریکاندالاگی و همکاران، ۲۰۲۲). یک مدل مهم از پارادایم تحلیلی که باید به آن اشاره کرد، مدل یادگیری تجربی است که کلب و همکاران (2005) معرفی کردند. همان‌طور که در شکل(1) نشان داده شده است، مدل براساس یک ماتریس چندبعدی متشکل از چهار محور تجربۀ عینی است.
شکل(1). ماتریس الگوی تحلیلی (منبع: ناگیریکاندالاگی و همکاران ، ۲۰۲۲)
براساس این ماتریس، فرد عملی را با تجربۀ عینی انجام می‌دهد، براساس مشاهدۀ تأملی به موضوع می اندیشد. مفهوم‌پردازی انتزاعی موضوع از استدلال و نظریه‌پردازی انتزاعی برای تلاش برای کسب دانش علّی از یک موضوع براساس آزمایش فعال استفاده می‌کند. بنابراین، چهار سبک واگرا که با تلاقی چهار بعد ذکرشده مشخص شده است سبک تطبیقی، جذب و همگرا است که به طور جداگانه توضیح داده شده است. به‌طور کلی باید بیان کرد که آداپتورها و واگراها بر یک سبک انضمامی تکیه دارند، درحالی‌که همگراها و جذب‌کننده‌ها دارای سبک انتزاعی در نظر گرفته می شوند. بااین‌حال، هر نوع الگوی تحلیلی به‌طور جداگانه در زیر مورد بحث قرار گرفته است (یوآن و همکاران، 2021). بعد اول ماتریس، مدل تحلیلی همگرا است که از تلاقی مفهوم‌سازی و ماتریس تجربی تشکیل شده است و ویژگی‌های افرادی را بیان می‌کند که سعی می‌کنند نظریۀ عملی را در حل مسئله به‌کار ببرند. این سبک معمولاً زمانی مؤثر است که راه‌حل صحیح واحد از قبل برای مشکلی وجود داشته باشد و راه‌حلی جدید در هنگام حل مشکل جدید با تغییر جزئی اعمال شود(اکلاند و همکاران، 2021). ماتریس دوم سبک جذبی یا برنامه‌ریزی است که از تلاقی مفهوم‌سازی به‌عنوان محور عمودی با مشاهدۀ بازتابی به‌عنوان محور افقی تشکیل شده است و به استفاده از استدلال قیاسی و توانایی فرد در ساخت مدل‌های نظری اشاره دارد. بنابراین، براساس این سبک، افراد تلاش می‌کنند تا شواهد را ادغام کرده و نظریه‌ای منسجم ایجاد کنند (برون و همکاران، 2019). ماتریس سوم تطبیقی (عملی) است که از تلاقی تجربۀ عینی و آزمایش تشکیل شده است. تحت‌تأثیر این الگوی تحلیلی، افراد سعی می‌کنند از قدرت شهودی بیشتر برای تفسیر مشکلات استفاده کنند و برای دسترسی به اطلاعات به دیگران تکیه کنند (جیاناکولا و همکاران، 2022). چهارمین ربع ماتریس واگرا (نوآورانه) است که از تلاقی تجربۀ عینی و مشاهدۀ بازتابی پدید می‌آید و بیانگر این واقعیت است که افرادی که به این سبک از حل مسئله پی می‌برند، سعی می‌کنند ایده‌ها و راه‌حل‌های جایگزین برای یک مشکل خلق کنند و بیشتر این ایده‌ها باید نتایج ملموسی داشته باشد تا حل شود.
همچنین در زمینۀ پیشینۀ پژوهش می‌توان به پژوهش‌های ذیل اشاره کرد:
انور (2025) در پژوهشی تحت عنوان " آنچه حسابداران انسانی را ارزشمند می سازد، تفکر تحلیلی است"، به این نتیجه می‌رسد که با وجود پیشرفت‌های هوش مصنوعی، مهارت‌های انسانی مانند تفکر تحلیلی، قضاوت حرفه‌ای و حل مسائل پیچیده همچنان برای حسابداران ارزشمند و ضروری است. او پیشنهاد می‌کند که آموزش حسابداری باید بر توسعۀ این مهارت‌ها تمرکز کند تا حسابداران بتوانند در کنار فناوری‌های نوین، نقش موثری ایفا کنند.
اکبر و کونتادی (2024) در پژوهشی تحت عنوان "تأثیر استقلال حسابرس، حرفه‌ای‌گرایی حسابرس و اخلاق حرفه‌ای حسابرس بر قضاوت حسابرسی" به بررسی تأثیر متغیرهای استقلال، حرفه‌ای‌گرایی و اخلاق حرفه‌ای بر قضاوت حسابرسی پرداختند. نتایج پژوهش آن‌ها نشان داد که هر سه متغیر، تأثیر مثبت و معناداری بر قضاوت حسابرسی دارند. نتایج این پژوهش، بر اهمیت تقویت استقلال و اخلاق حرفه‌ای در بهبود کیفیت قضاوت‌های حسابرسی تأکید می‌کند.
راشید و همکاران (2023) در پژوهشی تحت عنوان "دیدگاه حسابرسان از نظر شیوۀ تفکر تحلیلی در مورد تقلب مالی در پاکستان: ارزیابی جسارت و نیاز به مشروعیت" با مصاحبه از 50 حسابرس در پاکستان به ارائۀ مدلی مبتنی بر جسارت و مشروعیت حرفه‌ی حسابرسی پرداختند. مدل ارائه‌شدۀ آن‌ها، گویای این موضوع بود که کاهش جسارت‌های حرفه‌ای در حسابرسی از یک سو، کاهش شناخت تحلیلی حسابرسان را دربرداشته و از سوی دیگر، باعث گسترش تقلب‌های فراگیر مالی از طریق ضد و بند صاحبکاران با حسابرسان گردیده است.
بِنتلی و همکاران (۲۰۲۰) در پژوهشی تحت عنوان «بررسی تأثیر سطح تفکر انتقادی حسابرسان در اظهارنظر بر تصمیم‌گیری‌های عملیاتی مدیران» به این نتیجه رسیدند که به‌کارگیری سطح تفکر انتقادی حسابرسان در اظهارنظر می‌تواند به افزایش قدرت تصمیم‌گیری مدیران کمک نماید و سطح ریسک‌های احتمالی شرکت تحت کنترل قرار گیرد و منافع ذی‌نفعان حفظ گردد. وجود این رویکرد به‌عنوان مزیت بازار حسابرسی تلقی و این موضوع باعث افزایش سطح پویایی مخابرۀ اطلاعات شفاف به تصمیم‌گیرندگان و سهام‌داران می‌گردد.
وو و همکاران (۲۰۲۰) در پژوهشی تحت عنوان "کیفیت افشای صورت‌های مالی تحت‌تأثیر تفکر انتقادی" تعداد ۱۱۶ اظهارنظر سال قبل حسابرسان (سال ۲۰۱۷) را که دارای تفکر انتقادی در مورد شرکت‌ها بودند بررسی کردند. درواقع آن‌ها وجود اظهارنظرهای منتقدانة حسابرسان در مورد عملکردهای مالی در سال ۲۰۱۷ را برای سال ۲۰۱۸ و افشای اطلاعات در قالب صورت‌های مالی سال بعد را بررسی نمودند. نتایج پژوهش آن‌ها نشان داد که وجود تفکر انتقادی باعث می‌گردد تا سطح شفافیت‌ها در افشای صورت‌های مالی شرکت‌ها تقویت گردد.
وُلف و همکاران (۲۰۱۹) در پژوهشی تحت عنوان "شهود در مقابل تفکر تحلیلی و آزمون اختلال در حسابرسی" به این نتیجه رسیدند که حسابرسان مسن اما کم‌تجربه، معمولاً از تفکر تحلیلی بیشتر بهره می‌برند، درحالی‌که، حسابرسان جوان‌تر حتی با تجربة کمتر از ظرفیت‌های تفکر شهودی در قضاوت‌های حرفه‌ای خود بهره می‌برند. درنهایت مشخص گردید، حسابرسان دارای سن بیشتر و باتجربه‌تر نسبت به هر دو گروه دیگر چه به لحاظ استدلال تحلیلی و چه به لحاظ استدلال شهودی، از قابلیت‌های بیشتری به لحاظ ساختار ذهن‌آگاهی و توانمندی‌های تجربی و تخصصی برخوردار هستند.
گودرزی و همکاران(1404) در پژوهشی تحت عنوان " مدلی جهت شناسایی ویژگی‌های شخصیتی و اخلاقی حسابرسان مستقل کشور" به این نتیجه رسیدند که ویژگی‌های شخصیتی و اخلاقی حسابرسان مستقل کشور شامل مؤلفۀ اخلاق حرفه‌ای و زیرمؤلفههای اخلاق حرفه‌ای، جنبۀ فردی، جنبۀ سازمانی، جنبۀ محیطی، مؤلفۀ ویژگی‌های شخصیتی و زیرمؤلفههای گشودگی ذهن، وجدان کاری، برون‌گرایی، توافق‌پذیری، روان‌آزردگی در سطح مطلوب قرار گرفته‌اند و میانگین این عوامل بیشتر از 0.3 مورد سنجش قرار گرفته است.
هاشمی‌گهر و همکاران (1403) در پژوهشی تحت عنوان " تبیین نقش و اولویت‌بندی تأثیر اصالت خانوادگی و تربیت حرفه‌ای حسابرسان بر کیفیت حسابرسی" با بررسی 310 نفر از حسابرسان با تمامی مراتب شغلی در حرفۀ حسابرسی، به این نتیجه رسیدند که اصالت خانوادگی و تربیت حرفه‌ای حسابرسان تأثیر مثبت و معناداری بر کیفیت حسابرسی دارد؛ همچنین میزان تاثیرگذاری اصالت خانوادگی و تربیت حسابرس، بر کیفیت حسابرسی متفاوت است.
مظاهری اسدی و آقایی چادگانی (1403) در پژوهشی تحت عنوان "کیفیت تیم حسابرسی و رفتارهای تهدیدکنندۀ کیفیت حسابرسی: شواهد تجربی از مؤسسات حسابرسی ایرانی"، به این نتیجه رسیدند که فردزدایی تیم حسابرسی با رفتارهای تهدیدکنندۀ کیفیت حسابرسی رابطۀ مثبت و معناداری دارد. همچنین نتایج پژوهش آن‌ها نشان داد که نابرابری جنسیتی با رفتارهای تهدیدکنندۀ کیفیت حسابرسی رابطۀ مثبت و معناداری دارد. هویت اجتماعی با رفتارهای تهدیدکنندۀ کیفیت حسابرسی رابطه‌ای ندارد و نمی‌تواند رابطۀ بین فردزدایی و رفتارهای تهدیدکنندۀ کیفیت حسابرسی را تعدیل کند.
زنگانه و سراجی (1402) در پژوهشی تحت عنوان "بررسی تأثیر حرفه‌ای‌گرایی، فرهنگ‌سازمانی و سبک رهبری بر عملکرد حسابرسان باتوجه به نقش تعدیلی هوش معنوی" به این نتایج رسیدند که 1. حرفه‌ای بودن، فرهنگ سازمانی و سبک رهبری بر عملکرد حسابرس تأثیر بسزایی دارد؛ 2. هوش معنوی اثر حرفه‌ای بودن بر عملکرد حسابرس را تعدیل می‌کند؛ 3. هوش معنوی تأثیر فرهنگ سازمانی بر عملکرد حسابرس را تعدیل می‌کند؛ 4. هوش معنوی تأثیر سبک رهبری بر عملکرد حسابرس را تعدیل می‌کند و 5. رعایت قوانین و مقررات حرفه‌ای حسابداری باعث افزایش کارایی حسابرسی می‌شود.
زیغمی و پاک مرام (1401) در پژوهشی تحت عنوان " بررسی نقش تفکر انتقادی حسابرسان در کیفیت عملکرد حسابرسی داخلی" به این نتیجه رسیدند که عناصر عاطفی (سابقۀ حسابرس) بر کیفیت عملکرد حسابرسی داخلی تأثیر معنی‌دار و مثبت دارد و عناصر شناختی (آموزش و یادگیری حرفه‌ای) و عناصر رفتاری (اجرای فرایند حسابرسی) بر کیفیت عملکرد حسابرسی داخلی تأثیر معنی‌دار و مثبت دارد. پیشینۀ پژوهش‌ها در حوزۀ حسابرسی نشان‌دهندۀ تلاش‌های قابل‌توجهی در بررسی عوامل مؤثر بر عملکرد، کیفیت و تصمیم‌گیری حسابرسان است. پژوهش‌های پیشین عمدتاً بر نقش عواملی مانند حرفه‌ای‌گرایی، فرهنگ سازمانی، سبک رهبری، هوش معنوی، تفکر انتقادی و سبک‌های تصمیم‌گیری متمرکز بوده‌اند. برای مثال، برخی پژوهش‌ها تأثیر حرفه‌ای‌گرایی و فرهنگ سازمانی بر عملکرد حسابرسان را باتوجه به نقش تعدیل‌کنندۀ هوش معنوی بررسی کرده‌اند، درحالی‌که دیگر پژوهش‌ها به بررسی نقش تفکر انتقادی و سبک‌های تفکر در بهبود کیفیت عملکرد حسابرسی و تصمیم‌گیری پرداخته‌اند. بااین‌حال، علی‌رغم غنای پیشینۀ موجود، هیچ یک از مطالعات پیشین به بررسی تأثیر تفکر پراگماتیسمی بر حرفه‌ای‌گرایی حسابرسان نپرداخته‌اند. این در حالی است که پراگماتیسم به‌عنوان یک رویکرد عمل‌گرا و مبتنی بر حل مسئله، می‌تواند نقش کلیدی در شکل‌دهی به رفتارها و نگرش‌های حرفه‌ای حسابرسان ایفا کند، تمایز اصلی پژوهش حاضر در این است که برای نخستین‌بار، تأثیر تفکر پراگماتیسمی را به‌عنوان یک عامل نوآورانه در ارتقای حرفه‌ای‌گرایی حسابرسان موردبررسی قرار می‌دهد. این پژوهش با پر کردن این شکاف پژوهشی، نه‌تنها به توسعۀ ادبیات نظری در حوزه حسابرسی کمک می‌کند، بلکه با ارائه بینش‌های عملی، زمینه را برای بهبود استانداردهای حرفه‌ای و عملکرد حسابرسان فراهم می‌نماید.
فرضیه‌های پژوهش
تفکر پراگماتیسمی در تمام رشته‌های علمی، عناصر اصلی استدلال منطقی را با عناصر لازم برای حصول به قضاوت‌های صحیح، تلفیق می‌کند. به این ترتیب، تفکر انتقادی اغلب در هر رشته، شکل حل مسئله یا تجزیه‌وتحلیل به خود می‌گیرد. بااین‌حال، هم استدلال منطقی و هم حل مسئله در چارچوب رشته‌های مختلف تحصیلی شکل‌های مختلف به خود می‌گیرند. رویکرد عمل‌گرایانۀ حسابرس به اکتشاف تحلیلی مبتنی بر بینش شخصی آن‌ها نسبت به ماهیت و ابعاد فعالیت‌های خاص است که براساس شواهد و مستندات عینی است. به‌عبارت دیگر، تفکر انتقادی پیش‌نیاز ذهنی پویا و خلاق در حوزۀ حسابداری است. همان رکن اساسی که استانداردهای ملی حسابداری از جمله استاندارد حسابداری شمارۀ 200 ایران بر اهمیت «شک‌گرایی حرفه‌ای» در طراحی روش‌های حسابرسی تأکید دارد. همچنین در مادۀ 15 این استاندارد به تأثیر تردید حرفه‌ای و رعایت احتیاط در جلوگیری از تحریف گزارشگری مالی اشاره اجمالی شده است. طبق بند 15 استاندارد 200، شک حرفه‌ای مستلزم آگاهی حسابرس از شواهد متضاد، احتمال تقلب و غیره است. طبق پاراگراف های ت- ١٧، ت- ١٨ و ت- ١٩ این استاندارد، شک حرفه‌ای ابزاری ضروری برای ارزیابی انتقادی شواهد حسابرسی در نظر گرفته می‌شود. نگرش تردید حرفه‌ای به معنای آن است که حسابرس، با ذهنی پرسشگر، از اعتبار شواهد حسابرسی کسب‌شده، ارزیابی نقادانه‌ای به عمل آورد (مهدویان‌راد و همکاران، 1400). درواقع تفکر پراگماتیسمی از منظر مفهومی همراستا با تردید حرفه‌ای است و رویکردی اثباتی و هنجاری را در حرفۀحسابرسی ایجاد نموده است که با به چالش کشیدن شیوه‌های سنتی و تجربی در حسابرسی به دنبال ارتقای سطح کیفی عملکردهای مالی در بازار سرمایه می‌باشند. در پارادایمِ حسابرسیِ نقادانه، این انگارۀ بنیادین وجود دارد که ساختارهای اجتماعی قابلیت دگرگونی داشته و فراتر از وضعیت کنونی خود حرکت می‌کنند. کنش آگاهانۀ حسابرسان، درصورتی که بر پایۀ چارچوب‌های نظریِ انتقادی استوار باشد، می‌تواند به عاملی تأثیرگذار در ارتقای اعتماد عمومی در بازار سرمایه تبدیل شود (نورالدین و همکاران ، ۲۰۲2). از این منظر، رویکرد عمل‌گرایانۀ انتقادی در حسابرسی، اگرچه از حیث مفهومی دامنه‌ای گسترده دارد، اما در نهایت حاوی یک هستۀ معنایی روشن است: تأمل نقادانه پیش از تصمیم‌گیری و ژرف‌اندیشی برای درک دقیق‌تر موضوع. این نگرش، حسابرس را از سطح ظاهری اسناد فراتر برده و به لایه‌های پنهان تصمیم‌سازی رهنمون می‌سازد (ناگیریکاندالاگی و همکاران، 2022). بنابراین، باتوجه به مبانی نظری مطرح‌شده، فرضیۀ پژوهش این گونه مطرح می‌شود:
فرضیه: تفکر پراگماتیسمی بر حرفه‌ای‌گرایی حسابرسان تأثیر معناداری دارد.
روش‌شناسی پژوهش
تحقيق حاضر از نظر هدف، پژوهشي كاربردي و از حيث نحوۀ گردآوري دادهها از نوع تحقيقات توصيفي - همبستگي است. همچنين، از نظر شيوۀ استدلال ،قياسي - استقرايي بوده و به دليل مطالعۀ دادههاي مربوط به يك مقطع زماني خاص، روش تحليل دادهها به‌صورت مقطعي و مبتني بر روش تحليل مسير است.
جامعۀ آماری پژوهش حاضر کلیۀ حسابرسان شاغل در سازمان حسابرسی و مؤسسه‌های بخش خصوصی می‌باشد که به دلیل نبود اطلاعات و آمار رسمی از تعداد این افراد، جامعه به‌صورت نامحدود در نظر گرفته می‌شود. برای تعیین حجم نمونۀ لازم نیز از فرمول برآورد حجم نمونۀ کوکران برای جامعۀ نامحدود استفاده می‌گردد. براساس فرمول کوکران، تعداد حجم نمونه در بین جامعۀ آماری نامحدود محاسبه می‌گردد. در فرمول کوکران برای جامعۀ نامحدود در سطح اطمینان ۹۵/0 (05/0=α) تعداد نمونه 384=n نفر می‌باشد. باتوجه به این فرمول، تعداد تقریبی حجم نمونه 384 نفر به‌دست آمد. براساس فرایند توزیع پرسش‌نامه، میزان بازگشت توزیع پرسش‌نامه‌ها به شرح جدول(1) ارائه می‌شود:
جدول(1). توزیع و میزان بازگشت پرسش‌نامه‌ها
حداقل نمونۀ آماری | پرسش‌نامۀ توزیع‌شده | پرسش‌نامۀ دریافت‌شده | پرسش‌نامۀ قابل‌تجزیه‌وتحلیل | نرخ بازگشت (درصد) |
۳۸۴ | ۴60 | 400 | 395 | 95/۸6 درصد |
همچنین منابع مورداستفاده جهت استخراج پرسش‌نامه پژوهش به شرح جدول(2) می‌باشد.
جدول(2). منابع مورداستفاده جهت استخراج پرسش‌نامۀ پژوهش
عنوان پرسش‌نامه | منبع | سؤالات |
تفکر پراگماتیسمی | 10-1 | |
حرفه‌ای‌گرایی حسابرس | 17-1 |
همچنین کدگذاری و امتیازدهی سؤالات براساس مقیاس پنجگزینهای لیکرت به شرح جدول(3) می‌باشد:
جدول(3). مقیاس پنجگزینهای لیکرت
خیلی‌کم | کم | متوسط | زیاد | خیلی‌زیاد |
1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
متغیرهای پژوهش
متغیر مستقل این پژوهش تفکر پراگماتیسمی می‌باشد، تفکر پراگماتیسمی یک رویکرد عمل‌گرایانه است که بر کاربردپذیری، نتایج عینی و سازگاری با واقعیت‌های عملی تأکید دارد. این پارادایم، ارزش ایده‌ها و تصمیم‌ها را نه بر مبنای انطباق با اصول انتزاعی، بلکه براساس تأثیر ملموس آن‌ها در حل مسائل ارزیابی می‌کند(مارین و هلپرن، 2011).
منظور از تفکر پراگماتیسمی در پژوهش حاضر میانگین نمرۀ پاسخ‌دهندگان از سؤالات 1-10 پرسش‌نامۀ تفکر انتقادی فاسیون (1990) می‌باشد که براساس طیف پنجگزینهای لیکرت امتیازدهی شده است.
متغیر وابستۀ این پژوهش حرفه‌ای‌گرایی حسابرس می‌باشد. حرفه‌ای‌گرایی حسابرس به مجموعه‌ای از ویژگی‌های کیفی، تعهدات اخلاقی و استانداردهای تخصصی اشاره دارد که یک حسابرس را قادر می‌سازد تا با استقلال، بی‌طرفی و شایستگی حرفه‌ای، وظایف خود را در چارچوب اصول پذیرفته‌شدۀ حسابرسی انجام دهد(حیرانی و همکاران، 2016). منظور از حرفه‌ای‌گرایی شدن حسابرس در پژوهش حاضر میانگین نمرۀ پاسخ‌دهندگان از سؤالات 1-17 پرسش‌نامۀ برگرفته از مطالعۀ حیرانی و همکاران (2016) می‌باشد. برای سنجش امتیاز هر گویه از نمره‌گذاری با طیف لیکرت پنج‌درجه استفاده شده است. امتیاز هر سازه نیز با استفاده از میانگین امتیازات گویه‌های مربوط به آن سازه قابل محاسبه است. باتوجه به نوع پژوهش و نوع متغیرها، از آمار توصیفی و آزمون‌های استنباطی متناسب با نوع دادهها و متغیرها برای تجزیه‌وتحلیل داده‌های آماری و مطالعۀ سؤالات پژوهش با استفاده از نرم افزار آماری SPSS25 و PLS3 استفاده شد.
یافته های پژوهش
اطلاعات جمعیت‌شناختی پژوهش به شرح جدول(4) می‌باشد:
جدول(4). اطلاعات جمعیت‌شناختی پژوهش
شاخص | گروه | فراوانی | درصد فراوانی |
جنسیت | مرد (جامعۀ حسابداران) | 220 | 82/39 |
زن (جامعۀ حسابداران) | 47 | 17/61 | |
مرد (سازمان حسابرسی) | 108 | 84/38 | |
زن (سازمان حسابرسی) | 20 | 15/62 | |
سابقۀ کاری | کمتر از 10 سال (جامعۀ حسابداران) | 210 | 78/65 |
بیشتر از 10 سال (جامعۀ حسابداران) | 57 | 21/35 | |
کمتر از 10 سال (سازمان حسابرسی) | 102 | 79/69 | |
بیشتر از 10 سال (سازمان حسابرسی) | 26 | 20/31 | |
سن | کمتر از 40 سال (جامعۀ حسابداران) | 20 | 7/49 |
بین 41 تا 50 سال (جامعۀ حسابداران) | 190 | 71/16 | |
بیشتر از 51 سال (جامعۀ حسابداران) | 57 | 21/35 | |
کمتر از 40 سال (سازمان حسابرسی) | 10 | 7/81 | |
بین 41 تا 50 سال (سازمان حسابرسی) | 100 | 78/13 | |
بیشتر از 51 سال (سازمان حسابرسی) | 18 | 14/06 |
در هر دو گروه جامعۀ حسابداران رسمی و سازمان حسابرسی، مردان با درصدهای82/39% و 84/38% به ترتیب، بیشترین سهم را در نمونۀ پژوهش داشته‌اند. این نشان می‌دهد که حرفۀ حسابرسی همچنان تحت سلطۀ مردان است و حضور زنان در این حرفه محدودتر است. تفاوت درصد زنان در دو گروه (17/61 %در جامعۀ حسابداران و 15/62% در سازمان حسابرسی) ناچیز است، اما نشان‌دهندۀ نیاز به بررسی بیشتر عوامل مؤثر بر حضور زنان در این حرفه است. بیشتر پاسخ‌دهندگان در هر دو گروه (78/%65 در جامعۀ حسابداران و 79/69% در سازمان حسابرسی) کمتر از ۱۰ سال سابقۀ کاری دارند. این نشان می‌دهد که جمعیت حسابرسان در هر دو گروه عمدتاً جوان و با سابقۀ کاری کمتر هستند. حسابرسان با سابقۀ کاری بیش از ۱۰ سال در هر دو گروه حدود ۲۰% نمونه را تشکیل می‌دهند، که نشان‌دهندۀ حضور محدودتر حسابرسان باتجربه در این پژوهش است. بیشتر پاسخ‌دهندگان در هر دو گروه در ردۀ سنی ۴۱ تا ۵۰ سال قرار دارند (71/16% در جامعۀ حسابداران و 78/13% در سازمان حسابرسی). این نشان می‌دهد که جمعیت حسابرسان در هر دو گروه عمدتاً میان‌سال هستند. درصد حسابرسان زیر ۴۰ سال در هر دو گروه کمتر از ۸% است که نشان‌دهندۀ حضور محدودتر نسل جوان در این حرفه است. حسابرسان بالای ۵۱ سال در جامعۀ حسابداران (21/35 %) نسبت به سازمان حسابرسی (14/6 %) بیشتر هستند که ممکن است نشان‌دهندۀ تفاوت در ساختار سنی این دو گروه باشد.
آزمون فرضیه‌ها
برای ارزیابی پایایی مدل سنجش، از دو شاخص روایی همگرا4 و روایی افتراقی5 بهره گرفته شد که با روش‌های تحلیل عاملی تأییدی6 و میانگین واریانس استخراج‌شده7 مورد سنجش قرار گرفتند. تحلیل عاملی تأییدی، همخوانی دادهها را با یک ساختار عاملی ازپیش‌تعیین‌شده می‌سنجد. در حقیقت، این روش، توانایی گویه‌های انتخابی را در بازنمایی صحیح سازه‌های پنهان یا متغیرهای مکنون مورد ارزیابی قرار می‌دهد. تحلیل عاملی تأییدی را می‌توان توسعه‌یافتۀ تحلیل عاملی اکتشافی دانست که به‌عنوان بخشی کلیدی از مدل‌سازی معادلات ساختاری عمل می‌کند. در این روش، فرضیه‌های مشخصی دربارۀ الگوی بارهای عاملی مورد آزمون قرار می‌گیرند. براساس معیار فرنل و لارکر (1981)، بارهای عاملی بیشتر از ۰.۵ از اعتبار قابل‌قبولی برخوردارند. همچنین، میانگین واریانس استخراج‌شده بین سازه‌ها باید مقداری برابر یا بیشتر از ۰.۵ داشته باشد. علاوه بر این، از ضریب رو8 به‌عنوان معیاری برای سنجش پایایی درونی سازه‌ها استفاده می‌گردد. ضریب رو در مقایسه با آلفای کرونباخ از دقت و اطمینان بیشتری برخوردار است. این شاخص که گاهی با عنوان ضریب دایلون-گولداشتاین9 نیز شناخته می‌شود، باید مقداری بیشتر از ۰.۷ را نشان دهد تا قابل‌قبول باشد (دایلون و گولداشتاین، 1984). این رویکردها در کنار یکدیگر، چارچوبی جامع برای ارزیابی اعتبار و پایایی مدل‌های سنجش ارائه می‌دهند.
جدول(5). بارهای عاملی گویه‌های پرسش‌نامه
سازه‌ها |
| متن سؤال | بار عاملی | آمارۀ تی |
تفکر پراگماتیسمی
| 1 | مبنای تصمیم‌گیری های حوزۀ کاری تمرکزبخشی بر الهامات درونی است. | 0/790 | 15/823 |
2 | در انجام وظایف کاری باید اتکا به تعلّمات مبتنی بر احساس شهودی داشت. | 0/972 | 76/434 | |
3 | توسعۀ سازوکارهای ارجاع‌های ذهنی تفسیری در موقعیت‌های تصمیم‌گیری لازم است. | 0/795 | 15/305 | |
4 | تقویت باورهای فلسفی‌مآبانه در اتخاذ تصمیم‌های شغلی لازم است. | 0/734 | 10/852 | |
5 | توسعۀ سطح عقلانیت عرفانی در زمان اتخاذ تصمیم‌های شغلی یکی از ضرورت‌های هر حرفه است. | 0/781 | 65/905 | |
6 | پایبندی به معرفت‌شناسی رفتاری در کارکرد از ضرورت‌های هر حرفه است. | 0/946 | 80/134 | |
7 | ارزیابی تعدد شواهد ارائه‌شده به‌عنوان مبنای استدلالی قضاوتی ضروری است. | 0/936 | 73/000 | |
8 | به‌کارگیری ادراک عمل‌گرایانه در اتخاذ تصمیم‌های شغلی از ضرورت‌های هر حرفه است. | 0/947 | 20/248 | |
9 | کارکردهای فلسفی شغلی به لحاظ شناخت ادراکی از ضرورت‌های هر حرفه است. | 0/933 | 15/823 | |
10 | اتکاپذیری به خلاقیت‌های ذهنی در تصمیم‌گیری افراد مهم است. | 0/975 | 76/434 | |
حرفه‌ای‌گرایی حسابرسان | 11 | رعایت منشور اخلاقی سازمان توسط مدیریت تا چه میزان می‌باشد؟ | 0/962 | 8/117 |
12 | استقلال حسابرسان این مؤسسه را به چه میزانی ارزیابی می نمایید؟ | 0/985 | 5/955 | |
13 | اطلاعات مناسب (منابع مورد نیاز )کافی و به موقع تا چه میزان در اختیار حسابرسان قرار می گیرد؟ | 0/985 | 46/442 | |
14 | جلسات این مؤسسه تا چه میزان به موقع برگزار می‌گردد ؟ | 0/973 | 97/435 | |
15 | تردید حرفه‌ای و توجه به شواهد عینی در بین کارکنان حسابرسی تا چه میزان می‌باشد؟ | 0/968 | 97/632 | |
16 | مهارت‌های ارتباطی بین مدیران و کارکنان حسابرسی تا چه میزان می‌باشد؟ | 0/953 | 41/635 | |
17 | توانایی پیشگیری، کشف و تحقیق دربارۀ تقلب توسط حسابرسان این شرکت تا چه میزان می‌باشد؟ | 0/950 | 12/912 | |
18 | امکان دسترسی نامحدود به کلیۀ اسناد، مدارک، دارایی‌ها، کارکنان و مشاهدۀ فرایندهای شرکت و شرکت‌های فرعی توسط حسابرس تا چه میزان می‌باشد؟ | 0/708 | 11/927 | |
19 | استقرار برنامۀ ارزیابی کیفیت برای کسب اطمینان از عملکرد مناسب حسابرسی تا چه میزان می‌باشد؟ | 0/967 | 8/117 | |
20 | صلاحیت حرفه‌ای و داشتن گواهینامه‌های معتبر در امور مالی، حسابرسی و حسابداری کارکنان حسابرسی شرکت تا چه میزان می‌باشد؟ | 0/719 | 5/955 | |
21 | اخلاق کاری و دقت به جزئیات (پایبندی به اخلاق حرفه‌ای) در بین کارکنان حسابرسی شرکت تا چه میزان می‌باشد؟ | 0/743 | 46/442 | |
22 | تغییر و جابه‌جایی مدیریت ارشد حسابرسی در این شرکت تا چه میزان می‌باشد؟ | 0/938 | 97/435 | |
23 | گزارش‌های حسابرسی این شرکت تا چه میزان نیاز هیئت‌مدیره، کمیتۀ حسابرسی، نهادهای بیرونی و قانونی و بورس را در نظر می‌گیرد؟ | 0/958 | 97/632 | |
24 | استقلال سازمانی و بی‌طرفی حرفه‌ای کارکنان حسابرسی شرکت تا چه میزان می‌باشد؟ | 0/983 | 41/635 | |
25 | تدوین برنامۀ انعطاف‌پذیر سالانۀ حسابرسی در این شرکت تا چه میزان می‌باشد؟ | 0/982 | 12/912 | |
26 | سابقه و تجربۀ حسابرسان این مؤسسه تا چه میزان می‌باشد؟ | 0/736 | 11/927 | |
27 | آشنایی حسابرسان این مؤسسه با صنعت صاحبکار تا چه میزان می‌باشد؟ | 0/720 | 8/117 |
نتایج ارائه‌شده در جدول(5) نشان می‌دهد که تمام بارهای عامل محاسبه‌شده از حداقل مقدار قابل قبول 4/0 فراتر رفته است که نشان‌دهندۀ تأیید روایی همگرا است. از منظر آماری، آمارۀ تی بیان‌شده در ستون سمت چپ جدول، یک شاخص تعیین‌کننده برای اندازه‌گیری تأثیر هر متغیر بر ساختار مربوط است. براساس تئوری آماری، زمانی که مقدار این آماره به 96/1 یا بیشتر می‌رسد، با اطمینان 95 درصد می‌توان ادعا کرد که متغیر مورد نظر بر سازۀ مربوط خود تأثیر معناداری دارد. با نگاهی به داده‌های جدول، مشاهده می‌شود که تمامی متغیرهای پژوهش از این آستانه فراتر رفته‌اند که مؤید تأثیر معنادار همۀ متغیرها بر سازه‌های مربوط است. به‌طور کلی، این یافته‌ها نشان می‌دهد که مدل اندازه‌گیری از اعتبار همگرای کافی برخوردار است. تمام شاخص‌های مورداستفاده برای اندازه‌گیری ساختار دارای قدرت تشخیص و تشخیص کافی هستند. روابط تعریف‌شده بین متغیرها و سازه‌ها از اعتبار آماری لازم برخوردار است. نتایج مؤید اثربخشی مدل مفهومی ارائه‌شده و تناسب شاخص‌های انتخاب‌شده برای سنجش سازۀ پژوهش است.
جدول(6). روایی همگرا و پایایی
آلفای کرونباخ | آزمون رو | پایایی ترکیبی | روایی همگرا | |
تفکر پراگماتیسمی | 0/951 | 0/974 | 0/961 | 0/721 |
حرفه‌ای‌گرایی حسابرسان | 0/979 | 0/989 | 0/982 | 0/772 |
در راستای ارزیابی روایی افتراقی، از معیار پیشنهادی فرنل و لارکر (1981) بهره گرفته شد. براساس این روش، شرط کفایت روایی افتراقی آن است که جذر میانگین واریانس استخراج‌شده هر سازه، از میزان همبستگی آن سازه با سایر سازه‌های مدل بزرگ‌تر باشد. این امر بیانگر آن است که هر سازه سهم بیشتری از واریانس شاخص‌های خود را در مقایسه با واریانس مشترک با سایر سازه‌ها تبیین می‌کند.
جدول(7). میانگین واریانس بین سازه‌ها (بررسی روایی افتراقی)
تفکر پراگماتیسمی | حرفه‌ای‌گرایی حسابرسان | |
تفکر پراگماتیسمی | 0/849 |
|
حرفه‌ای‌گرایی حسابرسان | 0/688 | 0/878 |
نتایج جدول(7) نشان می‌دهد که سازۀ تفکر پراگماتیسمی قادر به تبیین 5/57 درصد از تغییرات متغیر حرفه‌ای‌گرایی حسابرسان می‌باشد که بیانگر قدرت تبیین‌کنندگی قابل توجه این متغیر مستقل بر متغیر وابسته است. این یافته حاکی از آن است که رویکردهای عمل‌گرایانه و نتیجهمحور نقش تعیین‌کننده‌ای در شکل‌گیری رفتارهای حرفه‌ای در جامعۀ حسابرسان دارد و می‌تواند مبنای مناسبی برای طراحی برنامه‌های توسعۀ صلاحیت‌های حرفه‌ای و آموزش‌های تخصصی در این حوزه قرار گیرد.
ضریب تعیین | ضریب تعیین تعدیل‌شده | |
حرفه‌ای‌گرایی حسابرسان | 0/575 | 0/574 |
بررسی مقادیر 
در جدول(8) نشان می‌دهد که هیچ یک از مقادیر منفی نبوده و حداقل مقادیر لازم برای پیش‌بینی، برآورده شده است.
جدول(9). شاخص‌های نیکویی برازش
| CV/Communality(Q2) | |
تفکر پراگماتیسمی |
| 0/619 |
حرفه‌ای‌گرایی حسابرسان |
| 0/700 |
پس از برازش بخش اندازه‌گیری و ساختاری مدل پژوهش حاضر، به‌منظور کنترل برازش کلی مدل از معیار نیکویی برازش(GOF)10 استفاده شد.
جدول(10). نتایج برازش مدل کلی
|
| GOF |
765/0 | 574/0 | 666/0 |
تحلیل نهایی مدل پژوهش نشان‌دهندۀ برازش بسیار مطلوب آن با معیار نیکویی برازش معادل 666/0 است که حاکی از کفایت فراوان مدل در تبیین روابط بین متغیرها می‌باشد. پس از تأیید برازش مطلوب مدل‌های اندازه‌گیری و ساختاری که به صورت تصویری در شکل‌های(1) تا (3) ارائه شده‌اند و احراز شرایط لازم برای مدل کلی، یافته‌های مربوط به آزمون فرضیه‌های پژوهش در جدول(11) ارائه گردیده است. این نتایج نشان‌دهندۀ آن است که مدل طراحی‌شده از قدرت تبیین‌کنندگی و پیش‌بینی مناسبی برخوردار بوده و می‌تواند به‌عنوان چارچوبی معتبر در حوزۀ موضوعی مورد مطالعه استفاده شود. معیار نیکویی برازش در سطح 666/0 نه‌تنها بر مناسب‌بودن کلیت مدل دلالت دارد، بلکه حاکی از آن است که مدل توانایی فراوانی در تبیین روابط بین سازه‌های پژوهش دارد.
شکل(2). ضرایب مسیر مدل پژوهش
شکل(3). مقادیر آمارۀ تی مدل
شکل(4). مقادیر معناداری مدل پژوهش
در این بخش از پژوهش، فرضیه‌های پژوهش به‌وسیلۀ ضرایب مسیر و آمارۀ تی آزمون شدند. چنانچه مقدار آمارۀ تی برای مسیری بزرگ‌تر از 96/1 باشد، می‌توان نتیجه گرفت که این مسیر معنی‌دار بوده و فرضیۀ مورد نظر در سطح خطای 05/0 تأیید می‌گردد. جدول(11) نتایج حاصل از آزمون تی را نشان می‌دهد.
جدول(11). آزمون فرضیه‌های پژوهش
فرضیه | متغیر | ضریب مسیر | آمارۀ تی | سطح معناداری | نتیجه | ||
مستقل | وابسته | ||||||
1 | تفکر پراگماتیسمی | حرفه‌ای‌گرایی حسابرسان | 668/0 | 268/40 | 000/0 | تأیید | |
ضریب مسیر تأثیر تفکر پراگماتیسمی بر حرفه‌ای‌گرایی حسابرسان 668/0 است. آمارۀ t نیز 268/40 است و میزان آن بیشتر از مقدار بحرانی 96/1 به‌دست آمده است. باتوجه به مقدار بار عاملی می‌توان بیان داشت به ازای هر واحد تغییر در تفکر پراگماتیسمی، حرفه‌ای‌گرایی حسابرسان 8/68 درصد بهبود می‌یابد. بنابراین فرضیه پژوهش تأیید می‌شود.
بحث و نتیجه‌گیری
در جهان پیچیده و پویای امروز، حرفۀ حسابرسی به‌عنوان یکی از ارکان اصلی شفافیت و پاسخ‌گویی، همواره در معرض تحولات گسترده‌ای قرار داشته است. این تحولات، نه‌تنها ناشی از تغییرات فناورانه و اقتصادی، بلکه برآمده از دگرگونی‌های عمیق در نگرش‌ها و چارچوب‌های فکری است که بر رفتار حرفه‌ای تأثیر می‌گذارند. در این میان، تفکر پراگماتیسمی به‌عنوان رویکردی عمل‌گرا و مبتنی بر حل مسئله، ظرفیت آن را دارد که به‌عنوان چراغ راهی برای مواجهه با چالش‌های پیچیده حسابرسی عمل کند. پراگماتیسم، با تأکید بر نتایج عملی و انعطاف‌پذیری در مواجهه با مسائل، می‌تواند مرزهای سنتی حرفه‌ای‌گرایی را گسترش دهد و حسابرسان را به سمت رویکردی پویاتر و اثربخش‌تر سوق دهد. اما پرسش اساسی این است: آیا تفکر پراگماتیسمی می‌تواند به‌عنوان عاملی تأثیرگذار، حرفه‌ای‌گرایی حسابرسان را متحول کند؟ این پژوهش، با نگاهی ژرف‌اندیشانه و فیلسوفانه، در پی کشف این ارتباط ناشناخته است. برخلاف پژوهش‌های پیشین(بِنتلی و همکاران،۲۰۲۰، وو و همکاران،2020، ولف و همکاران،۲۰۱۹، زنگانه و سراجی،1402 و زیغمی و پاک‌مرام،1401).که عمدتاً بر عوامل شناخته‌شده‌ای مانند فرهنگ سازمانی، سبک رهبری یا تفکر انتقادی متمرکز بوده‌اند، این پژوهش با بررسی تأثیر پراگماتیسم بر حرفه‌ای‌گرایی، گامی نوین در مسیر درک عمیق‌تر از رفتارها و نگرش‌های حسابرسان برمی‌دارد. نتایج پژوهش حاضر نشان می‌دهد که تفکر پراگماتیسمی بر حرفه‌ای‌گرایی حسابرسان تأثیر مثبت ومعناداری دارد. فرضیه این پژوهش بر مبنای تئوری‌های معتبر (تئوری عمل‌گرایی، تئوری حرفه‌ای‌گرایی، تئوری شناختی– رفتاری، تئوری یادگیری تجربی و تئوری سیستم‌های پیچیده) شکل گرفته است که به بررسی رابطۀ بین تفکر پراگماتیسمی و حرفه‌ای‌گرایی حسابرسان می‌پردازد. براساس تئوری عمل‌گرایی 11که ریشه در فلسفۀ چارلز ساندرز پیرس، ویلیام جیمز و جان دیویی دارد، پراگماتیسم به‌عنوان رویکردی عمل‌محور و نتیجه‌گرا تعریف می‌شود که بر حل مسئله و کاربرد عملی ایده‌ها تأکید دارد. این تئوری بیان می‌کند که ارزش یک ایده یا نظریه، در گرو نتایج عملی آن است. در حوزۀ حسابرسی، این بدان معناست که حسابرسانی که از تفکر پراگماتیسمی بهره می‌برند، به‌جای تکیۀ صرف بر قواعد و استانداردهای ثابت، به دنبال راه‌حل‌های عملی و انعطاف‌پذیر برای مسائل پیچیدۀ حسابرسی هستند. این رویکرد می‌تواند به بهبود کیفیت قضاوت‌های حرفه‌ای و افزایش اثربخشی فرایندهای حسابرسی منجر شود ( ناگیریکاندالاگی و همکاران، ۲۰۲۲). از سوی دیگر، تئوری حرفه‌ای‌گرایی 12 بر این اصل استوار است که حرفه‌ای‌گرایی شامل مجموعه‌ای از ویژگی‌ها و رفتارهاست که متخصصان را قادر می‌سازد تا به‌صورت مؤثر و مسئولانه در حوزۀ تخصصی خود عمل کنند. این ویژگی‌ها شامل دانش تخصصی، تعهد به اخلاق حرفه‌ای، استقلال، مسئولیت‌پذیری و توانایی حل مسئله هستند. براساس این تئوری، تفکر پراگماتیسمی می‌تواند به‌عنوان مکملی برای حرفه‌ای‌گرایی عمل کند، زیرا این نوع تفکر، حسابرسان را به سمت رویکردی عمل‌گرا و نتیجهمحور سوق می‌دهد که می‌تواند به بهبود کیفیت قضاوت‌ها و تصمیم‌گیری‌های حرفه‌ای کمک کند(فری و همکاران، 2023).
همچنین، تئوری شناختی- رفتاری 13 نیز به تبیین رابطۀ بین تفکر پراگماتیسمی و حرفه‌ای‌گرایی کمک می‌کند. این تئوری بیان می‌کند که تفکر و رفتار انسان‌ها به‌صورت متقابل بر یکدیگر تأثیر می‌گذارند. بر این اساس، تفکر پراگماتیسمی که بر عمل‌گرایی و حل مسئله تأکید دارد، می‌تواند رفتارهای حرفه‌ای حسابرسان را تحت‌تأثیر قرار دهد و به بهبود عملکرد حرفه‌ای آن‌ها منجر شود. برای مثال، حسابرسانی که از تفکر پراگماتیسمی بهره می‌برند، به‌جای تکیه بر روش‌های سنتی و قواعد ثابت، به دنبال راه‌حل‌های نوآورانه و انعطاف‌پذیر برای مسائل پیچیدۀ حسابرسی هستند. این رویکرد می‌تواند به افزایش اثربخشی فرایندهای حسابرسی و بهبود کیفیت گزارش‌های حسابرسی منجر شود. علاوه بر این، تئوری یادگیری تجربی 14 که توسط دیوید کلب مطرح شده است، نیز به تبیین رابطۀ بین تفکر پراگماتیسمی و حرفه‌ای‌گرایی کمک می‌کند. براساس این تئوری، یادگیری از طریق تجربه‌های عملی و بازتاب آن‌ها صورت می‌گیرد. حسابرسانی که از تفکر پراگماتیسمی بهره می‌برند، به‌جای تکیه صرف بر دانش نظری، از تجربه‌های عملی خود برای حل مسائل استفاده می‌کنند. این رویکرد می‌تواند به افزایش توانایی‌های حرفه‌ای حسابرسان و بهبود کیفیت قضاوت‌های آن‌ها منجر شود ( گیامرا و همکاران ، 2023). درنهایت، تئوری سیستم‌های پیچیده15 نیز به تبیین رابطۀ بین تفکر پراگماتیسمی و حرفه‌ای‌گرایی کمک می‌کند. بر اساس این تئوری، سیستم‌های پیچیده مانند محیط‌های حسابرسی، نیازمند رویکردهایی هستند که بتوانند با تغییرات پویا و غیرقابل پیش‌بینی سازگار شوند. تفکر پراگماتیسمی با تأکید بر انعطاف‌پذیری و عمل‌گرایی، می‌تواند به حسابرسان کمک کند تا در مواجهه با مسائل پیچیده و غیرقابل پیش‌بینی، راه‌حل‌های مؤثر و کارآمدی ارائه دهند. این رویکرد می‌تواند به بهبود کیفیت قضاوت‌های حرفه‌ای و افزایش اثربخشی فرایندهای حسابرسی منجر شود( دوو و همکاران، 2023).
باتوجه به تئوری‌های مطرح‌شده، می‌توان استدلال کرد که تفکر پراگماتیسمی به‌عنوان رویکردی عمل‌گرا و نتیجهمحور، می‌تواند به بهبود حرفه‌ای‌گرایی حسابرسان کمک کند. این نوع تفکر، حسابرسان را قادر می‌سازد تا در مواجهه با مسائل پیچیده و غیرقابل پیش‌بینی، راه‌حل‌های نوآورانه و انعطاف‌پذیری ارائه دهند. این رویکرد نه‌تنها به بهبود کیفیت قضاوت‌های حرفه‌ای و افزایش اثربخشی فرایندهای حسابرسی کمک می‌کند، بلکه می‌تواند به افزایش جسارت، مشروعیت و مسئولیت‌پذیری حسابرسان نیز منجر شود. بنابراین، فرضیۀ این پژوهش بر مبنای تئوری‌های معتبر و ادبیات گسترده‌ای شکل گرفته است که به بررسی رابطۀ بین تفکر پراگماتیسمی و حرفه‌ای‌گرایی حسابرسان می‌پردازد. نتایج این پژوهش با نتایج پژوهش‌های پیشین همچون پژوهش اکبر و کونتادی (2024) که بر اهمیت حرفه‌ای‌گرایی و اخلاق حرفه‌ای در بهبود قضاوت‌های حسابرسی تأکید داشتند، همسو است. با این وجود، تمایز اصلی پژوهش حاضر در این است که برای نخستین‌بار، نقش تفکر پراگماتیسمی را به‌عنوان یک رویکرد نوین در تقویت حرفه‌ای‌گرایی بررسی کرده است. نتایج این پژوهش همچنین با نتایج پژوهش راشید و همکاران (2023) که بر لزوم تقویت جسارت و مشروعیت حرفه‌ای در حسابرسی تأکید دارد، همخوانی دارد. پراگماتیسم با تقویت توانایی‌های حل مسئله و تصمیم‌گیری، می‌تواند به افزایش جسارت و مشروعیت حرفه‌ای کمک کند. همچنین نتایج این پژوهش با نتایج پژوهش‌های بنتلی و همکاران (2020) و وو و همکاران (2020) که بر نقش تفکر انتقادی در بهبود تصمیم‌گیری‌های مدیران و کیفیت افشای صورت‌های مالی تأکید دارد، همسو است. با این تفاوت که پژوهش حاضر، تفکر پراگماتیسمی را به‌عنوان مکملی برای تفکر انتقادی معرفی می‌کند که می‌تواند با تقویت عمل‌گرایی و انعطاف‌پذیری، به بهبود عملکرد حسابرسان کمک کند. همچنین، نتایج این پژوهش با پژوهش ولف و همکاران (2019) که بر اهمیت ترکیب تفکر تحلیلی و شهودی در قضاوت‌های حرفه‌ای تأکید دارد، همخوانی دارد. تفکر پراگماتیسمی با تأکید بر تعادل بین عمل و نظریه، می‌تواند به حسابرسان کمک کند تا از هر دو ظرفیت تحلیلی و شهودی خود به‌صورت مؤثرتر استفاده کنند.
باتوجه به نتایج این پژوهش، به سازمان حسابرسی و جامعۀ حسابداران رسمی ایران و نهادهای حرفه‌ای، پیشنهاد می‌شود برنامه‌های آموزشی و توسعه‌ای را به‌گونه‌ای طراحی کنند که به تقویت تفکر پراگماتیسمی در میان حسابرسان بپردازد. این برنامه‌ها می‌توانند شامل کارگاه‌های عملی، مطالعات موردی و شبیه‌سازی‌هایی باشند که حسابرسان را به حل مسئله به‌صورت عمل‌گرا و انعطاف‌پذیر ترغیب می‌کند. همچنین، پیشنهاد می‌شود سیاست‌گذاران حرفه‌ای، استانداردها و دستورالعمل‌هایی را تدوین کنند که به‌صورت صریح، اهمیت تفکر پراگماتیسمی را در فرایندهای حسابرسی مورد تأکید قرار دهد. برای پژوهش‌های آتی، پیشنهاد می‌شود تأثیر تفکر پراگماتیسمی بر سایر جنبه‌های حرفه‌ای‌گرایی همچون اخلاق حرفه‌ای، استقلال و مسئولیت‌پذیری اجتماعی حسابرسان بررسی شود. همچنین انجام پژوهش‌های تطبیقی در بافت‌های فرهنگی و اقتصادی مختلف می‌تواند به درک جامع‌تری از نقش تفکر پراگماتیسمی در حسابرسی بین‌المللی کمک کند. یکی از محدودیت‌های اصلی این پژوهش، محدودیت نمونۀ در دسترس و عدم امکان تعمیم یافته‌ها به کل جامعۀ آماری است. با توجه به اینکه نمونه‌گیری این پژوهش عمدتاً براساس نمونۀ در دسترس حسابرسان شاغل در سازمان حسابرسی و مؤسسه‌های بخش خصوصی انجام شده است، نتایج به‌دست‌آمده ممکن است نمایندۀ تمامی ابعاد و تنوع موجود در جامعۀ بزرگ‌تر حسابرسان نباشد. همچنین، عواملی مانند تفاوت‌های فرهنگی، ساختارهای سازمانی و شرایط اقتصادی در مناطق مختلف می‌تواند بر قابلیت تسری یافته‌ها تأثیر بگذارد. بنابراین، در تفسیر و به‌کارگیری نتایج این پژوهش باید احتیاط لازم را به عمل آورد و از تعمیم شتابزده آن به سایر گروه‌ها یا بسترهای متفاوت خودداری کرد.
References
Abu–Dabat, Z. (2015). Analyzing" Our Arabic language Textbooks" of the Last Grade of Primary Stage with Reference to Bloom’s Taxonomy of the Cognitive Objectives. International Journal of Academic Research in Progressive Education and Development, 4(2), 86-104.
Facione, P. A. (1990). The California Critical Thinking Skills Test--College Level. Technical Report# 1. Experimental Validation and Content Validity.
Gyamera, E., Abayaawien Atuilik, W., Eklemet, I., Adu-Twumwaah, D., Baba Issah, A., Alexander Tetteh, L., & Gagakuma, L. (2023). Examining the effect of financial accounting services on the financial performance of SME: The function of information technology as a moderator. Cogent Business & Management, 10(2), 2207880.
Hashemi Gohar, M., Darvish, H., Bakhtiari, J., & Hasanzadeh Zakaria, K. (2024). Explaining the role and prioritization of the impact of family authenticity and professional training of auditors on audit quality. Financial and Behavioral Researches in Accounting, 2(1), 62–82. [in pershian]Heyrani, F., Banimahd, B., & Roudposhti, F. R. (2016). Investigation of the effect of auditors’ professionalism levels on their judgment to resolve the conflict between auditor and management. Procedia economics and finance, 36, 177-188.
Mahdavian Rad, Kh., Zabihi, A., & Faghanimakarani, Kh. (2021). Thinking style and attributional style of independent auditors and their relationship with decision-making style. Behavioral Studies in Management, 12(2), 87–103. (In Persian)
Noordin, N. A., Hussainey, K., & Hayek, A. F. (2022). The use of artificial intelligence and audit quality: An analysis from the perspectives of external auditors in the UAE. Journal of Risk and Financial Management, 15(8), 339.
Wolfe, C. J., Christensen, B. E., & Vandervelde, S. D. (2020). Intuition versus analytical thinking and impairment testing. Contemporary Accounting Research, 37(3), 1598-1621.
[1] 1. گروه حسابداری، واحد شهرقدس، دانشگاه آزاد اسلامی، شهرقدس، ایران (نویسندۀ مسئول) (Email: Hadis.Darvish@iau.ac.ir)
[2] 2. کارشناس ارشد گروه حسابداری، واحد ملارد، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران. (Email: Ramtinhabibi@gmail.com)
[3] 3. کارشناسی ارشد، گروه حسابداری، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران. (Email: Ali.Shahrouzi@gmail.com)
DOI: 10.30486/FBRA.1404.1205044
[4] 1. Convergent Validity
[5] 2. Discriminant Validity
[6] 3. CFA
[7] 4. Average Variance Extracted
[8] 6. RHO
[9] 7. Dillon-Goldstein
[10] 1. Goodness of Fit
[11] 1. Pragmatism Theory
[12] 2. Professionalism Theory
[13] 3. Cognitive-Behavioral Theory
[14] 1. Experiential Learning Theory
[15] 3. Complex Systems Theory