بررسی رویکرد کلامی و عرفانی حقیقت معاد در اندیشۀ مولانا و غزالی

محورهای موضوعی : زبان و ادب فارسی

عاشور حسن زاده عرب ¹ (گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد شوشتر، دانشگاه آزاد اسلامی، شوشتر، ایران)
فریدون طهماسبی ² (گروه زبان و ادبیات فارسی ،واحد شوشتر، دانشگاه آزاد اسلامی، شوشتر، ایران)
فرزانه سرخی ³ (گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد شوشتر، دانشگاه آزاد اسلامی، شوشتر، ایران)
علی محمد گیتی فروز ⁴ (گروه زبان و ادبیات فارسی ، دانشگاه پیام نور ، ایران.)

تاریخ دریافت : 1401/09/03 تاریخ پذیرش : 1401/12/23 تاریخ انتشار : 1402/09/01

کلید واژه: معاد, معاد جسمانی و روحانی, غزالی, مرگ, مولانا,

چکیده مقاله :

معاد،ایمان به روز واپسین و حیات اخروی انسانها پس از مرگ و جزا و پاداش اعمال آنهاست و یکی از اصول جهان‎بینی الهی و مهم‎ترین اصل پس از توحید است که پیامبران الهی مردم را به آن دعوت کرده‎اند و تقریبا یک سوم آیات قرآن مربوط به آن است. معاد اولین بار در گسترۀ ذهن بشری از منابع درون دینی نشأت گرفته است.در این پژوهش ضمن تأکید بر مسئله معاد ،به عنوان زمینۀ اصلی بحث با بهره ‌گیری از روش تحلیلی- توصیفی، به جنبه های کلامی و عرفانی آن در مثنوی مولانا و آثار غزالی پرداخته ‌شده سپس دیدگاه و رویکرد کلامی،عرفانی حقیقت معاد و تعابیر مختلف و مرتبط با آن که عمده ترین آنها معاد روحانی و جسمانی، مرگ، رجوع و...است مورد بررسی قرار گرفته.نتیجه حاصل آنکه از دیدگاه غزالی با وجود گواه شرع بر معاد جسمانی عقل‌ از اثبات‌ و درک آن ناتوان‌ است‌ و صرفاً امکان‌ آن را تصدیق‌می‌کند.در مثنوی آنچه مربوط به معاد است–روحانی و جسمانی- غالبا با طرز تلقى صوفیانه و با تفسیر عرفانى همراه است.در اندیشه غزالی و مولانا غایت و حکمت همه علوم وصول انسان به سعادت اخروی از طریق معرفت الهی است؛این دو عارف متأثر از تمایلات عارفانه خود، تنها نگاه عرفانی را کاشف معانی حقیقی کلام وحیانی و معاد می‌دانند.

چکیده انگلیسی:

Resurrection is the belief in the last day and the afterlife of human beings after death and punishment and the reward of their deeds and is one of the principles of the divine worldview and the most important principle after monotheism that the divine prophets have invited people to and almost one The third is the verses of the Qur'an related to it. The resurrection has originated for the first time in the human mind from intra-religious sources. Al-Ghazali's works are discussed. Then, the theological and mystical view and approach to the truth of the resurrection and various related interpretations, the most important of which are resurrection, death, return, etc., are examined. The bodily resurrection of the intellect is incapable of proving and understanding it, and merely acknowledges its possibility. The science of man's attainment to the hereafter is through divine knowledge; these two mystics, influenced by their mystical inclinations, consider only the mystical view as the discoverer of the true meanings of the words of revelation and resurrection.

منابع و مأخذ:

منابع کتاب:

قرآن کریم

ابن‌سینا،شیخ‌ الرئیس‌ حسین‌ بن‌ عبداللّه‌(1406)الشفاء، الطبیعیات‌،کتاب‌ النفس‌‌،قم‌ : قلم‌.

تفتازانى،سعدالدین(1370)شرح مقاصد،نشرالشریف الرضى،قم.

     خاتمی،سید احمد(۱۳۷۰)فرهنگ علم کلام:ش‍رح‌ ل‍غ‍ات‌ و اص‍طلاح‍ات‌ و اع‍لام‌ ع‍ل‍م‌ ک‍لام‌، تهران:صبا.

سبزوارى،ملا هادى‏(1374)شرح مثنوى(سبزوارى)مصحح:مصطفى بروجردى‏ ، تهران‏ : وزارت ارشاد.

طباطبای،سید محمد حسین(1395)تفسیر المیزان ، تهران ،انتشارات دارالفکر.

طباطبای،سید محمد حسین(1388)شیعه در اسلام، قم ، موسسه بوستان کتاب.

طبرسی،فضل بن حسن(1360)ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران،انتشارات فرهانی.

راغب اصفهانی، حسین بن محمد(1412)مفردات الفاظ القرآن، بیروت: دار السلامیه.

زمانی،کریم(1378)،شرح جامع مثنوی معنوی،تهران:اطلاعات.

زرین کوب،عبدالحسین(1378) سر نی، تهران: انتشارات علمی، چاپ هفتم.

غزالى،ابو حامد محمد(1383الف)کیمیاى سعادت‏، مصحح:حسین خدیو جم‏، تهران: علمى و فرهنگى‏.

غزالى،ابو حامد محمد(1386ب) ترجمه احیاء علوم الدین‏مصحح:حسین خدیو جم‏، تهران:علمى و فرهنگى.

‏غزالى،ابو حامد محمد(۱۳۷۴ق‌/۱۹۵۵.پ)تهافت‌ الفلاسفه، به‌ کوشش‌ سلیمان‌ دنیا، قاهره‌.

غزالى،ابو حامد محمد(1382)تهافت الفلاسفه،تحقیق سلیمان دنیا،تهران شمس تبریزی.

غزالى،ابو حامد محمد(۱۴۰۳ق‌/۱۹۸۳.ت)الاقتصادفی‌الاعتقاد،بیروت‌.

غزالى،ابو حامد محمد(1416ث)،رساله معراج‌السالکین،بیروت،دارالفکر.

غزالى،ابو حامد محمد(1988ج)کتاب الاربعین فی الاصول الدین،دار الکتب.

فروزانفر، بدیع الزّمان(1375)شرح مثنوی شریف،تهران: زوّار.

فروزانفر، بدیع الزّمان(1386)دیوان کبیر، غزلیات شمس،تهران :هرمس.

کلینی،محمد بن یعقوب(1405)اصول کافی، ترجمه و شرح جواد مصطفوی، تهران: فرهنگ اهل بیت .

     مطهری،مرتضی(۱۳۷۷)مجموعه آثار، تهران: انتشارات صدرا، چاپ هفتم.

مظفر،محمدرضا(1375)المنطق المظفر،قم: انتشارات دارالعلم.

مولوی،جلال الدین محمد بلخی(1375) مثنوی معنوی، مطابق نسخه تصحیح نیکلسون.

مکارم شیرازی،ناصر(1374)تفسیر نمونه ،تهران : دارالکتب الاسلامیه.

یزدان پناه،یدالله(1390)حکمت عرفانیقم:موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)

منابع مقالات:

علیزاده،اکبر اسد(بهمن و اسفند 1387)معاد جسمانی،مجله:مبلغان،شماره 112

Book resources:

The Holy Quran

Ibn Sina, Husaynah ibn Abdullah (1406) Healing, nature, book, price: pen

Taftazani, Saad al-Din (1370) Explanation of intentions, al-Sharif al-Radi, Qom

 Khatami, Seyyed Ahmad (1370) Dictionary of theology: Explanation of words and terms and announcement of theology, Tehran, Saba Publishing

Sabzevari, Mullah Hadi (1374) Sharh Masnavi (Sabzevari) Editor: Mostafa Boroujerdi, Tehran: Ministry of Guidance Publications

Tabatabai, Seyed Mohammad Hossein (2016) Al-Mizan, Tehran, Dar al-Fikr

Tabatabai, Seyyed Mohammad Hossein (2009) Shiites in Islam, Qom Garden

Tabarsi, Fazl Ibn Hassan (1360) Translation of Majma 'al-Bayan fi Tafsir al-Quran, Tehran, Farhani Publications

Ragheb Isfahani, Hussein Ibn Muhammad (1412) Vocabulary of Quranic words, Beirut: Dar al-Salamiyah.

Zamani, Karim (1999), Comprehensive Description of Masnavi Manavi, Tehran

Zarrinkoob, Abdolhossein (1378) Sar Ney, Tehran: Scientific

Ghazali, Abu Hamed Mohammad (1383 A) Alchemy of Happiness, Editor: Hussein Khadio Jam, Tehran: Scientific and Cultural

Al-Ghazali, Abu Hamid Muhammad (1386 b) Translation of the Revival of the Sciences of Religion Editor: Hussein Khadio Jam, Tehran: Scientific and Cultural

Ghazali, Abu Hamed Mohammad (2003) Tahaft Al-Falasfa, Research by Suleiman Donya, Tehran Shams Tabrizi

Al-Ghazali, Abu Hamid Muhammad (1403 AH / 1983 AD(

Al-Ghazali, Abu Hamid Muhammad (1416 AH), The Treatise of the Ascension of the Salkin, -Ghazali, Beirut, Dar al-Fikr

Al-Ghazali, Abu Hamid Muhammad (1988 c) Arba'in fi al-Osul -Din, Dar al-Kitab

Forouzanfar, Badi 'al-Zaman (1375) Sharh Masnavi Sharif, Tehran: Zavar.

Forouzanfar, Badi 'al-Zaman (2007) Ghazaliyat Shams, Tehran: Hermes

Klini, Mohammad Ibn Yaqub (1405) Sufficient Principles, translated and explained by Javad Mostafavi, Tehran: Ahl-e-Bayt Culture Publishing Office     Motahari, Morteza (1998) Collection of works, Tehran: Sadra

Muzaffar, Mohammad Reza (1375) Al-Muntaq Al-Muzaffar, Qom: Dar Al-Alam

Rumi, Jalaluddin Mohammad Balkhi (1375) The spiritual Masnavi, according to Nicholson's correction.

Makarem Shirazi, Nasser (1374) Sample Interpretation, Tehran: Islamic Library

Yazdanpanah, Yadollah (2011) Mystical Wisdom, Qom:Imam Khomeini

Article sources:

Alizadeh, Akbar Asad (February and March 2008) Physical Resurrection, Journal: Missionaries, No. 112