بررسی هندسه پنج‌ضلعی درمعماری مساجد سنتی (سلجوقی تا صفوی) شهر تبریز
محورهای موضوعی : تاریخ و مبانی نظری معماری
نازیلا ادریسی خسروشاهی
1
,
جعفر قیاسی
2
1 - گروه معماری، مرکز سردرود ، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز، ایران.
2 - گروه معماری دانشگاه معماری و ساختمان آذربایجان، باکو، آذربایجان
کلید واژه: هندسه, پنج‌ضلعی, معماری, طراحی, مساجد سنتی, تبریز,
چکیده مقاله :
بیان مسئله: مقاله حاضر در رابطه با تحلیل هندسی و طراحی مساجد در اعصار مختلف بر مبنای ساختار هندسه‌ی پنج‌ضلعی میباشد. مساجد شهر تبریز که در دوره‌ها و ادوار متفاوت تاریخی ساخته شده‌اند جهت مطالعه و بازخوانی هندسه پنج‌ضلعی انتخاب شده‌اند. معماری بناهایی با عظمت و البته جذاب در نگاه نخست، خبر از آگاهی سازندگان آن به علوم مختلف زمانه خود از جمله هندسه و ریاضی می‌دهد. آنچه که در این مطالعه درصدد یافتن پاسخی برآن هستیم این است که آیا در طراحی و ساخت مساجد سلجوقی تا صفوی در شهر تبریز از هندسه پنج‌ضلعی بهره گرفته شده است و آیا این استفاده در تمام دوره‌ها یکسان هست یا اینکه در دوره خاصی غالبیت این هندسه به وضوح خود را نشان می‌دهد. اهمیت و ضرورت پژزوهش: مسجد تنها نمونه از انواع بناهای تاریخی ایران هست که معماران و هنرمندان همواره سعی میکردند بهترین تجربه ها وابتکارهای خود را درآن به کارگیرند تا عالی ترین نمونه های معماری راخلق کنند.به همین سبب بسیاری از دگرگونی های ساختاری در معماری سنتی ایران را میتوان در ساختمان مساجد مشاهده کرد. اگرچه ما نمی توانیم به معماری گذشته با تمام کمال و اصول خلاق آن بازگردیم،لیکن شناخت مکاتب ،امری ضروری میباشد . روش تحقیق:این مقاله با روش ﺗﻮﺻﻴﻔﻰ- ﺗﺤﻠﻴﻠﻰبه بررسی هندسه پنج‌ضلعی درمعماری مساجد سنتی تبریز پرداخته است. نتیجه گیری: نتایج این تحقیق، چه به صورت مطالعه هندسی و چه مطالعه آماری، در بین هشت مسجد انتخاب شده در این شهر، حاکی از غالبیت هندسه پنج‌ضلعی در دوران صفوی و در بین چهار مسجد از مساجد نامبرده دارد. واژگان کلیدی: هندسه، پنج‌ضلعی، معماری، طراحی، مساجد سنتی، تبریز
The application of geometric patterns in Iranian art and architecture has a long history. The design of geometric motifs, especially after Islam, has been employed to determine the dimensions of the structures and to obtain the desired proportions. The design of the structure is basically based on regular geometric shapes and their combinations, and among these shapes, regular pentagons play a more aesthetic role. The present study distinguishes and deals with the geometric analysis of mosques’ design and optimization in different periods of time which was performed on the structure of pentagon geometry. The mosques of Tabriz, built in different historical periods, were selected to study the adaptation of pentagonal geometry to the structure of mosques. The majesty and aesthetics of the buildings indicates that the architectures have skills on various sciences, including geometry and mathematics. Looking closely to the eight mosques from the Seljuk to the Safavid periods in Tabriz shows that the main problem in this study is adapting the pentagonal geometry to the structure of the mosque, both in plan and elevation.Furthermore, it will be investigated whether the pigeon geometry is used in the same way in all eras or whether the predominance of this structure can be determined in specific eras.The results show that the design and construction of the four Mosques including (Saheb-al-Amr, Kabood, Zahiriyeh, Haj Safar Ali) have been employed the Pentagon geometry effectively in both plan and elevation. The other mosques did not adapt the Pentagon geometry. With reference to the era of the mosques which has the conformity with the Pentagon geometry, it is clear that the Safavid architectures have been applied the Pentagon geometry more effective and prevailing than the other periods.
- آرشيو سازمان ميراث فرهنگي، گردشگري و صنايع دستي استان آذربايجان شرقي.
- آذرخرداد،ف. ،هاشمی،ح.زارعی،ع.(1397). ارزیابی هندسه کاربردی در نقشه سه بنای بقعه ابوبکر تایبادی، مسجد گوهرشاد و مدرسه غیاثیه خرگرد.مطالعات باستانشناسی،پارسه،2(4)،136 -121.
- آقایانی چاوشی، جعفر. (1384). مقایسه روش‌هاي ابوالوفا بوزجانی، لئوناردو داوینچی، آلبرت دورر در ترسیم پنج‌ضلعی منتظم. نشریه آیینه میراث. سال سوم. صص1-28.
- ادریسی خسروشاهی،نازیلا.قیاسی ،جعفر.(1402). هندسه وتناسبات طلایی در معماری مساجد قدیمی )سلجوقی تا صفوی (تبریز،سومین کنفرانس بین المللی معماری،عمران،شهرسازی،محیط زیست و افق های هنراسلامی در بیانیه گام دوم انقلاب،دانشگاه هنر اسلامی تبریز.
- الاسد، محمد. (1367). كاربردهاي هندسه در معماري مساجد. سعيد سعيدپور. فصلنامه هنر و معماري. شماره 33، صص 43-35.
- البوزجانی، ابوالوفاء محمد بن محمد، (1376)، هندسه ایرانی: کاربرد هندسه در عمل، ترجمه: سید علیرضا جذبی، سروش، تهران.
- بمانیان، محمدرضا؛ اخوت، هانیه و بقایی، پرهام. (1390). کاربرد هندسه و تناسبات در معماری، نشر هله تهران.
- توسلي، محمود.( 1383) هنر هندسه،پويايي اشكال،احجام كروي ابواوفاي بوزجاني ،تهران،انتشارات پيام.
- حاجی قاسمی، کامبیز و نوایی، کامبیز. (1390). خشت و خیال، شرح معماری اسلامی ایران، تهران: دانشگاه شهید بهشتی.
- حبیب، فرح. (1389). تحلیلی از عرصه‌های شهری در شیوه آذری نمونه موردی: شهر ارمانی خواجه رشیدالدین فضل الله-ربع رشیدی. نشریه هنرهای زیبا، معماری وشهرسازی. شماره41، صص100-91.
- حجازی، مهرداد. (1387). هندسه مقدس در طبيعت، معماري اسلامي و ايران. مجله تاریخ علم. شماره‌ی 7، صص 15-36.
- دهار، علی و علی‌پور، رضا. (1392). تحلیل هندسی معماری مسجد شیخ لطف‌الله اصفهان جهت تعیین ارتباط هندسی نمازخانه با جلوخان ورودی بنا. مجله باغ نظر، شماره 26، سال 10. صص 34 و 36.
- رازجویان، محمود. (1377). تعادل بصری در دستگاه انتظام مرکزی. صفه. سال چهارم، شماره‌های 13 و 14، صص 3-170.
- رضازاده اردبیلی،مجتبی و ثابت فرد،مجتبی.(1392).بازشناسی کاربرد اصول هندسی در معماری سنتی،مطالعه موردی:قصرخورشید و هندسه پنهان آن.نشریه هنرهای زیبا-معماری و شهرسازی.دوره 18.شماره1، صص 29-44.
- ضیایی نیا محمدحسین،هاشمی زرج آباد حسن.(1394). تناسب طلایی و سيستم تناسبات ايرانی اسلامی در مسجد جامع قائن:دوفصلنامه علمی-پژوهشی مرمت و معماری ایران،سال ششم،شماره 11، صص 99-89.
- عابددوست،حسین و کاظم ،پورزیبا.(1395). تحلیل ریشه ها و مفاهیم نقوش هندسی معماری دوره اسلامی در هنرکهن ایرانی.فصلنامه علمی-ترویجی نگارینه هنراسلامی،دوره سوم،شماره10،صص58-41.
- عصام، السعیدوعایشه پارمان. (1377). نقش‌هاي هندسی در هنر اسلامی. ترجمه: مسعود رجب‌نیا، تهران: سروش.
- عطاریان،ک.مومنی،ک.مسعودی،ز.(1394). بررسی تناسبات حیاط مساجد دوره صفویه اصفهان.فصلنامه مطالعات تطبیقی هنر،سال پنجم،شماره 10،صص 81-67.
- عمومی، محمد. (1376). معماری الگو نظم. تهران: نشر خاک؛ چاپ اول.
- قربانی، ابوالقاسم و شیخان، محمدعلی. (1371). بوزجانی نامه، سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی. تهران.
- قوچانی وهمکاران.(1397). تحليل و مقايسه مفاهيم نمادين هندسه به کار رفته در عناصر کالبدي پرستشگاه هاي اسلامي و مسيحي (نمونه موردي: مسجد حکيم و کليساي وانک در اصفهان).نشریه اختصاصی معماری وشهرسازی/معماری شناسی،سال اول،شماره1،صص 13-1.
- کاظمی،لیلا وهمکاران.(1397). مقایسه تطبیقی هندسه مسجد امام اصفهان و مسجد سلیمانیه استانبول بر اساس مفاهیم کهن الگویی ،نشریه معماری اقلیم گرم وخشک،سال ششم،شماره هشتم،صص 138-119.
- منتظر، بهنازوسلطان زاده حسین.(1397). بازتاب نقش پنج ضلعی منتظم در نقوش هندسی معماری اسلامی ایران.نشریه علمی_پژوهشی مطالعات هنر اسلامی.سال چهاردهم، شماره30، صص40-15.
- مولوی، بهزاد. (1381). بررسی کاربرد هندسه در معماری گذشته ایران. تهران: نشر مسکن و شهرسازی، مرکز تحقیقات و ساختمان و مسکن. چاپ اول.
- مهدوی‌نژاد، محمدجواد و ناگهانی، نوشین. (1390). تجلی مفهوم حرکت در معماری معاصر ایران. فصلنامه مطالعات شهر ایرانی اسلامی. سال اول، شماره 3، صص 34-21.
- مهدوی‌نژاد، محمدجواد و جوانرودی، کاوان. (1390). مقایسه تطبیقی اثر جریان هوا بر دوگونه‌ی بادگیر یزدی و کرمانی. مجله هنرهای زیبا معماری و شهرسازی. شماره 48، صص 79-69.
- مهدوی‌نژاد، محمدجواد. (1384). آموزش نقد معماری؛ تقویت خلاقیت دانشجویان برای تحلیل همه جانبه آثار معماری. مجله هنرهای زیبا. شماره 23، صص 76-69.
- نسترن پور،ن.،طبسی،م.(1401). ریخت شناسی هندسی صحن مساجد اسلامی ایران(نمونه تطبیقی:9مسجد از دوره تیموری،صفوی و قاجار).مجله پژوهش های معماری نوین،دوره دوم،شماره2،صص 21-7.
- وهابزاده، عبدالرحمن. (1390). پژوهشي در مجموعه مسجد جامع بازار تبريز. مجله اثر. شماره 53.
- هاشمی زرج آباد، حسن؛ ضیایی نیا،محمدحسن و قربانی،حمیدرضا.(1394). بازخواني تحليل اصول هندسي و تناسب طاليي در مدرسه شوكتيه. پژوهشهای باستانشناسی ایران. شماره 9، صص 207-222.
- Edrisi Khosroshaahi,Nazila, Təbriz şəhərinin orta əsr məscidlərinin memarlığı,baku,2017