تحلیل و تفسیر مناسک زردشتی در منظومۀ ویس و رامین

محورهای موضوعی : متون زبان و ادبیات فارسی

فرهاد اصلانی ¹ , کلثوم غضنفری ²

1 - گروه تاریخ دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران
2 - استادیار تاریخ دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران

تاریخ دریافت : 1397/04/21 تاریخ پذیرش : 1397/04/21 تاریخ انتشار : 1397/01/01

کلید واژه:

چکیده مقاله :

منظومۀ ویس و رامین که در حدود سال 446 هجری توسط فخرالدین اسعد گرگانی، در عهد طغرل اول سلجوقی(455-429 هجری)، به نظم درآمده، براساس یک متن پهلوی منظوم شده است. اشاره به رامین و ویس در یکی از فارسیات ابونواس (198-146 هجری) شاعر ایرانی‌الاصل عربی‌گوی، در قرن دوم هجری، حاکی از اشتهار داستان پیش از عهد گرگانی می‌باشد. صورت کنونی داستان، همانند عموم داستان های بازمانده از عهد باستان، شامل اشاراتی به مناسک و باورهای کهن باستانی می‌باشد، اما تاکنون آنگونه که باید موردتوجه محققان قرار نگرفته است. برخی از محققان تاکنون تحت تاثیر اشارات پررنگ زردشتی در منظومه، به بررسی کلی این موارد پرداخته‌اند و باورهای زروانی، البته بدون سخن از اصالت زروانی آن ها، در این منظومه نیز نخستین بار حدود نیم قرن پیش مورد اشارۀ رینگرن قرار گرفته است. در این جستار با روش توصیفی تحلیلی در پی بازنمودن موارد مرتبط با مناسک زردشتی در این منظومه هستیم، و با توجه به منابع زردشتی، تواریخ عهد اسلامی و نیز تحقیقات جدید به برشمردن موارد مذکور و بررسی آنها می‌پردازیم. نتایج حاصله از این پژوهش نشان می‌دهد که در این منظومه مناسک زردشتی به استثنای بعضی جزئیات، مطابق و همسو با روایات کهن باقیمانده بیان شده‌اند.

چکیده انگلیسی:

The verse romance of Vis O Rāmin composed by Fakr Al-Din As, ad Gorgāni during the reign of the Saljuq Sultan togrel I (died 455 A.H.) is based on a Pahlavi written text. As Iranian-born Abū Nuwās (the Arab-speaking poet, died 198 A.H.) had mentioned the names Rāmin and Vis in one of his Fārsiāt (i.e. the Arabic poems in which he used to use Persian words), it is obvious that the story had existed before Gorgāni recomposed it into a verse romance. The now existing story includes some hints to the ancient Iranian rituals and beliefs like most of the remained stories from ancient times, but hasn't yet been under the attention of scholars as it deserves. Under the influence of highlighted Zoroastrian concepts in the romance, some scholars have studied these rituals. In addition, other Zurvanite beliefs in it have been explored by Helmer Ringgren about 50 years ago for the first time. In this research the authors have tried through a descriptive-analytical approach to trace the Zoroastrian rituals in this verse romance by referring to Zoroastrian sources, Islamic historiographies and recent researches. The results of the study revealed that the Zoroastrian rituals are recorded according to ancient sources and Zoroastrian narratives.  

منابع و مأخذ:

1. بویس، مری. 1376. تاریخ کیش زرتشت. ترجمۀ همایون صنعتی زاده. جلد اول. چاپ اول. تهران: توس.   


2. همو. 1377. چکیدۀ تاریخ کیش زرتشت. ترجمۀ همایون صنعتی زاده. چاپ اول. تهران: صفی‌علیشاه.


3. همو. 1381. «جشنهای ایرانی»، تاریخ ایران از سلوکیان تا فروپاشی دولت ساسانیان، پژوهش دانشگاه کمبریج(جلدسوم- قسمت دوم). گردآورنده: احسان یارشاطر. ترجمۀ حسن انوشه. چاپ سوم. تهران: امیرکبیر. 


4. همو. 1389. زردشتیان باورها و آداب دینی آنها. ترجمۀ عسکر بهرامی. چاپ یازدهم. تهران: ققنوس.  


5. همو. 1392. منابع مکتوب دین زردشتی. ترجمۀ شیما جعفری‌دهقی. چاپ اول. تهران: مرکز دائره‌المعارف بزرگ اسلامی.


6. بیرونی، ابوریحان. 1389.  آثارالباقیه. ترجمۀ اکبر داناسرشت. چاپ ششم. تهران: امیرکبیر.


7. پریخانیان، ا. 1381. «جامعه و قانون ایرانی»، تاریخ ایران از سلوکیان تا فروپاشی دولت ساسانیان، پژوهش دانشگاه کمبریج(جلد سوم- قسمت دوم). گردآورنده: احسان یارشاطر. ترجمۀ حسن انوشه. چاپ سوم. تهران: امیرکبیر.


8. تاراپور، ج. ک. 1384. «دادرسی با ((ور)) در ایران باستان»، ایران شناخت، بیست گفتار پژوهشی ایران‌شناختی، یادنامه‌ی استاد ا. و. ویلیامز جکسن. ترجمۀ جلیل دوستخواه. چاپ اول. تهران: آگه.


9. ثعالبی، ابومنصور عبدالملک. 1368. غررالاخبار ملوک الفرس و سیرهم. ترجمۀ محمود فضیلت. چاپ اول. تهران: نقره.


10. حاکمی، اسماعیل. 1386. تحقیق دربارۀ ادبیات غنایی ایران و انواع شعر غنایی. چاپ اول. تهران: دانشگاه تهران.


11. دوشن‌گیمن، ژاک. 1381. «دین زردشت»، تاریخ ایران از سلوکیان تا فروپاشی دولت ساسانیان. پژوهش دانشگاه کمبریج(جلد سوم- قسمت دوم). گردآورنده: احسان یارشاطر. ترجمۀ حسن انوشه. چاپ سوم. تهران: امیرکبیر.


12. دهخدا، علی اکبر. 1373. لغت‌نامه. زیر نظر محمد معین و سید جعفر شهیدی. چاپ دوم. تهران: موسسۀ انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.


13. رینگرن، هلمر. 1388. تقدیرباوری در منظومه‌های حماسی فارسی. ترجمۀ ابوالفضل خطیبی. چاپ اول.  تهران: هرمس. 


14. زرین‌کوب، عبدالحسین. 1384. «فخری گرگانی پیشرو شعر بزمی»، با کاروان حله: مجموعۀ نقد ادبی. چاپ چهاردهم. تهران: علمی.


15. ژینیو، فیلیپ. 1392. انسان و کیهان در ایران باستان. ترجمۀ لیندا گودرزی. چاپ اول. تهران: ماهی.


16. سرخوش کرتیس، وستا. 1374. «اهمیت نقش کمربند اشکانی و ارتباط آن با شاهنامۀ فردوسی»،  نمیرم از این پس که من زنده‌ام، مجموعه مقالات کنگرۀ جهانی بزرگداشت فردوسی. به کوشش غلامرضا ستوده. چاپ اول. تهران: دانشگاه تهران.


17. شهبازی، علیرضا شاپور. 1381. «خوئتودثه»، سروش پیر مغان، یادنامۀ جمشید سروشیان. به کوشش کتایون مزداپور. چاپ اول. تهران: ثریا.


18. صادقیان، محمدعلی و عظیمی یانچشمه، الهه. 1386. «بازتاب عقاید و تعالیم مزدیسنا در منظومه‌ی ویس و رامین» مجله‌ی مطالعات ایرانی، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه شهید باهنر کرمان. سال ششم. شماره‌ی دوازدهم. 57-74.


19. صفا، ذبیح‌الله. 1378. تاریخ ادبیات در ایران. جلد دوم. چاپ پانزدهم. تهران: فردوس.


20. صورتگر، لطفعلی. 1384. منظومه‌های غنائی ایران. چاپ دوم. تهران: دانشگاه تهران.


21. فروزانفر، بدیع‌الزمان. 1380. سخن و سخنوران. چاپ پنجم. تهران: خوارزمی.


22. کریستنسن، آرتور. 1390. ایران در زمان ساسانیان. ترجمۀ غلامرضا رشیدیاسمی. ویراستۀ حسن رضایی باغ‌بیدی. چاپ هفتم. تهران: صدای معاصر.


23. گرگانی، فخرالدین. 1337. ویس و رامین. به اهتمام محمدجعفر محجوب. چاپ اول. تهران: بنگاه نشر اندیشه و کتابخانۀ ابن‌سینا.


24. همو. 1349. ویس و رامین. تصحیح ماگالی تودوا- الکساندر گواخاریا. چاپ اول. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.


25. همو. 1389. ویس و رامین. با مقدمه و تصحیح و تحشیۀ محمد روشن. چاپ چهارم. تهران: صدای معاصر.


26. مالاندرا، ویلیام. و. 1391. مقدمه‌ای بر دین ایران باستان. ترجمۀ خسرو قلی‌زاده. چاپ اول. تهران: کتاب پارسه.


27. معین، محمد. 1388. مزدیسنا و ادب پارسی. دو جلد. چاپ سوم. تهران: دانشگاه تهران.   


28. مینورسکی، ولادیمیر. 1389. «ویس و رامین، داستان عاشقانۀ پارتی»، ترجمۀ مصطفی مقربی. ویس و رامین. فخرالدین اسعد گرگانی. با مقدمه و تصحیح محمد روشن. چاپ چهارم. تهران: صدای معاصر. 


29. مینوی خرد. 1385. ترجمۀ احمد تفضلی. چاپ چهارم. تهران: توس.


30. هدایت، صادق. 1389. «چند نکته دربارۀ ویس و رامین»، ویس و رامین. فخرالدین اسعد گرگانی. با مقدمه و تصحیح و تحشیۀ محمد روشن. چاپ چهارم. تهران: صدای معاصر.  


31. یاحقی، محمدجعفر. 1391. فرهنگ اساطیر و داستان‌واره‌ها در ادبیات فارسی. چاپ چهارم. تهران: فرهنگ معاصر.         

32. Darmesteter, J (tr.). 1880. Vendīdād(Vd). from Sacred Books of the East. vol. 4. Oxford.

33. Ghazanfari, K. 2011. Perceptions of Zoroastrian Realities in the Shahnameh. Berlin.

34. Gignoux, P., & Tafazzoli, A (ed. & tr.). 1993. Anthologie de Zādspram(WZ). Paris.

35. Haug, M. & West, E. 1971. The book of Arda Viraf (ArW). Amsterdam.

36. Kanga, M. 1984. “Āfrīnagān”, in: EIr. vol. 1. p. 581.

37. Lommel, H. 1927. Die Yäšt's des Awesta(Yt). Göttingen.

38. Meherjirana, S. 1982. A Guide to Zoroastrian Religion: A Nineteenth century Catechism with Modern Commentary. Kotwal, F & Boyd, J. (ed. & tr.). New York.

39. Mills, L (tr.). 1898. Avesta: Yasna(Y). from Sacred Books of the East. Vol. 31. American Edition.

40. Minorsky, V. 1946. ”Vīs u Rāmīn a Parthian Romance”, in: BSOAS 11. pp. 741-763. 

41. Okada, E. 1991. Vis va Rāmin. Part 1. Type List with Frequency. Tokyo.

42. Stackelberg, B. R. 1896. Drevnosti Vostochniya 2/ 1. 10-23. Moscow.