بررسی تحلیلی تقدیر – جبر و اختیار– درد و بلا و رنج از منظر حکیمان دینی و عطّار نیشابوری

محورهای موضوعی : فصلنامه بهارستان سخن

محمدحسن صائنی ¹ , تورج عقدایی ²

1 - دانشجوی دکترای گروه زبان و ادبیّات فارسی، واحد زنجان، دانشگاه آزاد اسلامی، زنجان ، ایران.
2 - دانشیار گروه زبان و ادبیّات فارسی ، واحد زنجان، دانشگاه آزاد اسلامی، زنجان ، ایران.

تاریخ دریافت : 1397/09/26 تاریخ پذیرش : 1400/06/03 تاریخ انتشار : 1399/03/01

کلید واژه: جبر و اختیار, تقدیر, کلید واژه‌ها: اندیشه,  درد و بلا. ,

چکیده مقاله :

چکیده مفهوم تقدیر و بررسی موضوع جبر و اختیار ، تحلیل درد و بلا و رنج پیوند عمیقی با سنّت فرهنگی و ادبی هنر و ادبیّات ایران در اعصار گذشته داشته و دارد؛ که آن هم از طینت و باطن نوع انسان متعادل اندیشمند نشات گرفته است و پیوسته با آفرینش آدمی همراه بوده است. آیا بشر نیازمند تحلیل و شناخت ابعاد وجودی خود می‌باشد؟ که قطعا چنین نیازی در طول باورهای عقلانی او نهفته است و لازم می باشد که به مفاهیم عمیق تقدیر الهی و مبانی جبر و اختیار در حیات بشری و برداشت و برخورد آدمی با انواع بلایا و دردهای زندگی پرداخته شود. سرنوشت انسان از لحظه‌ای که متولّد می‌گردد حتّی قبل از تولّد بر اساس علم الهی در پیشگاه پروردگار معین گردیده و رقم خورده است و آدمی در طول زندگی دنیوی خود صاحب اختیار اعمال خویش بوده و طبق انتخاب و میل درونی می‌تواند نوع خوب و بد راه و طریق حرکت خود را تا ابدیّت و جاودانگی در منشور فردی خویش به ثبت رساند و سعادت یا شقاوت را خواهان گردد. اسلام، انسان را به اندیشه و تأمّل و تدبّر در آغاز و انجام کار دعوت نموده و مخاطب را از وابستگی محض جهان و اسارت نفس بر حذر می‌دارد و توجّه دادن به آفریدگار و موت و بازگشت به سوی خالق بی‌انتها و یادآوری به سرنوشت غایت جهان ماده، آدمی را از تعلّق داشتن به سرای سپنج باز می‌دارد. از ویژگی‌های مهمّ الهی شدن تلاش و کوشش برای رشد و تعالی و تکاپوی زندگی ایده‌آل محبت آمیز می‌باشد که بایستی با موازین صحیح عقلانی و عاشقانه به انجام رسانید.

چکیده انگلیسی:

Abstract         The implication of fate and the study of determinism and free will, the analysis of torment and calamity have had profound relationship with the cultural, literal traditions of Iran since the ancient times; which has originated from thoughtful and moderate essence of man and has always been associated with man's creation. Is human being in need of analyzing the dimensions of his existence? Such a need is no doubt in the traits of his rational beliefs and is necessary to deal with the Divine's profound implication and their impact on man's life and his tackle with the types of calamity and pains in his life. Man's fate, from his birth has been determined in the presence of Almighty and man throughout his life is the owner of his destiny and choose whatever approach, whether good or bad and lead it to the eternity and register the consequence of his deed in his individual charter. Islam invites man to speculate about the initiation and the terminal of creation and bewares him from mere dependence on the mundane life and leads him toward the creator and the death and what comes aftermaths. Of the significant Divine specification is that man is encouraged to develop to have a kind and ideal life which must be in accordance with the correct criteria of wisdom.

منابع و مأخذ:

فهرست منابع  و مآخذ

• قرآن کریم.


• ابراهیمی دینانی، غلامحسین، (1383)، دفتر عقل و آیت عشق، سه جلدی، تهران: طرح نو.


• ابن سینا، ابوالحسین، (١٣٨٢)، اشارات و تبیهات، ترجمه و شرح حسن ملکشاهی ، جلد اوّل، تهران: سروش، چاپ اوّل.


• ____________، (1404)، الشفا (الاهیات)، قم المقدّسه: منشورات مکتبه آیت العظمی المرعشی النجفی.


• احمد بن فارس، ابن زکریا، (1404ق)، معجم مقاییس اللغه، قم: مرکز النشر مکتب الاعلام الاسلامی.


• احمدی، احمد،(١٣٦٠)، «لذّت از منظر ابن‌ سینا‌»، همایش بین المللی ابن سینا، هنـد: دانشگاه دهلی.


• اسماعیل پور، ابولقاسم، (1393)، اسطوره بیان نمادین، تهران: سروش.


• اشرف زاده، رضا، (1372)، اصول فلسفه و روش رئالیسم، ج 3، قم: دارالمعلم.


• الهی قمشه‌ای، حسین، (1375)، سایه در خورشید، تهران: سروش.


• انصاری شیرازی، یحیی، (1391)، دروس شرح منظومه، ج4، قم: بوستان کتاب.


• بقایی نائینی، اسدالله، (1389)، آثار عطّار نیشابوری (گزیده تحلیلی_تشریحی)، تهران: سورة مهر.


• تمیمی آمدی، عبدالواحد، ( 1389)، غُرر الحکم و دررالکلم، ترجمة لطیف راشدی و سعید راشدی تهران: پیام علمدار.


• کلینی رازی، محمّدبن یعقوب بن اسحاق، (1389)، الکافی، تحقیق علی اکبر الغفاری، قم: داراللکتب الاسلامی، چاپ دوم.


• جرجانی، علی‌بن محمّد، (1419ق) شرح المواقف، منشورات‌ محمّدعلی‌ بیضون، بیروت: دار‌الکتب العلمیۀ


• جعفری، محمّد تقی، (1381)، تفسیر مثنوی، تهران: انتشارات اسلامی.


• ____________، (١٣٧٣)، عـرفان اسـلامی، چاپ اوّل، تهران: دانشگاه صنعتی شـریف.


• خمینی، سیّدمصطفی، (1418ق)، تحریراتٌ فـی الأصـول، تـهران‌: مؤسسة‌ تنظیم و نشر آثار امـام خـمینی.


• خویی، ابوالقاسم، (1430ه‍.ق)، محاضرات فی اصول الفقه، تقریرات بحث محقّق خویی، قم: مؤسّسه‌الخویی الاسّلامیه.


• زمانی، کریم، (1383)، شرح مثنوی، تهران: امیر کبیر.


• سبحانی، محمّدتقی و رضائی، محمّدجعفر، ( 1385)، اندیشة اسلامی 1 و 2، قم: معارف.


• شمیل، آن ماری، (1377)، من بادم و تو آتش، ترجمة فریدون بدرّه‌ای، تهران: مرکز.


• شیروانی، علی، (1372)، آموزه‌های اخلاقی در مثنوی، تهران: حکمت.


• صارمی، سهیلا، (1373)، مصطلحات عرفانی و مفاهیم برجسته در آثار عطّار، تهران: کلک خیال.


• طباطبایی، محمّدحسین، (1375)، تفسیر المیزان، ترجمة سیّد محمّدباقر موسوی، تهران: محمّدی.


• _____________ ، (1372)، حاشیه الکفایه، تهران: بنیاد علمی و فکری علاّمه طباطبایی 1372.


• _____________، (بی‌تا - الف)، اصول فلسفه و روش رئالیسم، ج 3 ، قم: دارالعلم.


• _____________، (بی‌تا - ب)، حاشیه الکفایه، تهران: بنیاد علمی فرهنگی.


• عطّار، فریدالدّین، (1360)، منطق‌الطّیر، به اهتمام سید صادق گوهرین، تهران: علمی و فرهنگی.


• _________ ، (1366)، تذکره الأولیا، دکتر محمّد استعلامی، تهران: زوّار.


• _________، (1368)، الهی نامه، تصحیح و مقدمه از هملوت ریتر، تهران: توس، چاپ دوم.


• _________ ، (1380)، منطق الطّیر، سیّدصادق گوهرین، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ 17.


• _________ ، (1370)، دیوان، به کوشش تقی تفضلی، تهران: فردوس.


• فروزانفر، بدیع‌الزّمان، (1376)، زندگی مولانا جلال‌الدّین، تهران: زوّار، چاپ پنجم.


• ____________، (1371)، شرح ابیات مثنوی، تهران: امیرکبیر.


• ____________، (1374)، شرح احوال و نقد آثار عطّار، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.


• ____________، (1366)، احادیث مثنوی، تهران: امیر کبیر.


• فیاض، محمّداسحاق، (1430ق)، فی اصول الفقه(توضیح الحلقه اثانیه)، تقریر سیّدمجتبی حسین‌نژاد، قم: بی‌نا.


• مشتاق مهر، رحمان و برزی، اصغر، (1390)، محتوا و ساختار در تذکره الاولیای عطّار، نشریة زبان و ادب فارسی (نشریة دانشکدة ادبیّات و علوم انسانی دانشگاه تبریز)، دورة 54، شمارة 223.


• مصباح، مـحمّدتقی، (بـی‌تا‌)، تعلیقة‌ علی نهایة الحکمة، قم: مؤسسه‌ در‌ راه‌ حق.


• ___________ ، (1379)، آموزش اصول عقاید، تهران: نشر بین الملل سازمان تبلغات.


• مطهری، مرتضی، (1394)، مجموعة ‌آثار، ج1، تهران: صدرا.


• _________ ، (١٣٨٥)، انسان کامل، چاپ سی و هفتم، تهران: صدرا‌.


• مجلسی، محمّدباقر، (1379)، بحار الانوار، ترجمة محمّدجواد نجفی، تهران: اسلامیه.


• ملاّصدرا (محمّد بن ابراهیم – صدرالمتالهین)، ( 1981)، الحکمه المتعالیه فی الاسفار العقلیه، ج 2، بیروت: دارالاحیا التراث العربی.


• نائینی، میرزا رفیعای، (143)، کشف الاسرار فی شرح الاستبصار، تحقیق و تعلیق سیّد طبیب جزایری، قم: من منشورات مکتب بصیرتی.


• نراقی، ملاّ احمد، (1386)، معراج ااسعاده، تصحیح سیّداحمد شادرخ، تهران: راه علم، تهران.