بررسی بن‌مایه‌های اساطیری کهن‌الگوی سایه بر پایه نظریّة یونگ در50 داستان عامیانه

محورهای موضوعی : فصلنامه بهارستان سخن

عباس سعیدی ¹ , اسماعیل آذر ² , حسن ذوالفقاری ³

1 - دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیّات فارسی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.
2 - دانشیار گروه زبان و ادبیّات فارسی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.
3 - دانشیار گروه زبان و ادبیّات فارسی، دانشکده ادبیّات و علوم انسانی، دانشگاه تربیت مدرّس، تهران، ایران.

تاریخ دریافت : 1400/02/25 تاریخ پذیرش : 1400/06/13 تاریخ انتشار : 1401/06/01

کلید واژه: یونگ, کهن‌الگو, سایه, قصّه‌های عامیانه,

چکیده مقاله :

یکی از مهمّ‌ترین رویکردهای روانشناسی نقد ادبی معاصر، بررسی آثار ادبی از منظر کهن‌الگویی یونگ است. کهن‌الگوها مجموعه‌ای از تجربیّات، افکار غریزی و رفتارهای مشترک نسل بشری است که نمود آن را می‌توان در طول تاریخ به شکل رقص، آیین‌های جمعی و مذهبی، آثار ادبی و هنری مشاهده کرد. یکی از مهمّ‌ترین کهن‌الگوها از نظر یونگ کهن‌الگوی سایه است. سایه هرآن چیزی است که فرد از تأیید آن در مورد خودش سر باز می‌زند و همیشه از سوی آن تحت فشار است. این کهن‌الگو مسبب بروز رفتارهـای ناخوشـایند و نمود افکـار، خواسـته‌های ناپسند اجتماعی است که در مواقـع ضـعف و بحران ظاهر می‌شود و عدم توفیق در شناخت آن گاهی بشر را به نابودی مـی‌کشـاند. در این میان قصّه‌های عامیانه به عنوان اصلی‌ترین بستر نمود باورها و اعتقادات جمعی اقوام، مهمّ‌ترین منبع معتبر برای بررسی کهن‌الگوها و باورهای جمعی شناخته می‌شود که به صورت سینه به سینه و نسل به نسل روایت شده و به دست ما رسیده است و می‌توان از خلال آن به ریشه‌ها و عمق باورها و سنن جمعی یک قوم دست یافت. از این رو در این مقاله نویسندگان با انتخاب 50 داستان از قصّه‌های عامیانه و تحلیل آنها از منظر کهن‌الگویی، به بررسی نمود و رویکرد کهن الگوی سایه در آنها پرداخته‌اند. این داستان‌ها همگی از ویژگی مهمّ ما در داستان بودن برخوردارند. به طوری که ساختار و محتوای آنها قابل تعمیم به قصّه‌های دیگر است. در این پژوهش با بررسی میزان بسامد و بازتاب کهن الگوی سایه مطابق نظریۀ یونگ مشخّص شد که در متن قصّه ها دو بعد مثبت و منفی سایه به شکل 9 تیپ با کارکردهای مختلف حضور دارد.

چکیده انگلیسی:

Studying the literary works from the view point of Jung archetype is one of the most important approaches of contemporary library criticism. Archetypes are the collection of experiences, intrinsic ideas and joint behavior of human race whose phenomena that can be seen in the form of dancing, collective and religious ceremonies, and literary and artistic works. One of the most significant archetypes, from Jung's point of view, is the archetype of shadow. Shadow is anything which the individual doesn't want to confirm it and is always under its pressure. This archetype causes disagreeable behaviors and unaccepted social desires which in weak conditions and crisis reveals itself. Lack of its recognition sometimes leads the man to destruction. Folkloric stories, in this case, are considered as the most important sources for studying the archetypes and common beliefs which were narrated from generation to generation by which one can delve in the depths of tenets and traditions of a nation. We have selected 50 fictions from folkloric stories and analyzed them through the archetype of the shadow. All of these stories have the specifications the fictions we intend in a way that their structures and contents can be extended to other stories. By studying the rate of frequency , and the inflection of the archetype of shadow by Jung's theory, it was clear that there are two dimensions of positive and negative in 9 types with different functions.

منابع و مأخذ:

• انجوی شیرازی، ابوالقاسم؛ وکیلیان، سیّداحمد(محقّق)، (1395)، دختر نارنج و ترنج؟، تهران: امیرکبیر.


• _______________ ، (1396)، گل به صنوبر چه کرد؟، تهران: امیرکبیر.


• برفر، محمّد، (1389)، آینه جادویی خیال، تهران: امیرکبیر.


• بیلسکر، ریچارد، (۱۳۸4)، اندیشۀ یونگ، ترجمة حسین پاینده، تهران: آشتیان.


• پالمر، مایکل، (1389)، فروید، یونگ و دین، ترجمة محمّد دهقان‌پور و غلامرضا محمّدی، تهران: رشد.

6-      پریشانی، زیبا، شیربچه، مسعود، (1388)، بن‌مایه‌ها و عناصر قصّه‌های عامیانه(پری‌وار) ایرانی، تهران:  آران.

• ترقّی، گلی، (1387)،بزرگ بانوی هستی(اسطوره- نماد- صورت ازلی) با مروری بر اشعار فروغ فرّخزاد، تهران: نیلوفر.


• جونز، ارنست و روبر، مارت، (1366)، رمز و مثل در روانکاوی، ترجمة جلال ستّاری، تهران: توس.


• خدیش، پگاه، (1387)،ریخت‌شناسی افسانه‌های جادویی، تهران: علمی و فرهنگی.


• دقیقیــان، پــروین، (1390) روانشناسی تیپ‌های شخصیتی نـه گانـه(اینیـاگرام)، تهـران: آشیانۀ کتاب.


• رستگار فسایی، منصور، (1365)، اژدها در اساطیر ایران، تهران: توس.


• سرلو، خوان ادواردو، (1389)، فرهنگ نمادها، ترجمة مهرانگیز اوحدی، تهران: دستان.


• شمیسا، سیروس، (1383)، انواع ادبی، چاپ دهم. تهران: فردوس.


• شوالیه، ژان، (1382)،فرهنگ نمادها، ترجمة سودابه فضایلی، تهران: جیحون.


• فرای، نورتروپ، (1379)، رمز کل: کتاب مقدّس و ادبیّات، ترجمة صالح حسینی. تهران: نیلوفر.


• فوردهام، فریدا، (1388)،مقدّمه‌ای بر روا‌‌ن‌شناسی یونگ، ترجمة مسعود میربها، تهران: جامی. 


• فون فرانتس، م.ل، (1359)، فرآیند فردیّت، انسان و سمبول‌هایش، ترجمة ابوطالب صارمی، تهران: امیرکبیر.


• کزّازی، میرجلال‌الدّین، (1376)، رؤیا، حماسه، اسطوره، تهران: نشر مرکز.


• معقولی، نادیا، شیخ‌مهدی، علی، حسینعلی، قبادی، (1391)، «مطالعة تطبیقی کهن‌الگوی سفرِ قهرمان در محتوای ادبی و سینمایی»، نشریّة مطالعات تطبیقی هنر، سال دوم، شماره سوم، بهار و تابستان.


• مورنو، آنتونیو، (1376)،یونگ، خدایان و انسان مدرن، ترجمة‌ داریوش مهرجویی، تهران: مرکز.


• هندرسن، ژوزف، (1359)، انسان و اسطوره­هایش، ترجمة حسن اکبریان طبری، تهران: دایره.


• الول ساتن، ل. پ، (1374)، قصّه‌های مشدی گلین‌خانم، به کوشش ا. مارزلف و دیگران، تهران: مرکز


• یاحقّی، محمّدجعفر وقائمی، فرزاد، (1386)، «نقد اساطیری شخصیّت‌جمشید از منظراوستا و شاهنامه»،نشریّة ادبیّات و علوم انسانی دانشگاه شهید باهنر کرمان، دورة جدید، ش21(پیاپی 18): 305- 274.


• یاوری، حورا، (1387)،روانکاوی و ادبیّات (از بهرام گور تا راوی بوف کور)، تهران: سخن.


• یونگ، کارل گوستاو، (۱۳۷۷)، روان‏شناسی ضمیر ناخودآگاه، ترجمة احمدعلی امیری، تهران: علمی ‌و فرهنگی.


• ____________، (۱۳۷۹)، روح و زندگی، ترجمه لطیف صدقیانی، تهران: جامی.


• ____________، (۱۳۸۷)، انسان و سمبول‏هایش، ترجمة محمود سلطانیه، تهران: دیبا.


• ____________، (۱۳۸3)، روان‌شناسی و شرق، ترجمة لطیف صدقیانی، تهران: جامی.


• ____________، (۱۳۸9)، راز پیوند، ترجمة پروین فرامریو فریدون فرامرزی، مشهد: آستان قدس رضوی.


• J. E (2001), A Dictionary Of Symbols, translated from the Spanish by.


• Jack Sage, London, ROUTLEDGE , Second edition.