بازخوانی حمام‌های دوره صفوی بر اساس سفرنامه‌های سده‌های دهم تا دوازدهم هجری، با تأکید بر معماری حمام‌ها

الموضوعات :

نجمه صنمی ¹ (دانشجوی دکتری گروه معماری، واحد مشهد، دانشگاه آزاد اسلامی، مشهد، ایران.)
محسن طبسی ² (دانشیار گروه معماری، واحد مشهد، دانشگاه آزاد اسلامی، مشهد، ایران. )
وحید احمدی ³ (استادیار گروه معماری، واحد مشهد، دانشگاه آزاد اسلامی، مشهد، ایران.)

تاريخ الإرسال : 19 الأحد , جمادى الأولى, 1445 تاريخ التأكيد : 28 الأربعاء , ذو القعدة, 1445 تاريخ الإصدار : 12 الخميس , محرم, 1446

الکلمات المفتاحية: حمام, سفرنامه, معماری, مردم‌شناسی, دوره صفوی,

ملخص المقالة :

دوره صفوی را می‌توان یکی از ادوار مهم فرهنگی و اجتماعی ایران و از نقاط عطف تاریخ معماری این سرزمین دانست. موقعیت ممتاز ژئوپلتیکی و جاذبه‌های اقتصادی ایران در روزگار صفوی سبب شد تا جهانگردان بسیاری به ایران آیند که اغلب ایشان پس از بازگشت، به نگارش خاطرات سفر پرداختند. سفرنامه‌های جهانگردان اروپایی در سده‌های دهم تا دوازدهم هجری که به‌تقریب، هم‌عصر با دوره صفوی است، فارغ از اهداف سفر یا کاستی‌های متن و بعضاً کج‌فهمی‌ها، یکی از مهم‌ترین اسناد تاریخ معماری ایران به‌شمار می‌روند. کمبود اسناد و منابع مکتوب در باب تاریخ معماری و چگونگی ساخت بناها، ضرورت مطالعه و تأمل در سفرنامه‌ها را از این منظر، دوچندان می‌کند. از سویی دیگر، حمام‌ها به‌عنوان گونه‌ای خاص در معماری ایران، یکی از آسیب‌پذیرترین انواع معماری هستند که متأسفانه، تخریب آن‌ها در دهه‌های اخیر فزونی یافته است. بنابراین، هر منبعی که به شناخت و درک بهتر از این پدیده پیچیده در معماری ایرانی کمک کند، ارزشمند است. حمام‌های ایرانی از دو منظر موردتوجه جهانگردان بوده‌اند، نخست و بیشتر، فرهنگ عامه و دیگر و کمتر، معماری حمام. این تحقیق در پی آن است که با مطالعه همان اندک منابع، تصویر ارائه‌شده توسط جهانگردان سده‌های دهم تا دوازدهم هجری قمری از معماری حمام‌های ایرانی را نشان دهد. بر این اساس، پرسش تحقیق این است که چه وجوهی از معماری حمام‌ها در سفرنامه‌های سده دهم تا دوازدهم هجری موردتوجه جهانگردان قرار گرفته‌اند؟ نتایج تحقیق نشان می‌دهند که از آن‌جاکه اغلب جهانگردان با پدیده حمام ایرانی، آشنا نبوده‌اند لذا تعداد کم‌شماری از موضوعات معماری حمام‌ها، شامل گونه‌شناسی، فضاها و ریزفضاها، اجزاء و عناصر، و تأسیسات را موردتوجه قرار داده‌اند. اگرچه سفرنامه‌های عصر صفوی، منابع ارزشمندی برای شناخت تاریخ و فرهنگ آن روزگار هستند اما درخصوص معماری حمام‌ها، نمی‌توانند منابع قابل اتکایی به‌شمار آیند.