تاثیر فرایند شستشو در کاهش بقایای آفت‌کش‌های کلرپیریفوس و دیازینون در میوه‌های سیب و انگور

الموضوعات :

لیلا عباس زاده ¹ , بهزاد محمدی خانقاهی ² , احمد اصل هاشمی ³ , ندا سهیلی ملکی ⁴ , غلامحسین صفری ⁵

1 - کمیته تحقیقات دانشجویی، دانشگاه علوم پزشکی تبریز، تبریز، ایران
2 - کمیته تحقیقات دانشجویی، دانشگاه علوم پزشکی تبریز، تبریز، ایران
3 - مرکز تحقیقات سلامت و محیط زیست، دانشگاه علوم پزشکی تبریز، تبریز، ایران
4 - کمیته تحقیقات دانشجویی، دانشگاه علوم پزشکی تبریز، تبریز، ایران
5 - مرکز تحقیقات سلامت و محیط زیست، دانشگاه علوم پزشکی تبریز، تبریز، ایران؛ گروه مهندسی بهداشت محیط، دانشکده بهداشت، دانشگاه علوم پزشکی تبریز، تبریز، ایران

تاريخ الإرسال : 26 الأحد , جمادى الأولى, 1445 تاريخ التأكيد : 10 الإثنين , رجب, 1445 تاريخ الإصدار : 24 الثلاثاء , شعبان, 1445

الکلمات المفتاحية: باقی¬مانده آفت¬کش, فرایند شستشو, ارزیابی ریسک, شبیه سازی مونت کارلو, مراغه,

ملخص المقالة :

در این مطالعه، بقایای آفت¬کش¬های کلرپیریفوس و دیازینون در 10 نمونه سیب و 6 نمونه انگور مراغه پس از استخراج با روش تجزیه‌ای راحت، سریع، مؤثر و ایمن (QuEChERS) با استفاده از دستگاه کروماتوگرافی گازی با طیف سنج جرمی (GC/MS) آنالیز شدند. همچنین، تاثیر فرایند شستشو در کاهش بقایای آفت‌کش‌ها و ارزیابی ریسک بهداشتی بر اساس شبیه سازی مونت کارلو برای دو گروه سنی بزرگسالان و کودکان انجام گردید. براساس نتایج، بقایای آفت‌کش‌های کلرپیریفوس و دیازینون در همه 32 نمونه‌ آنالیز شده سیب و انگور، در هر دو تیمار شسته شده و شسته نشده، تشخیص داده شد. میانگین آفت‌کش‌های کلرپیریفوس و دیازینون به ترتیب در 95 درصد و 100 درصد نمونه‌های سیب کمتر از حد مجاز توصیه شده ایران بود در حالیکه در 67/41 و 33/33 درصد نمونه‌های انگور بیشتر از حد مجاز توصیه شده ایران بود. میانگین باقی¬مانده آفت‌کش‌های کلرپیریفوس و دیازینون پس از شست و شو در نمونه‌های سیب به ترتیب 02/42 درصد و 84/53 درصد و در نمونه‌های انگور 70/39 و 15/46 درصد کاهش یافت. کلرپیریفوس با مقادیر 51/0 و 12/0 و دیازینون با مقادیر 45/0 و 105/0 در نمونه‌های سیب، بیشترین مقادیر نسبت خطر (Hazard Quotient) را برای بزرگسالان و کودکان داشتند. ارزیابی خطر تجمعی ناشی از مواجهه با بقایای آفتکش‌های کلرپیریفوس و دیازینون نشان داد که هیچ‌گونه خطر سلامتی قابل توجهی برای گروه‌های سنی بزرگسالان و کودکان وجود ندارد. با این‌حال با توجه به استفاده از آفت کش‌های متعدد، نظارت مستمر و دقیق برای کاهش بقایای آفت کش ها در میوه‌ها و سبزی‌ها ضروری است.

نص كامل:



بهداشت مواد غذایی                                                                                                                                دوره 13، شماره 4، پیاپی 52، زمستان 1402، صفحات: 64-49

 

 

«مقاله پژوهشی»                                                                                   DOI: 10.71876/jfh.2024.3121432

تاثیر فرایند شستشو در کاهش بقایای آفت‌کش‌های کلرپیریفوس و دیازینون در میوه‌های سیب و انگور

 

تاثیر فرایند شستشو در کاهش بقایای آفت‌کش‌های 

 

لیلا عباس‌زاده1، بهزاد محمدی‌خانقاهی1، احمد اصل‌هاشمی2، ندا سهیلی‌ملکی1، غلامحسین صفری2،3* 

 

1. کمیته تحقیقات دانشجویی، دانشگاه علوم پزشکی تبریز، تبریز، ایران

2. مرکز تحقیقات سلامت و محیط زیست، دانشگاه علوم پزشکی تبریز، تبریز، ایران

3. گروه مهندسی بهداشت محیط، دانشکده بهداشت، دانشگاه علوم پزشکی تبریز، تبریز، ایران

*نویسنده مسئول: [e-mail]

(دریافت مقاله: 19/9/1402 پذیرش نهایی: 2/11/1402)

 

 

چکیده

در این مطالعه، بقایای آفت­کش­های کلرپیریفوس و دیازینون در 10 نمونه سیب و 6 نمونه انگور مراغه پس از استخراج با روش تجزیه‌ای راحت، سریع، مؤثر و ایمن (QuEChERS) با استفاده از دستگاه کروماتوگرافی گازی با طیف سنج جرمی (GC/MS) آنالیز شدند. همچنین، تاثیر فرایند شستشو در کاهش بقایای آفت‌کش‌ها و ارزیابی ریسک بهداشتی بر اساس شبیه سازی مونت کارلو برای دو گروه سنی بزرگسالان و کودکان انجام گردید. براساس نتایج، بقایای آفت‌کش‌های کلرپیریفوس و دیازینون در همه 32 نمونه‌ آنالیز شده سیب و انگور، در هر دو تیمار شسته شده و شسته نشده، تشخیص داده شد. میانگین آفت‌کش‌های کلرپیریفوس و دیازینون به ترتیب در 95 درصد و 100 درصد نمونه‌های سیب کمتر از حد مجاز توصیه شده ایران بود در حالیکه در 67/41 و 33/33 درصد نمونه‌های انگور بیشتر از حد مجاز توصیه شده ایران بود. میانگین باقی­مانده آفت‌کش‌های کلرپیریفوس و دیازینون پس از شست و شو در نمونه‌های سیب به ترتیب 02/42 درصد و 84/53 درصد و در نمونه‌های انگور 70/39 و 15/46 درصد کاهش یافت. کلرپیریفوس با مقادیر 51/0 و 12/0 و دیازینون با مقادیر 45/0 و 105/0 در نمونه‌های سیب، بیشترین مقادیر نسبت خطر (Hazard Quotient) را برای بزرگسالان و کودکان داشتند. ارزیابی خطر تجمعی ناشی از مواجهه با بقایای آفت‌کش‌های کلرپیریفوس و دیازینون نشان داد که هیچ‌گونه خطر سلامتی قابل توجهی برای گروه‌های سنی بزرگسالان و کودکان وجود ندارد. با این‌حال با توجه به استفاده از آفت کش‌های متعدد،  نظارت مستمر و دقیق برای کاهش بقایای آفت کش ها در میوه‌ها و سبزی‌ها ضروری است.

 

واژ­های کلیدی: باقی­مانده آفت­کش، فرایند شستشو، ارزیابی ریسک، شبیه سازی مونت کارلو، مراغه

 

 

مقدمه

بدنبال افزایش روز افزون جمعیت جهان و محدودیت منابع آبی و خاکی تامین غذای سالم و کافی در زمره مهمترین اهداف جوامع بشری مطرح شده است هر ساله آفات و بیماری‌ها منجر به ازبین رفتن مقدار زیادی ازمحصولات کشاورزی می­گردد .ازاین‌رو در جوامع امروزی استفاده از انواع مختلف آفت‌کش‌های شیمیایی جهت افزایش بهره وری محصولات کشاورزی و رفع نیازهای غذایی گسترش یافته است (El-Sheikh et al., 2022). ازاین‌رو استفاده از آفت‌کش‌هاي مختلـف برای کنترل حشرات، قارچ‌ها، علف‌های هرز و ... به بخش جدایی ناپذیر کشاورزی مدرن تبدیل شده است با این‌حال استفاده بیش از حد از آفت‌کش‌ها می تواند باعث ایجاد مشکلات سلامتی برای انسان و تهدید جدی برای محیط زیست گردد (Mahdavi et al., 2022). سموم دفع آفات دارای طیف گسترده­ای از خطرات سلامتی بر انسان می­باشند و می­توانند منجر به اثرات حاد از قبیل سردرد، حالت تهوع و اثرات مزمن از قبیل سرطان، آسیب­های تولید مثل و اختلال در سیستم غدد درون ریز گردند ( Darko and Akoto, 2008; Grewal, 2017). اثرات متداول بقایای سموم دفع آفات در بدن انسان شامل تهوع، استفراغ، تاری دید، کما، مشکل در تنفس، بیش فعالی، اختلال در جنین و کودکان است (Neme and Satheesh, 2016).

منابع ورود آفت‌کش‌ها به بدن انسان شامل آب،غذا،خاک و هوا می‌باشد و آفت‌کش‌ها از طریق تماس پوستی ،استنشاق و بلع منابع آلوده می‌تواند وار بدن گردند ( Shekarzadeh et al., 2017; O'Driscoll et al., 2022). مواجهه با سموم دفع آفات از طریق مصرف مواد غذایی در مقایسه با سایر مسیرهای مواجهه مانند هوا و آب 5 برابر بیشتر است و از آنجا که میوه­ها و سبزیجات در درجه اول به صورت خام یا نیمه فرآوری شده مصرف می­شوند، انتظار می­رود که این ترکیبات حاوی مقادیر بیشتری از میزان باقی­مانده سموم دفع آفات در مقایسه با سایر گروه­های غذایی با منشاء گیاهی مانند نان و سایر مواد غذایی باشند (Khan et al., 2020). میوه­ها و سبزیجات بخش مهمی از رژیم غذایی روزانه ما را تشکیل می­دهنداین محصولات کشاورزی منابع مهمی از کربوهیدرات­ها، ویتامین­ها، مواد معدنی کمیاب و آنتی­اکسیدان­ها هستند و نقش مهمی در رژیم غذایی متعادل و مغذی نیز دارند (Mebdoua et al., 2017). از میان میوه‌های مختلف سیب و انگور از محبوب­ترین میوه­های خوراکی در جهان هستند و سالانه بیش از 84 میلیون تن سیب در سراسر جهان تولید می­شود كه 65 درصد آن به عنوان میوه تازه و 35 درصد آن به عنوان فرآوری شده (سس سیب، آب سیب، مربا و ...) مصرف می­شود (El Hawari et al., 2019; Jankuloska et al., 2021; Łozowicka et al., 2020) میوه سیب با سرانه مصرف 109/0 کیلوگرم در روز در کشور از جمله محصولات باغی است که به دلیل تازه­خوري حائز اهمیت است (Mahdavi et al., 2022). در میان ده کشور عمده تولید کننده سیب، ایران مقام ششم را داشته و در سطح کشور مقام دوم بعد از مرکبات را به خود اختصاص داده است. استان­هاي آذربایجان­غربی، آذربایجان­شرقی و تهران به ترتیب داراي بالاترین سطح زیر کشت و تولید سیب در ایران می‌باشند et al., 2012)  (Fallahi. شهرستان مراغه به عنوان قطب محصولات باغی استان آذربایجان­شرقی، 21 هزار هكتار باغات دارد كه 50 درصد آن را باغات سیب به خود اختصاص داده است و سالانه 220 هزار تن سیب در آن تولید می­شود که رتبه نخست سیب درختی را در استان به خود اختصاص داده است. به دليل برخورداري سيب تولیدی اين شهرستان از معيارهاي ظاهري، طعم و كيفيت بالا، بيش از 90 درصد اين محصول به بازارهاي داخل و خارج از کشور صادر می­شود ((Shahian and Shikh Loui, 2017. محصول انگور نیز یکی از عمده‌ترین محصولات تولیدی و صادراتی در ایران محسوب می‌شود (Shujaei et al., 2020) و کشور ایران هفتمین مقام تولید انگور جهان را دارد (Rasouli et al., 2015). استان آذربایجان شرقی رتبه سوم کشوری از نظرتولید انگور در ایران می‌باشد (Mostashari et al., 2020) و شهرستان مراغه نیز با تولید سالانه  42516 تن انگور رتبه سوم تولید انگور دراستان را به خود اختصاص داده است.

در سال­های اخیر، افزایش نگرانی عمومی در خصوص ریسک سلامتی ناشی از بقایای سموم دفع آفات در مواد غذایی، استراتژی حفاظت از محصولات کشاورزی را با تأکید بر کیفیت و ایمنی مواد غذایی تغییر داده و منجر به تنظیم دقیق حداکثر سطوح باقی‌مانده مجاز (MRL) آفت‌کش‌ها در مواد غذایی مورد مصرف انسان شده است،درنتیجه، برای اطمینان از ایمنی مواد غذایی برای مصرف کنندگان و محافظت از سلامت مصرف کننده، باید نظارت مداوم بر بقایای سموم دفع آفات در محصولات غذایی صورت گیرد (Yousefi et al., 2022; Ssemugabo et al., 2022) ازاین‌رو مطالعات متعددی در خصوص ارزیابی باقیمانده آفت‌کش‌ها در میوه‌ها و سبزی‌ها به ویژه سیب در ایران؛ مهاباد (Pirsaheb et al., 2017)، میاندو‌آب ((Shahian and Shikh Loui, 2017، مازندران (2012 Qhlipour et al.,) و سایر کشورها از جمله یونان (Likudis et al., 2014)، لیبی (El Hawari et al., 2019) و لهستان (Slowik-Borowiec et al., 2016) صورت گرفته است. بااین‌حال هر ساله ترکیبات جدیدی از آفت‌کش‌ها توسط شرکت‌های سازنده تولید می‌شود که نیاز به تحقیقات جدید و به‌روز را ضروری می‌کند. این مطالعه با هدف تعیین تاثیر شستشو بر باقی­مانده آفت‌کش‌های کلروپریفوس و دیازینون در میوه‌های سیب و انگور شهرستان مراغه انجام گردید. علاوه بر آن، این مطالعه به ارزیابی ریسک میزان خطر مرتبط با سلامتی انسان برای گروه‌های مختلف سنی (کودکان و بزرگسالان) در اثر مصرف آفت‌کش‌های باقی‌مانده بر روی میوه‌های سیب و انگور در دو حالت شسته شده و شسته نشده می‌پردازد.

 

مواد و روش‌ها

-نمونه برداری

نمونه­برداری از میدان میوه و تره­بار مرکزی شهرستان مراغه از توابع استان آذربایجان شرقی در شمال غرب ایران در دو فصل تابستان و پاییز سال 1400 به تعداد کل 16 نمونه (10 نمونه سیب و 6 نمونه انگور) با فاصله­ زمانی دو هفته­ای انجام گرفت. نمونه برداری به روش تصادفی ساده طبق روش توصیه شده کدکس (Codex) انجام گردید. نمونه‌های اولیه از هر بهر50 تا 500 کیلوگرمی بسته به تعداد کارتن یا جعبه میوه، از هرکارتن یا جعبه یک یا دو عدد سیب و مقداری انگور برداشته شد تا در نهایت وزن نمونه معادل 1-2 کیلوگرم شود. برای جلوگیری از تجزیه آفت‌کش‌ها، نمونه­ها پس از برداشت در کوتاه­­ترین زمان ممکن ودر دمای 4 درجه سلسیوس به آزمایشگاه منتقل شدند (Yue, 2021; Hadian and azizi, 2005). مشخصات آفت‌کش‌های ارگانوفسفره مورد مطالعه در این پژوهش بر اساس روش‌ نفوذ، نوع اثر، دوره کارنس (PHI )، سمیت (LD50 )، فرمول ملکولی، حلالیت و فشار بخار در جدول 1 ارائه شده است.

 

 

جدول (1)- مشخصات آفت­کش­های مورد مطالعه در این پژوهش

آفت­کش	نوع	روش نفوذ	نوع اثر	*PHI (روز)	سمیت **(LD50) mg/kg	فرمول ملکولی	حلالیت ((mg/l	فشار بخار (Pa)
کلروپیریفوس	حشره­کش، مجاز	غیرسیستمیک	تماسی،گوارشی	14-7	149	C9H11CL3NO3PS	4/1 در c°25	0024/0 درc° 25
دیازینون	حشره­کش، مجاز	غیرسیستمیک	تماسی،گوارشی، تنفسی	10	1250	C12H21N2O3PS	40 در  c°25	013/0  در c° 20

*: Preharvest Interval **: Lethal Dose 50

 

 

-آماده‌سازی نمونه‌ها

تعداد 32 نمونه در آزمایشگاه در دو تیمار شسته شده و شسته نشده برای آنالیز آماده شدند. در حالت بدون شستشو نمونه‌های سیب و انگور بدون هیچ گونه شستشو و دستکاری وارد مرحله بعدی شدند اما در حالت شستشو نمونه‌ها بدون استفاده از مایع شوینده و به صورت غوطه‌وری درآب به مدت 10 دقیقه شستشو شدند و سپس وارد مرحله بعدی گردیدند.

-محاسبه ضریب فرآوری (Processing Factor)

ضریب فرآوری در حقیقت نسبت باقیمانده آفت کش در مواد غذایی فرآوری شده به باقیمانده آفت کش در مواد غذای فرآوری نشده است. ضریب فراوری کمتر از 1 نشان دهنده کاهش باقیمانده آفت‌کش‌ها در طی فرآوری مواد غذایی است. ضریب فرآوری هر چقدر به صفر نزدیک باشد نشان دهنده تاثیر بیشتر فرآوری در کاهش باقیمانده آفت‌کش‌ها از مواد غذایی است به‌ طوری‌که ضریب فرآوری صفر نشان دهنده کاهش 100 درصدی باقیمانده‌ها می‌باشد. ضریب فرآوری مطابق مطالعه قبلی انجام شده با استفاده از رابطه زیر تعیین شد (Shakoori et al., 2018; Terfe et al., 2023):

(میانگین باقیمانده آفت‌کش‌ها در نمونه‌های پس از تیمار)/ (میانگین باقیمانده آفت‌کش‌ها در نمونه‌ها قبل از تیمار)PF=

پس از محاسبه ضریب فرآوری، درصد کاهش طبق فرمول زیر به دست آمد:

درصد کاهش = (1-PF) × 100

-استخراج و آنالیز نمونه‌ها

برای استخراج نمونه‌ها از روش QuEChERS اصلاح شده مطابق مطالعات قبلب انجام شده برای استخراج نمونه‌های خیار (Yousefi et al., 2022)، گوجه‌فرنگی (Andrade et al., 2015)، زغال اخته و سیب (Lehotay et al., 2010) استفاده گردید. ابتدا نمونه‌های سیب و انگور با وزن 1 کیلوگرم با دستگاه خردکن خرد شدند و 5 گرم نمونه خرد شده وزن شده و به ویالهای فالکون 50 میلی لیتری منتقل شد سپس 10 میلی لیتر استونیتریل (Merck, Germany) به عنوان حلال استخراج و 2 گرم نمک سولفات منیزیم (Merck, Germany) بدون آب به منظور بهبود راندمان استخراج و حذف آب به نمونه‌ها اضافه شد نمونه‌های سیب به مدت 5 دقیقه توسط شیکر تکان داده شدند و به مدت 20 دقیقه روی اولتراسونیک (Elma, German) جهت کاهش مصرف حلال و افزایش سرعت فرآیند قرار گرفتند و در نهایت به مدت 5 دقیقه در 1500 دور در دقیقه سانتریفیوژ شدند سپس 5 میلی‌لیتر از محلول تهیه شده به یک ویال فالکون 15 میلی‌لیتری منتقل شد و 1/0 گرم جاذب PSA به منظور ازبین بردن قندها و چربی‌ها و 1/0 گرم جاذب C18 برای ازبین بردن بقایای چربی‌ها به محلول افزوده شد و این محلول به مدت 5 دقیقه سانترفیوژ گردید سپس 6/0 میلی لیتر از محلول به ویال 2 میلی لیتری منتقل شد و در نهایت نمونه تهیه شده پس از خشک شدن با گاز نیتروژن  و بازسازی با 1 میلی لیتر تولوئن (Merck, Germany) به حجم 2 میکرولیتر، به دستگاهGC-MS (Agilent, USA) تزریق شد. مشخصات دستگاه GC-MC بکار رفته در این پژوهش در جدول 2 ارئه شده است.

 

 

جدول (2)- مشخصات دستگاه GC/MS 

مدل دستگاه	GC Agilent technology
کشورسازنده	آمریکا
سال ساخت	2012
نوع مدل دتکتور جرمی	MSEI –Triple quadropole
نوع ستون	Capillary HP-5MS
طول ستون (m)	30
ضخامت قطر داخلی ستون(mm)	25/0
قطر پوسته ستون  (µm)	25/0
نوع انژکتور	Splitless
دمای انژکتور	250
نوع آشکارساز	Mass
دمای آشکارساز	ندارد
دمای محل تزریق	250
نوع گاز حامل	Helium
میزان جریان (ml/min)	1

 

 

-اعتبار سنجی روش

اعتبار سنجی روش بر اساس دستورالعمل اتحادیه اروپا در آنالیز سموم انجام شد (European Commission, 2021). در این راستا پارامترهای خطی بودن روش، مطالعات صحت و دقت، ضریب بازیابی، انحراف معیار نسبی، تعیین حد تشخیص) (LOD و حد تعیین مقدار (LOQ) مورد بررسی قرار گرفت.. پارامترهای مرتبط با اعتبار سنجی آنالیز باقیمانده آفت کش‌ها با  استفاده از GC-MC در جدول 3 ارئه شده است.

 

 

جدول (3)- پارامترهای مرتبط با اعتبار سنجی باقیمانده آفت کش‌ها با استفاده از GC-MC

میوه	آفت کش	میانگین بازیابی (%)	انحراف معیار نسبی (%)	LOD (mg/kg)	LOQ (mg/kg)	R2
سیب	کلرپیریفوس	1/93	97/8	006/0	020/0	998/0
	دیازینون	3/91	32/8	004/0	013/0	996/0
انگور	کلرپیریفوس	3/91	68/7	005/0	017/0	997/0
	دیازینون	4/89	93/3	003/0	010/0	999/0

 

-

ارزیابی ریسک غیرسرطان‌زایی (مزمن) بر اساس شبیه سازی مونت کارلو

ارزیابی خطر سلامتی یک فرآیند چند مرحله ای برای تخمین تأثیر بالقوه یک خطر بر سلامت عمومی یک جمعیت به دلیل قرار گرفتن در معرض مواد نگران کننده از جمله آفت‌کش‌های باقی‌مانده بر روی مواد غذایی است. در این مطالعه میزان دریافت روزانه بقایای آفت‌کش‌های کلروپیریفوس و دیازینون به ازای هر کیلوگرم وزن بدن مصرف کننده و همچنین ارزیابی خطر غیر سرطان‌زای باقی‌مانده‌های آفت‌کش‌ها در نمونه‌های سیب و انگور برای جمعیت مصرف‌کننده بر اساس روش توصیه شده سازمان حفاظت از محیط زیست ایالات متحده امریکا(EPA)  بر اساس رابطه‌های 1 و 2 محاسبه گردید (Khangahi et al., 2023; Safari et al., 2021; Yousefi et al., 2022).

                             EDI = (C × DI)/BW                          رابطه (1)                   

                                        رابطه (2)                                          HQ = (EDI/ADI)             

Concentration = میانگین غلظت فت­کش­ها در نمونه‌های سیب و انگور (mg/kg)

Daily Intake = مقدار مصرف روزانه سیب یا انگور (kg/person/d)

Weight = میانگین وزن بدن مصرف کنندگان (kg)

Hazard Quotient = نسبت خطر باقی­مانده یک آفت­کش منفرد ناشی از مصرف سیب یا انگور (شسته نشده و شسته شده)

Estimate Daily Intake = دریافت روزانه برآورد شده (mg/kg bw/d)

Acceptable Daily Intake = دریافت روزانه قابل قبول (mg/kg bw/d)

ارزیابی خطر سلامتی تجمعی ناشی از باقیمانده‌های آفت‌کش‌های دیازینون و کلرپیریفوس در نمونه‌های سیب و انگور بر اساس شاخص خطر (HI) با استفاده از رابطه 3 محاسبه شد (Yousefi et al., 2022, Maleki et al., 2023).

                       رابطه (3)                                                                      HI= ∑ HQ  

HQ یا HI بزرگتر از 1 نشان دهنده‌ی خطر بالقوه سلامتی برای انسان است و باید اقدامات کنترلی برای کاهش خطر اجرا گردد در حالی که HQ یا HI کمتر از 1 نشان دهنده ی عدم خطر می‌باشد (Mohammadi et al., 2021).

در این مطالعه جمعیت بر اساس تفاوت‌های فیزیولوژیکی و رفتاری به دو گروه سنی کودکان و بزرگسالان تقسیم بندی شد. میانگین وزن بدن 15 گیلوگرم برای کودکان، و70 کیلوگرم برای در نظرگرفته شد. همچنین میانگین مصرف سیب و انگور به ترتیب  18 و 8/20 کیلوگرم به ازای هر نفر درسال مطابق مطالعات قبلی انجام شده در نظر گرفته شد (Maleki et al., 2023). مقدار ADI برای آفت‌کش‌های کلرپیریفوس و دیازینون به ترتیب برابر با 01/0 و 002/0 میلی گرم به ازای هرکیلو گرم وزن بدن در روز در نظر گرفته شد (Yousefi et al., 2022). 

ارزیابی ریسک سلامت روشی پیچیده است زیرا سلامت انسان به عوامل زیادی بستگی دارد که دارای  عدم اطمینان و قطعیت هستند وارزیابی ریسک بر اساس میانگین می تواند منجر به دست کم گرفتن یا بیش از حد تخمین زدن خطر واقعی گردد (Khangahi et al., 2023). شبیه سازی مونت کارلو روشی هست که جهت به حداقل رساندن تاثیر عدم قطعیت پارامترهای مختلف در نتایج شبیه سازی، توسعه داده شده است و به‌طور گسترده برای بررسی خطر احتمالی آلاینده‌ها، از جمله آفت‌کش‌های باقی‌مانده، در میوه‌ها و سبزیجات مورد استفاده قرار گرفته‌است. 

-آنالیز آماری داده ها

توصیف آماری داده‌ها با استفاده از آمار توصیفی بصورت میانگین، انحراف معیار، حداکثر و حداقل و توسط نرم افزار SPSS نسخه 27.0.1 صورت گرفت. ارزیابی ریسک نیز با استفاده از روش مونت کارلو و نرم افزار Crystal Ball نسخه (11.1.2.3, Oracle, Inc, USA) با حد اطمینان 95 درصد و میزان تکرار 10000 بار برای شاخص خطر (HI) انجام گردید. 

 

یافته‌ها

-وقوع آفت‌کش‌ها در نمونه‌های سیب و انگور در تیمارهای مختلف 

نتایج نشان داد که 100 درصد نمونه های سیب و انگور در هر دو تیمار شسته شده و شسته نشده دارای آفت کش‌های کلرپیریفوس و دیازینون بودند. حداکثر غلظت مشاهده شده مربوط به آفت کش کلرپیریفوس با غلظت 20/1 میلی‌گرم بر کیلوگرم در نمونه های انگور شسته نشده و حداقل غلظت مشاهده شده مربوط به آفت کش دیازینون با غلظت 16/0 میلی‌گرم بر کیلوگرم در نمونه‌های سیب و انگور شسته شده بود. میانگین باقیمانده آفت کش کلرپیریفوس در نمونه های سیب شسته نشده و شسته شده به ترتیب 71/0 و 41/0 میلی‌گرم بر کیلوگرم و درنمونه‌های انگور شسته نشده و شسته شده به ترتیب 68/0و 41/0 میلی‌گرم بر کیلوگرم بود. همچنین میانگین باقیمانده آفت کش دیازینون در نمونه های سیب شسته نشده و شسته شده به ترتیب 13/0 و 06/0 میلی‌گرم بر کیلوگرم و درنمونه‌های انگور شسته نشده و شسته شده به ترتیب 13/0و 07/0 میلی‌گرم بر کیلوگرم بود. میزان باقیمانده آفت‌کش‌های کلرپیریفوس و دیازینون در نمونه‌های سیب و انگور در تیمارهای مختلف در جدول 4 ارائه شده است. میانگین باقی‌مانده آفت‌کش‌های کلرپیریفوس و دیازینون در حالت شسته نشده و شسته شده در میوه‌های سیب پایین‌تر از MRL توصیه شده ایران می باشد.درحالی که میانگین باقی‌مانده آفت‌کش‌های کلرپیریفوس و دیازینون در انگور شسته نشده به ترتیب 50 درصد و 50 درصد (3 نمونه) و در انگور شسته شده به ترتیب  33/33 درصد (2 نمونه) و 67/16 درصد (1 نمونه) بالاتر از MRL توصیه شده ایران می‌باشد. میانگین باقی‌مانده آفت‌کش‌های کلرپیریفوس و دیازینون در هر دو حالت شسته شده و شسته نشده در میوه‌های سیب و انگور بالاتر از MRL توصیه شده توسط اتحادیه اروپا می‌باشد. میزان وقوع آفت‌کش‌های کلرپیریفوس و دیازینون در نمونه‌های سیب و انگور و حدود مجاز توصیه شده توسط ایران و اتحادیه اروپا در جدول 5 ارائه شده است.

 

 

جدول (4)- میزان باقیمانده آفت‌کش‌های کلرپیریفوس و دیازینون در نمونه‌های سیب و انگور در تیمارهای مختلف

نوع میوه	نوع آفت کش	نوع تیمار	حداقل (mg/kg)		حداکثر (mg/kg)	میانگین (mg/kg)	انحراف معیار
سیب	کلرپیریفوس	شسته نشده	44/0		05/1	71/0	20/0
		شسته شده	24/0		75/0	41/0	15/0
	دیازینون	شسته نشده	10/0		16/0	13/0	02/0
		شسته شده	05/0		09/0	06/0	01/0
انگور	کلرپیریفوس	شسته نشده	20/0		20/1	68/0	41/0
		شسته شده	10/0		90/0	41/0	32/0
	دیازینون	شسته نشده	07/0		21/0	13/0	06/0
		شسته شده	03/0		16/0	07/0	05/0

 

 

جدول (5)- وقوع آفت‌کش‌ها در نمونه‌های سیب و انگور و MRL های مربوط به ایران و اتحادیه اروپا

میوه	آفت کش	نوع تیمار	تعداد آفت‌کش‌های یافت شده در هر دامنه					MRL ایران	MRL اروپا
			LOD >	LOQ > - LOD ≤	MRL  IR≥ - LOQ ≤	IR< MRL	EU< MRL
سیب	کلرپیریفوس	شسته نشده	0	0	9	1	10	1	01/0
		شسته شده	0	0	10	0	10
	دیازینون	شسته نشده	0	0	10	0	10	3/0	01/0
		شسته شده	0	0	10	0	10
انگور	کلرپیریفوس	شسته نشده	0	0	3	3	6	5/0	01/0
		شسته شده	0	0	4	2	6
	دیازینون	شسته نشده	0	0	3	3	6	1/0	01/0
		شسته شده	0	0	5	1	6

 

 

اثر فرایند شستشو

ضریب فرآوری (PF) برای شستشوی نمونه‌های سیب و انگور برای هر دو آفت‌کش مورد مطالعه کمتر از 1 بود. میانگین باقی­مانده آفت‌کش‌های کلرپیریفوس و دیازینون در نمونه‌های سیب به ترتیب 42 درصد و 54 درصد پس از شست و شو کاهش یافت. همچنین فرایند شست و شو باعث کاهش 40 درصدی آفت کش کلرپیریفویس و کاهش 46 درصدی آفت کش دیازینون در نمونه‌های انگور گردید. ضریب فر‌‌آوری و درصد کاهش آفت‌کش‌های کلرپیریفوس و دیازینون در نمونه‌های سیب و انگور در جدول 6 ارائه شده است. 

 

 

جدول (6)- ضریب فر‌‌آوری و درصد کاهش آفت‌کش‌های کلرپیریفوس و دیازینون در نمونه‌های سیب و انگور

آفت کش	سیب				انگور
	شسته نشده	شسته شده			شسته نشده	شسته شده
	میانگین (mg/kg)	میانگین (mg/kg)	ضریب فرآوری (PF)	کاهش (%)	میانگین (mg/kg)	میانگین (mg/kg)	ضریب فرآوری (PF)	کاهش (%)
کلرپیریفوس	71/0	41/0	58/0	42	68/0	41/0	60/0	40
دیازینون	13/0	06/0	46/0	54	13/0	07/0	54/0	46

 

 

-ارزیابی ریسک و شبیه سازی مونت کارلو

نتایج ارزیابی ریسک نشان داد که میزان HQ ناشی از باقی‌مانده آفت‌کش‌های کلرپیریفوس و دیازینون در 100 درصد نمونه‌های سیب و انگور بررسی شده برای گروه‌های سنی کودکان و بزرگسالان کمتر از 1 می‌باشد و مصرف سیب و انگور در کوتاه مدت خطرات سلامتی قابل توجهی برای مصرف کنندگان ندارد. نتایج حاصل از ارزیابی ریسک ناشی از باقی‌مانده آفت‌کش‌های کلرپیریفوس و دیازینون در نمونه­های سیب و انگور در دو تیمار شسته نشده و شسته شده در جدول 7  نشان داده شده است.

 

 

جدول (7)- ارزیابی ریسک ناشی از باقی‌مانده آفت‌کش‌های کلرپیریفوس و دیازینون در نمونه­های سیب و انگور

میوه	آفت‌کش	نوع فرآوری	ADI  (mg/kg bw/day)	EDI (mg/kg bw/day)		HQ
				کودکان	بزرگسالان	کودکان	بزرگسالان
سیب	کلرپیریفوس	شسته نشده	01/0	0051/0	0012/0	51/0	12/0
		شسته شده		0029/0	00065/0	30/0	065/0
	دیازینون	شسته نشده	002/0	0009/0	0002/0	45/0	105/0
		شسته شده		0005/0	00099/0	23/0	055/0
انگور	کلرپیریفوس	شسته نشده	01/0	00256/0	00064/0	26/0	064/0
		شسته شده		00153/0	000384/0	15/0	0384/0
	دیازینون	شسته نشده	002/0	000485/0	000121/0	24/0	0605/0
		شسته شده		000265/0	000663/0	13/0	0331/0

 

 

همچنین نتایج ارزیابی ریسک نشان داد که بالاترین مقدار HQ در میوه سیب و انگور مربوط به آفت‌کش کلرپیریفوس در گروه سنی کودکان می‌باشد. توزیع احتمال HQ  ناشی از آفت کش کلرپیریفوس برای گروه سنی کودکان در  نمونه های سیب و انگور  با استفاده از شبیه سازی مونت کارلو نشان در نمودار 1 نشان داده شده است. بر اساس تجزیه و تحلیل نتایج شبیه سازی مونت کارلو با اطمینان 95 درصد، بیشترین و کمترین محدوده HQ آفت کش کلرپیریفوس و دیازینون در گروه سنی کودکان برای انگور شسته نشده به ترتیب برابر با  26/0 و 25/0 بود. احتمال این‌که مقدار HQ برای این گروه بالاتر از 26/0 باشد تنها 51/2 درصد می‌باشد و در 100 درصد مواقع مقدار HQ کمتر از 1 می‌باشد. همچنین ارزیابی خطر تجمعی ناشی از مواجهه با بقایای آفت کش‌های کلرپیریفوس و دیازینون در نمونه‌های سیب و انگور نشان می‌دهد که هیچ‌گونه خطر سلامتی قابل توجهی برای گروه‌های سنی بزرگسالان و کودکان وجود ندارد و مقادیر شاخص خطر (Hazard Index) کمتر از 1 می باشد. مقادیر HI ناشی از ارزیابی خطر تجمعی آفت‌کش‌های کلرپیریفوس و دیازینون در نمونه‌های سیب و انگور برای گروه‌های سنی کودکان و بزرگسالان در نمودار 2 نشان داده شده است.

 

 

 

نمودار 1- نمودار توزیع احتمال HQ آفت کش کلرپیریفوس و دیازینون برای کودکان در انگور شسته نشده

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

نمودار 2- مقادیر شاخص خطر ناشی از آفت‌کش‌های کلرپیریفوس و دیازینون برای کودکان و بزرگسالان

 

 

بحث و نتیجه‌گیری

نتایج نشان داد که در 100 درصد نمونه‌های آزمایش شده (سیب و انگور) در هر دو تیمار شسته شده و شسته نشده بقایای آفت‌کش‌های کلرپیریفوس و دیازینون وجود دارد. دلیل این مشکل را می‌توان به استفاده بی‌رویه از سموم دفع آفات، عدم آگاهی کشاورزان از خطرات سموم، رعایت نکردن فاصله قبل از برداشت و نظارت و نظارت کافی برشمرد. در مطالعات قبلی صورت گرفته در ایران (Yousefi et al., 2022; Maleki et al., 2023 ) و سایر کشورها مانند چین (Li et al., 2015)، مولداوی (Syrku et al., 2019) و ترکیه (Kanbolat and Balkan, 2023) وجود آفت‌کش‌ها از جمله کلرپیریفوس و دیازینون بر روی میوه‌ها  و سبزی‌ها گزارش شده است. 

نتایج نشان داد که درتمامی نمونه‌های سیب در حالت شسته شده باقی‌مانده آفت کش کلرپیریفوس پایین تر از MRL توصیه شده ایران (1 میلی‌گرم بر کیلوگرم) می‌باشد درحالی‌که 33/33 درصد نمونه‌های انگور در حالت شسته شده باقی‌مانده آفت‌کش کلرپیریفوس بالاتر از MRL توصیه شده ایران (05/0 میلی‌گرم بر کیلوگرم) می باشد. همچنین در10 درصد نمونه‌های سیب و 50 درصد نمونه‌های انگور درحالت شسته نشده باقی‌مانده آفت کش کلرپیریفوس بالاتر از MRL توصیه شده ایران می‌باشد. علاوه براین در تمامی نمونه‌های سیب در حالت شسته شده وشسته نشده، باقی‌مانده آفت‌کش دیازینون پایین تر از MRL توصیه شده ایران (3/0 میلی‌گرم بر کیلوگرم) می باشد در حالی‌که 67/16 درصد نمونه‌های انگور در حالت شسته شده و 50 درصد نمونه‌های انگور در حالت شسته نشده میزان باقی‌مانده آفت‌کش دیازینون بالاتر از MRL توصیه شده ایران (1/0 میلی‌گرم بر کیلوگرم) می‌باشد.

بر اساس نتایج، 100 درصد نمونه‌های سیب و انگور در حالت شسته شده و شسته نشده میزان باقی‌مانده آفت‌کش‌های کلرپیریفوس و دیازینون بالاتر از MRL توصیه شده اتحادیه اروپا می باشد. در مطالعه‌ای مشابه که با هدف شناسایی باقی‌مانده سموم دفع آفات برروی میوه‌های شمال شرقی ایران انجام دادند مشاهده شد که میانگین سطح آفت‌کش دیازینون در نمونه‌های سیب پایین‌تر ازMRL توصیه شده ایران بود در حالی‌که میانگین دیازینون در انگور، خربزه، هندوانه و گیلاس بیشتر ازMRL  توصیه شده ایران بود (Akhlaghi et al., 2013). در مطالعه دیگری در کشور ترکیه باقی‌مانده 172 نوع آفت‌کش در280 نمونه انگورمورد بررسی قرار گرفت. نتایج این پژوهش نشان داد که در 4/20 درصد از نمونه‌ها میزان باقی‌مانده آفت‌کش‌ها بیش از حد مجاز تعیین شده توسط کمیسیون اروپا بود و بیشترین باقی‌مانده آفت‌کش‌ها مربوط به سموم آزوکسی استروبین، کلرپیریفوس، بوسکالید و سیپرودینیل بودند (Golge and Kabak, 2018). نتایج حاصل از این مطالعه نشان داد شستن میوه‌های سیب و انگور درکاهش میزان باقی­مانده آفت‌کش‌ها موثراست به‌طوری‌که میزان باقی­مانده آفت‌کش‌های کلرپیریفوس و دیازینون در نمونه‌های سیب به ترتیب به مقدار02/42 درصد و 84/53 درصد پس از شست و شو کاهش یافت همچنین شست و شو باعث کاهش 70/39 درصدی آفت کش کلرپیریفویس و کاهش 15/46 درصدی آفت کش دیازینون در نمونه‌های انگور گردید.

بیشترین مقدار HQ در بین گروه های مورد مطالعه مربوط به گروه سنی کودکان و متعاقب آن بزرگسالان زن و بزرگسالان مرد می‌باشد که علت این امر می‌تواند پایین بودن وزن بدن کودکان نسبت به بزرگسالان ‌باشد.  مقدار HQ در تیمار شسته شده در 100 درصد نمونه‌های بررسی شده از مقدار HQ تیمار شسته نشده پایین تر است بنابراین شستن میوه‌ها قبل از مصرف می‌تواند در کاهش خطر آفت‌کش‌های باقی‌مانده  بر روی میوه‌ها کمک کننده باشد. ارزیابی ریسک باقی‌مانده‌ی آفت‌کش‌های کلرپیریفوس و دیازینون بر روی میوه‌های سیب و انگور نشان داد که در100 درصد نمونه‌های بررسی شده مقدار HQ برای تمامی گروه‌های مورد مطالعه کمتر از 1 می‌باشد بنابراین مصرف سیب و انگور در مواجهه کوتاه مدت خطرات سلامتی قابل توجهی ندارد با این‌حال در این مطالعه تنها ارزیابی خطر مواجهه با آفت‌کش‌های کلرپیریفوس و دیازینون  از طریق مصرف سیب و انگوربررسی گردید و سایر مسیرهای مواجهه در نظر گرفته نشد از این‌رو بررسی سایر مسیرهای مواجهه مانند مواجهه از طریق مصرف سبزیجات و سایر میوه‌ها جهت کنترل بقایای آفت‌کش‌ها ضروری است و برای مصرف طولانی مدت سیب و انگور توجه و بررسی بیشتر مدیران ریسک امری ضروری است.

نتایج این مطالعه با سایر مطالعات انجام گرفته در این خصوص مطابقت دارد به عنوان مثال در مطالعه انجام شده در چین ریسک ناشی از 14 آفت­کش مختلف در سیب ارزیابی گردید و نتایج نشان داد که میزان HQ در گروه‌های سنی مورد مطالعه کمتر از 1 می‌باشد و ریسک سلامتی ناشی از مصرف سیب حاوی بقایای آفت‌کش‌های مختلف، درگروه زنان بیشتر از مردان می‌باشد (Chen et al., 2021). در مطالعه­ی مشابه دیگر در لبنان، ریسک ناشی از 6 آفت­کش در محصول سیب ارزیابی شد و نتایج نشان داد که آفت‌کش‌های موجود در نمونه­های سیب خطری برای سلامت انسان ندارند و بالاترین میزان HQ مربوط به آفت‌کش‌های کلرپیریفوس، دیازینون و متیداتیون گزارش گردید (El Hawari  et al., 2019).

بیشترین مقدار HQ در بین آفت‌کش های بررسی شده در تیمارهای مختلف مربوط به آفت‌کش کلرپیریفوس در گروه سنی کودکان برای انگور شسته نشده می‌باشد. بر اساس تجزیه و تحلیل نتایج شبیه سازی مونت کارلو با اطمینان 95 درصد، بیشترین و کمترین محدوده HQ آفت کش کلرپیریفوس در گروه سنی کودکان برای انگور شسته نشده به ترتیب برابر با  66/0 و 08/0 بود. احتمال این‌که مقدار HQ برای این گروه بالاتر از 66/0 باشد تنها 51/2 درصد می‌باشد و در 100 درصد مواقع مقدار HQ کمتر از 1 می‌باشد. همچنین ارزیابی ریسک تجمعی ناشی از مواجهه با بقایای آفت کش‌های کلرپیریفوس و دیازینون در نمونه‌های سیب و انگور نشان می‌دهد که هیچ‌گونه خطر سلامتی قابل توجهی برای گروه‌های سنی بزرگسالان و کودکان به دلیل مصرف سیب و انگور وجود ندارد و مقادیر شاخص خطر (HI) ناشی از آفت‌کش‌های کلرپیریفوس و دیازینون برای کودکان و بزرگسالان کمتر از 1 است. با این وجود مصرف میوه‌ها به ویژه سیب بصورت شسته شده برای کودکان توصیه می‌شود. همچنین به دلیل استفاده از آفت‌کش‌های متعدد و اثرات هم افزایی آفت کش‌ها بر فرآیندهای متابولیکی بدن انسان، کاهش میزان باقی‌مانده آفت‌کش‌ها بر روی محصولات کشاورزی ضروری است. بنابراین ارتقای دانش و آگاهی کشاورزان و مصرف کننده‌گان سموم، بکارگیری روش‌های ایمن جایگزین برای کنترل آفات از جمله فناورهای مبتنی بر بیوتکنولوژی، پایش مستمر سموم در محصولات زراعی و ایجاد و اجرای مقررات سختگیرانه دولتی در مورد باقیمانده آفت‌کش‌ها در مواد غذایی توصیه می‌شود.

 سپاسگزاری

 از معاونت پژوهشی دانشگاه علوم پزشکی تبریز، بابت حمایت مالی این پژوهش قدردانی می­شود.

 

 

 

 

 

منابع

·       Akhlaghi, H., Motavalizadehkakhky, A. and Emamiyan, R., 2013. Determination of diazinon in fruits from northeast of Iran using the QuEChERS sample preparation method and GC/MS. Asian Journal of Chemistry, 25(3): 1727.

·       Andrade, G. C., Monteiro, S. H., Francisco, J. G., Figueiredo, L. A., Rocha, A. A., and Tornisielo, V. L. (2015). Effects of types of washing and peeling in relation to pesticide residues in tomatoes. Journal of the Brazilian Chemical Society, 26: 1994-2002.

·       Chen, R., Xue, X., Wang, G. and Wang, J., 2021. Determination and dietary intake risk assessment of 14 pesticide residues in apples of China. Food Chemistry, 351: 129266.

·       Darko, G. and Akoto, O., 2008. Dietary intake of organophosphorus pesticide residues through vegetables from Kumasi, Ghana. Food and Chemical Toxicology, 46(12): 3703-3706.

·       El Hawari, K., Mokh, S., Al Iskandarani, M., Halloum, W. and Jaber, F., 2019. Pesticide residues in Lebanese apples and health risk assessment. Food Additives & Contaminants: Part B, 12(2): 81-89.

·       El-Sheikh, E.S.A., Ramadan, M.M., El-Sobki, A.E., Shalaby, A.A., McCoy, M.R., Hamed, I.A., Ashour, M.B. and Hammock, B.D., 2022. Pesticide residues in vegetables and fruits from farmer markets and associated dietary risks. Molecules, 27(22): 8072.

·       Fallahi, E., Hosni Moghadam, E. and Roosta, S., 2011. Physical characteristics and nutritional value of yellow and red varieties of Lebanese apple (Malus, domestica Borkh) produced in Lorestan. Scientific-Research Quarterly of Lorestan University of Medical Sciences, 14(2): 15-22. [In Persian].

·       Golge, O. and Kabak, B., 2018. Pesticide residues in table grapes and exposure assessment. Journal of agricultural and food chemistry, 66(7): 1701-1713.

·       Grewal, A.S., 2017. Pesticide Residues in Food Grains, Vegetables and Fruits: A Hazard to Human Health. Journal of Medicinal Chemistry and Toxicology, 2 (1): 1-7.

·       Hadian, Z. and Azizi, M., 2006. Pesticide residues in vegetables marketed in the main wholesale fruit and vegetable market in Tehran as determined by gas chromatography/mass spectrometry, 2005. Iranian Journal of Nutrition Sciences & Food Technology, 1(2): 13-20.

·       Jankuloska, V., Pavlovska, G. and Karov, I., 2021. Assessment of Adults and Children Exposure to Pesticide Residues through Apple Consumption. Journal of Hygienic Engineernig and Design, 33.

·       Kanbolat, M. and Balkan, T., 2023. Verification of QuEChERS method for the analysis of pesticide residues and their risk assessment in some fruits grown in Tokat, Turkey. Journal of Agricultural Sciences, 29(2): 573-588.

·       Khan, N., Yaqub, G., Hafeez, T. and Tariq, M., 2020. Assessment of Health Risk due to Pesticide Residues in Fruits, Vegetables, Soil, and Water. Journal of Chemistry, 2020: 1-7.

·       Khangahi, B.M., Ghayurdoost, F., Ghanbari Ghozikali, M. and Safari, G.H., 2023. Monitoring and Health Risk Assessment of Fluoride in Drinking Water Based on Monte Carlo Simulation and Sensitivity Analysis: a Study in Rural Areas of East Azerbaijan Province, Iran. Water, Air, & Soil Pollution, 234(1): 29.

·       Lehotay, S.J., Son, K.A., Kwon, H., Koesukwiwat, U., Fu, W., Mastovska, K., Hoh, E. and Leepipatpiboon, N., 2010. Comparison of QuEChERS sample preparation methods for the analysis of pesticide residues in fruits and vegetables. Journal of Chromatography a, 1217(16): 2548-2560.

·       Li, Z.X., Nie, J.Y., Zhen, Y.A.N., Xu, G.F., Li, H.F., Kuang, L.X., Pan, L.G., Xie, H.Z., Cheng, W.A.N.G., Liu, C.D. and Zhao, X.B., 2015. Risk assessment and ranking of pesticide residues in Chinese pears. Journal of Integrative Agriculture, 14(11): 2328-2339.

·       Likudis, Z., Costarelli, V., Vitoratos, A. and Apostolopoulos, C., 2014. Pesticide residues in Greek apples with protected geographical indication or designation of origin. Journal of Pesticide Science, 39(1): 29-35.

·       Łozowicka, B., Kaczyński, P., Mojsak, P., Rusiłowska, J., Beknazarova, Z., Ilyasova, G. and Absatarova, D., 2020. Systemic and non-systemic pesticides in apples from Kazakhstan and their impact on human health. Journal of Food Composition and Analysis, 90, 103494.

·       Mahdavi, V., Eslami, Z., Molaee-Aghaee, E., Peivasteh-Roudsari, L., Sadighara, P., Fakhri, Y. and Ravanlou, A. A., 2022. Evaluation of pesticide residues and risk assessment in apple and grape from western Azerbaijan Province of Iran. Environmental Research, 203: 111882.

·       Maleki, N. S., Shakerkhatibi, M., Dolatkhah, M. and Safari, G. H., 2023. Cumulative health risk assessment of pesticide residues in apple products in the Northwest of Iran using Monte Carlo simulation. Food Additives and Contaminants: Part A, 40(8): 992-1010.

·       Mebdoua, S., Lazali, M., Ounane, S. M., Tellah, S., Nabi, F. and Ounane, G., 2017. Evaluation of pesticide residues in fruits and vegetables from Algeria. Food Additives and Contaminants: Part B, 10(2): 91-98.

·       Mohammadi, B., Farajzadeh, M. and Safari, G. H., 2021. The Monitoring and Health Risk Assessment of Nitrate in Drinking Water in the Rural and Urban Areas of Tabriz, Iran. Journal of Human, Environment, and Health Promotion, 7(1): 15-21.

·       Mostashari, M., Khosravinejad, A., Tavasolee, A. R. and Basirat, M., 2020. Evaluation of Nutritional Status of Vineyards in East Azarbaijan Using DOP and CND Methods. Iranian Journal of Soil Research, 34(1): 17-28.

·       Neme, K. and Satheesh, N., 2016. Review on Pesticide Residue in Plant Food Products: Health Impacts and Mechanisms to Reduce the Residue Levels in Food. Archives of Applied Science Research, 8(3): 55-60.

·       O'Driscoll, J. H., Siggins, A., Healy, M., McGinley, J., Mellander, P.-E., Morrison, L. and Ryan, P., 2022. A risk ranking of pesticides in Irish drinking water considering chronic health effects. Science of the Total Environment, 829: 154532.

·       Pirsaheb, M., Fattahi, N., Rahimi, R., Sharafi, K. and Ghaffari, H. R., 2017. Evaluation of abamectin, diazinon and chlorpyrifos pesticide residues in apple product of Mahabad region gardens: Iran in 2014. Food chemistry, 231: 148-155.

·       Qhlipour, M., Shokrzadeh, M., Esfahenezadeh, M.H., Karemzadeh, L., Ebrahemmagam, B., Salehifar, E. and Enayat A.A., 2012. Investigating the amount of residual organophosphorus toxins in strawberries produced in Mazandaran province. Mazandaran University of Medical Sciences, 23(109): 93-102. [In Persian].

·       Rasouli, M., Marvili, M. D., Ghorbani, M., Safarzadeh, M. and Jaseminia, P., 2015. Modifying Traditional Culture of Grape Vine (Case Study: Malayer Region, Hamedan, Iran). Agricultural Communications, 3(1): 22-29.

·       Safari, G. H., Mohammadi, B., Farajzadeh, M. and Esmailzadeh, N., 2021., Non-carcinogenic risk assessment of drinking water nitrate in the urban and rural area of the Bostanabad County in 2017. Journal of Environmental Science Studies, 6(1): 3390-3395.

·       European Commission, 2021. Guidance Document on Pesticide Analytical Methods for Risk Assessment and Post‐approval Control and Monitoring Purposes. SANTE/2020/12830, Rev. 1 24 February 2021.

·       Shahian, H. and Sheikh Loui, H., 2016. Investigating the residual amount of diazinon and chlorpyrifos toxins in the Lebanon red variety apple product of cold stores in Miandoab city using HPLC-PDA. Food hygiene, 7 (226): 1-13. [In Persian].

·       Shekarzadeh, M., Enayati, A. A., Makrami, H. and Zibar, A., 2016. Investigating the residual amount of diazinon and malathion toxins in cucumber produced in Mazandaran province in 2014. Journal of Mazandaran University of Medical Sciences, 27 (152): 143-152. [In Persian].

·       Shujaei, T., Falah Qalhari, G. A. and Kashki, A. R., 2018. Investigating the phenological stages of the raisin vine and the changes in the accumulation of its cold requirement in Iran. Natural Geography Quarterly, 12 (46), Winter 2018. [In Persian].

·       Slowik-Borowiec, M., Szpyrka, E., Rupar, J., Podbielska, M. and Matyaszek, A., 2016. Occurrence of pesticide residues in fruiting vegetables from production farms in south-eastern region of Poland. Roczniki Państwowego Zakładu Higieny, 67(4).

·       Ssemugabo, C., Bradman, A., Ssempebwa, J. C., Sillé, F. and Guwatudde, D., 2022. Pesticide residues in fresh fruit and vegetables from farm to fork in the Kampala Metropolitan Area, Uganda. Environmental Health Insights, 16: 11786302221111866.

·       Syrku, R., Țurcanu, G., Opopol, N., Pynzaru, I., Manceva, T. and Scurtu, R., 2019. Pesticides residue determination in vegetables and fruits commonly used in Republic of Moldova and estimation of human intake. Chemistry Journal of Moldova, 14(2): 62-71.

·       Yue, Z. F. 2021. Guidelines on performance criteria for methods of analysis for the determination of pesticide residues in food and feed. Available at: http:// cabidigitallibrary.org

·       Yousefi, S., Aslani, H., Shakerkhatibi, M., Mohammadian, Y. and Safari, G. H. 2022. Combined health risk assessment of organophosphates pesticide residues in greenhouse cucumber in the Northwestern of Iran based on Monte Carlo Simulations. International Journal of Environmental Analytical Chemistry, 1-16.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

49