بررسی تحلیلی مباحث و اصطلاحات طبّ سنتی در مثنوی «منّ و سلوی» اثر نعمت خان عالی شیرازی

الموضوعات :

مجید محسنی وادقانی ¹ (دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد تهران جنوب، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.)
احمد خاتمی ² (استاد زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران.)
ابوالفضل مرادی رستا ³ (استادیار زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه فرهنگیان قم، قم، ایران.)

تاريخ الإرسال : 22 الأحد , جمادى الثانية, 1441 تاريخ التأكيد : 09 الثلاثاء , ذو القعدة, 1441 تاريخ الإصدار : 23 الأربعاء , ذو القعدة, 1443

الکلمات المفتاحية: عالی شیرازی, طبّ سنتی, منّ و سلوی, سخن عالی, نعمت خان,

ملخص المقالة :

مثنوی منّ و سلوی یا سخنِ عالی، منظومه ای اخلاقی و عرفانی، تعلیمی و اجتماعی از آثارِ نعمت خان عالیِ شیرازی نویسنده، شاعر و پزشک ایرانی تبار شیعی قرن 11و12 ﻫ ق است. عالی در هند می زیسته و در دربار اورنگ زیب و بهادرشاه دارای منزلتی بوده است. او به عنوان پزشک به دربار اورنگ زیب راه یافت و به نویسندگی و شعر روی آورد و از جانب اورنگ زیب و بهادرشاه به عناوین نعمت خان و مقرب خان و دانشمندخان مفتخر گردید. مثنوی منّ و سلوی مجموعه ای است از حکایات، با موضوعات اخلاقی، عرفانی و اجتماعی. عالی در بخش هایی از این مثنوی به طرح مباحث پزشکی اعم از نام بیماری ها، حالات بیمار، شیوه های درمان، داروها و برخی گیاهان دارویی و اخلاق پزشکی پرداخته است، که این مباحث تاکنون پنهان و مغفول مانده و به آن توجهی نشده است. در پایان این پژوهش به این نتایج مهم دست می یابیم که اولاً عالی برغم اینکه در تذکره ها به عنوان شاعر و نویسنده معرفی شده، از پزشکان حاذق دربار بوده و سعی داشته است با طرح مباحث پزشکی در خلال حکایات به معرفی برخی بیماری ها و داروها و گیاهان دارویی بپردازد. ثانیاً شیوۀ او در آگاهی بخشی و آموزش عمومی پزشکی و اخلاق پزشکی قابل توجه و بسیار کمیاب بوده و از نظر سبکی نیز حائز اهمیت است. ثالثاً این مثنوی می تواند در مطالعات و تحقیقات طب سنتی و روابط علمی ایران و هند مورد استفاده و بهره برداری قرار گیرد. در این پژوهش از روش کتابخانه ای استفاده شده و با بهره گیری از سایر کتب مرتبط به تحلیل موضوع اشاره شده در متن مورد نظر می پردازد.

المصادر:

کتاب‌ها

ابن ندیم، محمدبن اسحاق (1381) الفهرست، ترجمۀ محمدرضا تجدد، تهران: انتشارات اساطیر.

انصاری شیرازی، علی‌بن حسین (1371) اختیارات بدیعی، تصحیح محمدتقی میر، تهران: شرکت دارویی پخش رازی.

تبریزی، محمدحسین بن خلف (1380) برهان قاطع، تهران: انتشارات نیما. جرجانی، سید اسماعیل (1382) ذخیرۀ خوارزمشاهی، تصحیح محمدرضا محرری، تهران: فرهنگستان علوم پزشکی.

خرمشاهی، بهاءالدین و ... (1384) دائرةالمعارف تشیع، جلد 11، تهران: نشر شهید سعید محبی.

دهخدا، علی اکبر (1377) لغتنامۀ دهخدا، به قلم گروهی از نویسندگان، زیر نظر محمد معین و سید جعفر شهیدی، تهران: موسسۀ لغتنامۀ دهخدا.

صفا، ذبیح‌الله (1364) تاریخ ادبیات در ایران، تهران: انتشارات فردوس.

صمصام‌الدوله، میرعبدالرزاق (1388) بهارستان سخن، تصحیح عبدالمحمد آیتی، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.

عالی شیرازی، میرزا محمد نورالدین (بی تا) منّ و سلوی (سخن عالی)، نسخۀ خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران.

قمری البخاری، حسن بن نوح (1388) التنویر، تصحیح سید محمد کاظم امام، تهران: ابتکار دانش.

محمّدی ری شهری، محمّد (1385) دانشنامه احادیث پزشکی، ترجمۀ حسین صابری، قم: موسسۀ علمی فرهنگی دارالحدیث.

معین، محمد (1371) فرهنگ فارسی، تهران: امیر کبیر.

مقبول احمد (1343) شرح احوال و آثار و سبک نظم و نثر نعمت خان عالی شیرازی، دهلی: انجمن فارسی دهلی.

میر، محمدتقی (1378) فرهنگ و مصطلحات طب سنتی ایران، تهران: دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی ایران.

ناظم‌الاطباء نفیسی، میرزا علی‌اکبر خان (1383) پزشکی‌نامه، از روی چاپ سنگی طبع تهران 1317، تهران: مؤسسه مطالعات تاریخ پزشکی؛ طب اسلامی و مکمل.

پایان‌نامه

محسنی وادقانی، مجید (1398) تصحیح مقابله و تعلیقات منّ و سلوی (سخن عالی) اثر نعمت خان عالی شیرازی، رسالۀ دکتری، تهران، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب.

Books

Ibn Nadim, Mohammad Ibn Ishaq (2002) Index, translated by Mohammad Reza Tajaddad, Tehran: Asatir Publications.

Ansari Shirazi, Ali Ibn Hossein (1992) Badiei Ekhtiariat, edited by Mohammad Taghi Mir, Tehran: Razi Pharmaceutical Company.

Tabrizi, Mohammad Hossein Ibn Khalaf (2001) Conclusive Evidence, Tehran: Nima Publications.

Jorjani, Seyed Esmaeil (2003) Khwarezmshahi Reserve, edited by Mohammad Reza Moharreri, Tehran: Academy of Medical Sciences.

Khorramshahi, Bahauddin et al. (2005) Shiite Encyclopedia, Volume 11, Tehran: Published by Shahid Saeed Mohebbi.

Dehkhoda, Ali Akbar (1998) Dehkhoda Dictionary, by a group of writers, under the supervision of Mohammad Moin and Seyed Jafar Shahidi, Tehran: Dehkhoda Dictionary Institute.

Safa, Zabihollah (1985) History of Literature in Iran, Tehran: Ferdows Publications.

Samsam al-Dawla, Mir Abdul Razzaq (2009) Baharestan Sokhan, edited by Abdul Mohammad Ayati, Tehran: Association of Cultural Works and Honors.

Aali Shirazi, Mirza Mohammad Noureddin (No date) Men and Salvi (Sokhan Aali), manuscript of the Central Library of the University of Tehran.

Qamari Al-Bukhari, Hassan Ibn Nuh (2009) Al-Tanwir, edited by Seyyed Mohammad Kazem Imam, Tehran: Ebtekar Danesh.

Mohammadi Rey Shahri, Mohammad (2006) Encyclopedia of Medical Hadiths, translated by Hossein Saberi, Qom: Dar al-Hadith Scientific and Cultural Institute.

Moin, Mohammad (1992) Persian Culture, Tehran: Amir Kabir.

Maqbool Ahmad (1964) Description of the life, works and style of poetry and prose of Nemat Khan Aali Shirazi, Delhi: Persian Association of Delhi.

Mir, Mohammad Taghi (1999) Culture and Terms of Traditional Iranian Medicine, Tehran: Iran University of Medical Sciences and Health Services.

Nazim al-Atba 'Nafisi, Mirza Ali Akbar Khan (2004) Medicine, lithograph from Tehran 1317, Tehran: Institute of Medical History Studies; Islamic and complementary medicine.

Thesis

Mohseni Vadghani, Majid (2019) Correction of the confrontation and comments of Man and Salvi (excellent speech) by Nemat Khan Aali Shirazi, PhD thesis, Tehran, Islamic Azad University, South Tehran Branch.