چالش های پیش روی تمدن اسلامی با تاکید بر آراء ریچارد اسلاتر

الموضوعات :

منیره بصیرتی ¹ (دانشجوی دکتری سیاستگذاری فرهنگی دانشگاه باقرالعلوم (ع))
عبدالحسین کلانتری ² (عضو هیئت علمی دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران)

تاريخ الإرسال : 06 السبت , رمضان, 1440 تاريخ التأكيد : 06 الثلاثاء , شوال, 1442 تاريخ الإصدار : 07 الجمعة , رجب, 1442

الکلمات المفتاحية: تمدن اسلامی, تمدن, آینده پژوهی, چالش های تمدنی,

ملخص المقالة :

تمدن ها در طول تاریخ همواره سه دوران ظهور ، رشد و شکوفایی و افول را تجربه کرده اند. تمدن اسلامی نیز در برهه های مختلف، این دوران ها را سپری نموده است. برای شناخت عوامل افول و چالش های پیش روی هر تمدنی باید گفتمان غالب آن عصر را شناخت. از آن جایی که هم اکنون در دوران مدرن بسر می بریم و گفتمان غالب، مدرنیته است ؛ لذا باید چالش های تمدنی دوران مدرن را فهم نمود تا بتوان علاوه بر تصور آینده های ممکن برای رسیدن به آینده ی مطلوب برنامه ریزی کرد؛ بنابراین در این مقاله با روش توصیفی-تحلیلی بعد از تعریف تمدن و بیان اهمیت آینده نگری و تدبیر امور در آیات و روایات، پنج مورد از چالش های تمدنی با استفاده از نظریات آینده پژوه معاصر ، ریچارد اسلاتر ، احصا شده است؛ از جمله این چالش ها عبارتند از: دنیای دو بعدی صنعتی یا فلوتر، ایدئولوژی رشد اقتصادی، آینده مقهور تکنولوژی، تاثیر بر نظام جهانی و تفکر کوتاه مدت.

نص كامل:



چالش ­های پیش­روی تمدن اسلامی با تاکید بر آراء ریچارد اسلاتر

چکیده

تمدن­ها در طول تاریخ همواره سه دوران ظهور، رشد و شکوفایی و افول را تجربه کرده­اند. تمدن اسلامی نیز در برهه­های مختلف، این دوران­ها را سپری نموده است. برای شناخت چالش­های پیش­روی هر تمدنی باید گفتمان غالب آن عصر را شناخت. از آن جایی که هم­اکنون در دوران مدرن بسر می­بریم و گفتمان غالب، مدرنیته است؛ لذا باید چالش­های تمدنی دوران مدرن را فهم نمود. بنابراین در این مقاله با روش توصیفی-تحلیلی بعد از تعریف تمدن و بیان اهمیت آینده­نگری و تدبیر امور در آیات و روایات، پنج مورد از چالش­های تمدنی با استفاده از نظریات آینده­پژوه معاصر، ریچارد اسلاتر، احصا شده است؛ از جمله این چالش­ها عبارتند از: دنیای دو بعدی صنعتی یا فلوتر، ایدئولوژی رشد اقتصادی، آینده مقهور تکنولوژی، تاثیر بر نظام جهانی و تفکر کوتاه مدت.

واژگان کلیدی: تمدن، تمدن اسلامی، آینده­پژوهی، چالش­های تمدنی.

مقدمه

مدیریت آینده، یکی از راهبردهای اساسی برای اداره­ی جوامع بشری محسوب می­شود. بدین منظور آینده­پژوهی به دنبال کشف، وارسی و ارزیابی پیشنهاد آینده­هایی است که می­توانند واقع شوند (آینده­های ممکن) و یا احتمال واقع شدن آن­ها وجود دارد (آینده­های محتمل) و یا می­یایست واقع شوند (آینده­های مطلوب). ساخت آینده مطلوب، مبتنی بر شناخت عناصر سازنده­ی آن، اصول و مبانی آینده­پژوهی است. آینده­پژوهان در مجموعه تلاش­های خود اهداف مهمی دارند که مهم­ترین آن­ها، ارتقای سطح زندگی انسان­ها و توسعه­ی آینده­نگری است.

اگرچه  رشته آینده پژوهی که از نیمه قرن بیستم آغاز به رشد نموده، فرآیندی جمعی محسوب می‌شود؛ اما برخی از آینده‌پژوهان توانسته‌اند چهره­هایی پیش­رو و شاخص باشند؛ ریچارد اسلاتر¹ (متولد 1940 م. لندن)  از جمله چهره­های شاخص رشته­ی آینده پژوهی است. او در تمامی حوزه‌های آینده‌پژوهی به‌ویژه در حوزه‌های آینده‌نگاری راهبردی، آینده‌نگاری کاربردی، نوآوری اجتماعی و روش‌شناسی از جمله صاحب­نظران است.

اسلاتر پس از اخذ دکترای آینده­ پژوهی از دانشگاه لنکستر انگلستان در سال 1982 فعالیت خود را با انجمن‏­های علمی متعدد (از جمله فدراسیون جهانی آینده­پژوهی و انجمن آینده جهان) و نشریات معتبر؛ نظیر فیوچرز² پی­گرفت. از جمله آثار مطرح و پرفروش او می­توان از کتاب­های «آینده برای هزاره سوم»، «نواندیشی برای هزاره نوین» و «خلق آینده­نگاری اجتماعی» و مجموعه نرم افزاری «بنیان دانشی آینده­پژوهی» نام برد. او بنیان­گذار «موسسه آینده‌نگاری استرالیا» و در زمره آینده­پژوهان انتقادی و علاقه­­مند و معتقد به روش­شناسی لایه­ای است. هنر و عکاسی نیز از جمله دغدغه­های اصلی اسلاتر محسوب می­شود.

سوال اصلی مقاله حاضر این است که از چشم انداز نظری ریچارد اسلاتر، چه چالش­هایی پیش­روی تمدن اسلامی وجود دارد؟ بررسی آیات قرآن مجید و روایات اهل بیت (علیهم­السلام) نشان می­دهد که در اسلام، نگاه به آینده، از اصالت و عمق خاصی برخوردار است. آیات و روایات متعددی، انسان­ها را به تفکر، برنامه­ریزی و تدبیر برای آینده­ای سعادتمند فرا می­خواند. قرآن چشم­اندازی از آینده ارائه می­دهد که در آن، هم هشدار و هم بشارت دیده می­شود.

دین اسلام پایه­گذار فرهنگ و تمدنی غنی است و با توجه به این که دین کامل و دین خاتم است؛ لذا طبق این پیش­فرض باید پاسخگوی نیازهای انسان در همه­ی اعصار باشد؛ اما باید توجه داشت که تمدن اسلامی نیز مانند هر تمدنی با چالش­هایی مواجه می­شود که موجودیّت آن را تهدید نموده و حتی در دوره­هایی به حضیض و افول کشانده ­شده است.

این چالش­ها در هر دوره­ای با توجه به گفتمان معرفتی حاکم بر آن عصر که شامل هستی­شناسی، معرفت­شناسی، انسان­شناسی و روش­شناسی، متفاوت است؛ هم­اکنون نیز که در دوران مدرنیته بسر می­بریم، چالش­هایی که تمدن اسلامی با آن مواجه می­شود مرتبط و متناسب با گفتمان مدرنیته است.

به منظور مدیریت صحیح لازم است علاوه بر شناخت چالش­ها، آینده­های ممکن و محتمل را نیز بشناسیم تا بدانیم چالش­های پیش­رو کدامند؛ لذا در این مقاله برای شناخت چالش­های پیش­روی تمدن اسلامی در دوران مدرن، ضمن تعریف تمدن، ابتدا نسبت آینده­پژوهی را با اسلام و متون اسلامی؛ همچون آیات و روایات با روش توصیفی-تحلیلی مشخص نموده، سپس چالش­های پیش­روی تمدن اسلامی را از منظر آینده­پژوهی چون ریچارد اسلاتر، بررسی نموده تا راهی بیابیم که علاوه بر ساخت آینده­ای بهتر، منجر به حفظ شکوه و عظمت این تمدن دینی گردد.

تعریف تمدن

معنای عام واژه تمدن این است که تمدن، حاصل فرآیندی است که طی آن حالات و رفتارهای جمعی از انسان­ها از وضعیتی به وضعیت دیگر تبدیل می­شود. که برای وضعیت اول، واژه «بربریت» و برای وضعیت دوم، واژه «مدنیت» به کار رفته است. با این وجود باید اذعان کرد، مفهوم­شناسی و تعریف تمدن، همانند «فرهنگ» دشوار و محل تضارب آراء است؛ چرا که «هیچ گونه یکدستی و انسجامی در کاربرد واژۀ تمدن و اجماعی بر سر آن وجود ندارد. این واژه نزد بعضی از نویسندگان بار معنایی مثبت و نزد بعضی بار معنایی منفی دارد. همچنین، نویسندگان مختلف تمدن و فرهنگ را به دقت از یکدیگر متمایز می‌کنند و آنگاه به معانیِ متضادی به کار می‌برند» Bierstedt,1996,p 438-490)) در عین حال، نظراتی هم وجود دارد که تمایلی به تفکیک مطلق واژه فرهنگ و تمدن از یکدیگر ندارند. به عبارت دیگر، به هنگام گفتگو در مورد تمدن، تمایزها و ترادف­ها میان دو واژه تمدن و فرهنگ معمولا خود را نشان می­دهد، ضمن این که چیستی وضعیت آرمانی تمدن، «مدنیت» است.

همان­طور که بیان شد، تعریف تمدن، همانند تعریف فرهنگ، نتوانسته است مورد اجماع نخبگان قرار گیرد. «مفهوم تمدن، مانند مفهوم فرهنگ، سرگذشت پر فراز و نشیبی در ادبیات داشته و نویسندگان بسیاری تلاش برای اصلاح، مقایسه و برابر نهادن این دو واژه نموده‌اند. در واقع این دو واژه، به رغم اینکه هیچ نویسندۀ واحدی آن­ها را مترادف هم به کار نبرده، همانند دوقلوهایی بوده‌اند که به ندرت از هم جدا افتاده‌اند... با این حال، جامعه‌شناسان و مردم‌شناسان عموماً ترجیح داده‌اند نوعی تمایز بین این دو مفهوم حفظ کنند» (همان). بیرشتت ³در مقاله شاخص­های تمدن به نقل از اشپنگلر، تمدن را سرنوشت محتوم فرهنگ دانسته و با این تعبیر، وابستگی آن دو را مورد تأکید قرار داده است. همچنین او به نقل از صاحب­نظران دیگر، تعابیری مانند؛ فرهنگ هدف است و تمدن وسیله، یا فرهنگ درونی است و تمدن بیرونی را نیز آورده است. پس روشن می­شود که صاحب­نظران از زوایای مختلف و متعدد به تعریف تمدن پرداخته­اند؛ امّا پیش از ورود به تنوع خود تعاریف تمدن، بهتر است اشاره­ای به گفتمان­های حاکم بر تعاریف تمدن داشته باشیم. بُریس کاپوستین⁴ در مقاله­ی «پاره‌ای از معانی سیاسی تمدن»  از ظهور دو گفتمان در باب تمدن یاد کرده و آن­ها را تحت عناوین "گفتمان بزرگ" و "گفتمان کوچک" نامگذاری کرده است. با اندکی تسامح می­توان گفت، در گفتمان بزرگ، برای تعریف تمدن، آراء آکادمیک، با رویکردی علمی و کمتر ارزش­گرایانه، مورد بررسی قرار گرفته و در گفتمان کوچک گویا نگرش­های ایدئولوژیک قدری پررنگ­تر است؛ لذا در گفتمان بزرگ، طیف­های متنوعی از تعاریف تمدن مورد بحث و بررسی قرار گرفته؛ مثلا از تمدن به مثابه فرهنگ تا تمدن به مثابه شیوه­های نهادی و مادی حیات بشری سخن گفته شده و در گفتمان کوچک که تأثیر آن در عالم سیاست مشهود است، از طیف نظریات ناظر به برخورد تمدن­ها تا گفتگوی تمدن­ها بحث شده است (Kapustin, 2009, pp 151-169).

رویکردهای متفاوتی که به تعریف تمدن وجود دارد، شامل:

1.       تمدن به مثابه فرآیند حرکت به وضعیت برتر

گروهی از صاحب نظران در تعریف تمدن، ماهیت فرآیندی بودن تمدن را مورد توجه قرار داده­اند. به عبارت دیگر، از نظر ایشان، مسیر حرکت گروه­های انسانی و جوامع اهمیت دارد. البته در این که مقصد این مسیر چه باشد هم بحث­های زیادی وجود دارد.

تمدن به عنوان نوعی «فرایند مدنیّت‌آفرین»، که در اصل در سطح خُرد یعنی در ساختارهای شخصیتی افراد و کنش متقابل انسان‌ها جریان دارد (همان)، یکی از تعاریفی است که مضمون فرآیند را در خود دارد. به عبارت دیگر، فرایند تمدّن، سیر از بی‌انتها به سوی وضعیت آرمانیِ مدنیّت است (همان). در بیان دیگری از همین نوع تعریف، فرآیند تمدنی، فرآیند تغییر سه وجه رفتاری یک گروه انسانی دانسته شده که شامل؛ رفتار اعضای گروه با یکدیگر، اعضای یک گروه با اعضای گروه دیگر و اعضای گروه با طبیعت است (همان). این فرآیند تغییر رفتاری گروه انسانی، در واقع حرکت به یک وضعیت برتر است که غالباً به آن فرآیند حرکت به سوی «مدنیت» گفته شده است. جِی نیومَن⁵ در مقاله «دو نظریه در باب تمدن»، به نقل از کالینگوود⁶، آورده است: «تمدن در اصل نام فرایندی است که طی آن گروهی انسانی تغییری روحی را از وضعیت بربریت نسبی به وضعیت مدنیت نسبی از سر می‌گذراند» (Newman, 1979, pp. 473-483)  رویکرد فرآیندی به تمدن، در نگاه برخی صاحب­نظران به قدری برجسته است که گفته می­شود؛ هر دو مفهوم تمدن و فرهنگ خاصیت خود را از دست داده‌اند و باید در عالم نظر بازنشسته شوند... مفهوم تمدن، در شرایط زمانی و مکانی جدیدی که به آن وارد شده‌ایم، نه فقط باید شالوده‌شکنی شود که باید از میان برچیده شود. چیزی که باید بماند فرایند تمدن‌ساز است. مدنیت بر همۀ تمدن‌ها تأثیر می‌گذارد. تمدن فرایندی پیش­رونده است که بر روی فرد و گروهی که فرد در آن وجود دارد، متمرکز می‌شود» (Mazlish, 2004, pp. 138-161).

2.       تمدن به مثابه پدیده­ای تاریخی

مباحث تمدنی با مطالعات تاریخی نیز با یکدیگر مرتبط هستند، به گونه­ای که دسته­ای از تعاریفی که برای تمدن مطرح شده با مباحث تاریخی گره خورده است. مزلیش در مقاله «خاستگاه‌ها و اهمیت مفهوم تمدن» این­طور بیان می­کند که؛ «باید تمدن را ابتدائاً و در اصل به عنوان پدیده‌ای تاریخی تعریف کنیم، نه اینکه به نحوی انتزاعی به این مفهوم بپردازیم و آنگاه آن را بر اطلاعاتی که داریم تحمیل کنیم. [به عبارت دیگر، باید] در پی فهم این معنی بر آییم که چگونه خودآگاهی نسبت به فعالیت‌های خود [برای بشر] به وجود آمده است. چنین راه و روشی ما را ملزم می‌کند که در تاریخِ تأملات بشر دربارۀ خود و دستاوردهایش غور کنیم» (19-1Ibid, pp.). علاوه بر این، در کنار جنبه‌های "جهانشمول" خاستگاه مفهوم تمدن، باید اوضاع و احوال تاریخیِ خاص و محلیِ بسترساز آن را نیز در نظر داشت (19-1Ibid, pp.).

 مضامینی که تمدن­پژوهان تاریخی در تعریف و توصیف تمدن مورد توجه قرار داده­اند، حائز اهمیت فراوان است. که از آن جمله به این موارد می­توان اشاره کرد:

1-       مزلیش در همین مقاله­ای که ذکر شد، با استفاده از استعاره «روح ملت» برای «سرشت یک ملّت» (بر مبنای تحلیل مونتسکیو)، بیان می­کند که؛ «چنان که مشهور است، او بر اقلیم و جغرافیا به عنوان نیروهای شکل‌دهنده تأکید داشت و اوضاع و احوال اقتصادی، دین، سنت‌ها و خوی مردمان یک کشور را به این عوامل اضافه می‌کرد. ما به خوبی می‌توانیم آنچه را این فرانسویِ قرن هیجدهم روح ملت نامید تمدن بنامیم». براین اساس، می­توان مضمون «هویت» را از مضامین کلیدی در تعریف تمدن قلمداد کرد.

2-        همچنین مضمون قابل توجهی که در مباحث تمدنی تاریخ­گرایانه مشهود است، مسئله «دیگربودگی» در تمدن است. کاپوستین در مقاله­ی «پاره‌ای از معانی سیاسی تمدن» (Ibid)، در این باره آورده است: «معروف است که [مفهوم] تمدن در عصر روشنگری در اروپای غربی پدیدار شد و از همان ابتدا با دقت و مهارت تمام برای نیل به دو هدف اساسی بنیان نهاده شد: "خوداندیشی" جامعۀ نوپای سرمایه‌دار و "ابراز وجود". این دو مستلزم فهم و اذعان به ویژگی‌های متمایز آن در برابر صورت‌هایی بود که مقدم و یا هم‌زمان با آن؛ اما متفاوت با آن بودند. با وجود این، منطقِ ابراز وجود، ناگزیر به این ویژگی‌ها معانی هنجاری مثبت می‌بخشید که خود مایۀ تقویت تصور برتری تمدن جامعۀ سرمایه‌دار غربی بر رقیب (رقبای) دیگر آن در طول تاریخ و در عصر خود می‌شد». مَزلیش در مقاله «خاستگاه‌ها و اهمیت مفهوم تمدن» (Ibid)، همین معنا را متذکر شده و با اشاره به مسئله تهدید ترک­های عثمانی و تلاش غرب برای مقابله با آن، عینیت یافتن مفهوم «دیگری» و شکل گرفتن دوگانه مسیحی/ اسلامی را یکی از عوامل کلیِ پدیدآورندۀ مفهوم تمدن معرفی می­کند. البته به نظر می­رسد این نگاه تاریخی به تمدن، به تعبیر کاپوستین، به مرور سبب «انتقال گفتمان تمدنی از نظام مختصات زمانی به نظام لازمانی؛ و بالاترین مرحله تاریخ» می­شود. به طوری که هانتینگتون هم در نقد مدرنیته غرب، این عبارت را دارد که «غرب بسی پیش از آنکه مدرن شود غرب بود» (Robertson, 2006, pp. 421-427)، رابرتسون در مقاله «تمدن»، در همین زمینه، مفهوم «دیگری» را با مفهوم «انسجام­بخشی» گره زده و گفته است: «هانتینگتون⁷، همانند بسیاری دیگر، با اعلام رسمیِ پایان جنگ سرد در اواخر دهۀ 1980 و اوایل دهۀ 1990 بر این باور بود که دنیای غرب، به ویژه ایالات متحده، لازم خواهند دید که “دیگریِ” دیگری پیدا کنند. به عبارت دیگر، مخالفت و مبارزه با تهدیدِ نمایانِ اتحاد جماهیر قدیم ـ به تعبیر دقیق‌تر، امپراتوریِ روسیه و در واقع تمدن روسی ـ مبنای بخش عمدۀ انسجامی شده که در درون ملت‌های غربی و بین آن­ها وجود داشته است. افزون بر این، هانتینگتون اعلام کرد که اسلام، صرف نظر از غیریّت آن، به طور خاص این ظرفیت را دارد که تهدیدی برای دنیای غرب باشد و احتمالاً چنین خواهد بود» (Ibid).

3-       چند مضمون دیگر را که در تعریف تمدن به مثابه پدیده تاریخی باید ملحوظ داشت، به صورت توأمان می­توان مطرح کرد چرا که مضامین مرتبطی محسوب می­شوند. این مضامین عبارتند از؛ جمعیت، آداب و سنن و جامعه­پذیری. براین اساس، دغدغۀ افزایش جمعیت و به تبع آن گروه‌بندی‌های بزرگ‌تر اجتماعی و دغدغه نسبت به آداب و رسوم و شیوه‌های رفتاری که در قرن هیجدهم در کانون بحث جامعه‌پذیری قرار داشت، از مفاهیمی هستند که در سیر تاریخی شکل­گیری مفهوم تمدن مورد توجه قرار گرفته است. در ضمن مباحث مربوط به شکل­گیری علوم اجتماعی نیز در همین بستر قابل ردیابی است. مَزلیش در مقاله «خاستگاه‌ها و اهمیت مفهوم تمدن» به تفصیل به این مباحث پرداخته است (Ibid). 

همانطور که ملاحظه می­شود، تمدن به مثابه پدیده­ای که غایت سرنوشت گروه­های انسانی را در یک بستر تاریخی، متجسم می­نماید و در درون خود، مضامین مهمی همچون؛ هویت، غیریت، جمعیت، جامعه­پذیری و طبیعت را در خود دارد. به گونه­ای که ظرفیت انسجام­آفرینی در رویدادهای متنوع تاریخی را از خود نشان داده است. بروس مَزلیش در مقاله دیگری با عنوان «تمدن و درون­مایه آن» در این باره آورده است: «در کنار استفادۀ توهین‌آمیز از واژۀ تمدن، که در قالب مقایسۀ غرض‌آلود سایر جوامع با جامعۀ خود صورت می‌گرفت، این مفهوم، کارکرد به ظاهر خنثی‌تری نیز داشته و دارد. مفهوم تمدن تجسم بخش روشی برای سامان‌دهی به تاریخ و معنابخشی به رویدادهای به ظاهر آشفته و بی‌نظم گذشته است. یک قرن پیش از نظریۀ تکامل داروین، این مفهوم می‌توانست تبیین تکاملیِ اولیه‌ای از کم و کیف تغییر شکل پیوندهای اجتماعی انسان از مرحلۀ شکارچی‌ـ‌گردآورنده تا مراحل کوچ‌نشینی، کشاورزی، بازرگانی و نهایتاً مدنیّت به دست دهد» (Mazlish, 2004, pp.19-1).

3.       تمدن به مثابه نظام­واره­های زنده اجتماعی

رویکرد نظام­واره­گی به تمدن، از چند حیث قابل توجه و بررسی است. از نظر اشپنگلر⁸ ، تمدن‌ها، کل‌های یکپارچه‌ای هستند شبیه موجودات زنده که ادوار رشد، بلوغ و زوال را از سر می‌گذرانند. آنها به ترتیب جوانه‌های سبز بهار، گرمای شدید تابستانِ خلاق، بلوغ فرزانگیِ پاییزی و تیرگیِ سرد زمستانِ خردکننده را به ظهور می‌رسانند (Jacobson, 1952, pp.32-14) میرابو⁹در کتاب «دوستدارِ انسان» همان قدر که دغدغۀ اخلاق دارد، دلمشغول اقتصاد است. شاید او نخستین کسی است که به مبسوط‌ترین نحو پذیرای «مسئلۀ اجتماعی» می‌شود: کشاورزی، صنعت، تجارت، پول، عدالت، نیروی انتظامی (پلیس)، آداب و رسوم، تجملات، هنر، دریاها، مستعمرات و جنگ ( Mazlish, Ibid). به نظر می­رسد وقتی سخن از نظام­واره­های اجتماعی در مباحث تمدنی می­شود، مقوله­هایی مانند؛ انتظام­بخشی و به نظم­آوری ارتباطات اجتماعی و مهار زور و خشونت در این عرصه مورد توجه قرار داشته باشد. همچنین از سوی دیگر، هنگامی که بحث سیستم­ها مطرح است، طبعاً به پویایی و تحرک و داد و ستد میان خرده­سیستم­ها باید توجه شود و لذا موضوع تغییر و تحول مستمر در مباحث تمدنی موضوعیت پیدا می­کند. از این منظر، مَزلیش در مقاله «خاستگاه‌ها و اهمیت مفهوم تمدن»، اظهار می­دارد که «تمدن شکل خاص و بسط‌یافته‌ای از نظام فرهنگی‌ـ‌اجتماعی و احساس فرهنگی‌ـ‌اجتماعی است. همچنین نوعی عمل است، نوعی حرکت، نوعی فرایند و همواره به نحو قهری در حال تغییر است (گاه رو به جلو، و گاه رو به عقب». رویکرد نظام­واره­گی به تمدن، گاهی به قدری مهم جلوه داده شده است که گفته می­شود، در آثار برخی صاحب­نظران مانند «سوروکین»، نوعی خصومت با واژه تمدن به چشم می‌خورد، و او از واژۀ «نظام»¹⁰ و گاه «نظام فرهنگی»¹¹ استفاده می‌کند (Bierstedt, 1966, 483-490).

4.       تمدن به مثابه سلوک زیست و تعامل گروه­های انسانی

گروه دیگری از تعاریف ، ناظر به مناسبات انسانی در جوامع است. آنچه در سلوک زیست و تعامل گروه­های انسانی جوامع مختلف که در مباحث تمدنی مورد توجه قرار گرفته را می­توان با تعابیری مانند «تقلیل خشونت»، «بهبود معاشرت مدنی» و مشابه این موارد توصیف کرد. در مقاله «تمدن و سرچشمه‌های آن»، هسته معنای تمدن، «محدودکردن خشونت در روابط بین انسان‌ها» دانسته شده و آمده است؛ « به لحاظ جوهری هستۀ معنای تمدن عبارت است از محدود کردن خشونت در روابط بین انسان‌ها، در حالی که به لحاظ روش‌شناسیِ تاریخی، ظهور "تمدن" را باید با دوره‌های نظم‌پریشی¹² پیوند داد» (Collingwood, 1947, pp. 241-381). در همین مقاله، مسئله تقلیل خشونت در دو سطح کلان (مانند گروه­های انسانی جوامع و ملت­ها) وخرد (سلوک تک تک انسان­ها) مورد بررسی قرار گرفته است. ساکُلساجی می­گوید: «به نظر می‌رسد این واژه [تمدن] و حالت وصفی آن، در دو سطح بسیار متفاوت عمل می‌کنند. از طرفی، تمدن بر موجودیت‌های بسیار بزرگ دلالت دارد که چند واحد دیگر مثل ملت‌ها یا جوامع را در زیرمجموعۀ خود جای داده است... از طرف دیگر، تمدن ـ به معنای رفتار متمدنانه¹³  شخص متمدن ـ بر سطح خُرد؛ یعنی بر نحوۀ سلوک تک تک انسان‌ها دلالت دارد. این، بر خلاف آنچه از قیاس با واژۀ اجتماعی‌شده¹⁴ می‌توان دریافت، فقط نوعی انطباق بر سطح فردی نیست (Ibid).

همچنین کالینگوود در مقاله «تمدن»، رشد تمدن انسانی را معلولِ ذخیره‌شدن تدریجیِ روحیه وفاق و سازش، معرفی کرده و می­گوید: محرک اصلیِ کل این فرایند [حرکت تمدنی] روحیۀ وفاق و سازش است. او همچنین وفاق و سازش را به فراتر از روابط درون گروه­های انسانی تعمیم داده و مناسبات انسان با طبیعت را هم در زمره همین رفتارهای تمدنی توصیف می­کند. به گونه­ای که در آن مقاله آورده است: «مدنیّت بین انسان و انسان ـ اعضای یک گروه انسانی ـ نه فقط چیزی است که باعث می‌شود آن گروه انسانی نسبت به عالمِ انسانیت متمدن باشد، [بلکه] علاوه بر آن، چیزی است که متمدن بودن آن گروه نسبت به عالم طبیعت را ممکن می‌سازد» (Collingwood, 1947, pp. 241-381).

جِی نیومَن¹⁵ در مقاله «دو نظریه در باب تمدن»، به نقل از کالینگوود، سه عامل یا شرط را برای متمدن شدن، به این شرح معرفی کرده است: «به طور کلی معنای تمدن را باید بر حسب سه عامل فهم کرد: 1) تمدن، در مورد اعضای یک گروه انسانیِ واحد به معنای تبعیت از قواعد معاشرت مدنی است. 2) در مورد عالم طبیعت به معنای بهره‌برداری علمی یا هوشمندانه است. 3) در مورد اعضای سایر گروه‌های انسانی به معنای اکراه نسبی از به کارگیری زور است» (Newman, 1979), pp. 473-483). گویا در این تحلیل کالینگوود، همزمان دو الزامِ «رعایت قواعد معاشرت» و «پرهیز از زور و خشونت»، به عنوان الزامات فرآیند تمدنی معرفی شده است.¹⁶

مناسبات انسانی در تمدن، از چنان اهمیتی برخوردار است که برخی از تمدن­پژوهان، مهم­ترین مسئله تمدن را ناظر به همین مناسبات دانسته­اند جیکوبسُن در مقاله مسئله تمدن، این موضوع را به این شرح توضیح داده است که: «این مسئله [مهم­ترین مسئله تمدن] عبارت است از کمک به رشد فرد فرد انسان‌ها به نحوی که نه فقط باعث ایجاد جدایی بین آن­ها و ویرانگری متقابل آن­ها نشود بلکه سازگاری متقابل را نیز بین آن­ها برقرار کند و این در زمینۀ انگیزه‌ها و نگرش‌های فرد، روابط بین انسان‌ها، و روابط بین انسان‌ها و بقیۀ طبیعت است» (Jacobson, 1952), pp. 14-32)؛ بنابراین تمدن و حرکت تمدنی را می­توان به مثابه مناسبات انسانی دانست که حائز این ویژگی بارز باشد که آن مناسبات، منازعات را کاهش و سازگاری را افزایش دهد.

واژه­ها و مفاهیم مرتبط با آینده­پژوهی در آیات و روایات

1- متوسمین: در سوره حجر آیه 75 به آن اشاره شده که با توجه به معانی ذکر شده در کتاب­های لغت، تفاسیر و روایات، درمی یابیم که "متوسم" از ماده وسم (بر وزن رسم) به معنی اثر گذاردن، تفرس، ذکاوت و منتقل شدن از ظاهر چیزی به حقیقت و باطن آن است. علامه طباطبائی می فرماید: «کلمه" توسم" به معنای تفرس و منتقل شدن از ظاهر چیزی به حقیقت و باطن آن است» (طباطبائی،1417ق: 12/185).

همچنین بسیاری از مفسران، متوسمین را هوشمندان و هوشیاران می­دانند که بافراست و زیرکی، در نشانه­های الهی تأمل می­کنند، حقایق را با علامات می­شناسند و باطن امور را درک مي کنند؛ برخلاف عوام که یک سطح ظاهری را بیشتر درک نمي­کنند (ازجمله نک: طیب ، 8 /.6 ؛ طبرسی،13/208 ؛صادقی تهرانی سال دوازدهم- شماره34-پاییز1394 1/266 ؛طوسی محمد بن حسن ، حسینی شاه عبدالعظیمی،7/133 ؛آلوسی، 7/317؛ فخر رازی ، 19/156؛ فیض کاشانی، ااصفی ،1/635).

2- حزم: به معنای دوراندیشی است. رسول خدا (ص) فرمود: هر گاه خواستی عملی انجام دهی با دانش و خرد انجام ده، مبادا کاری را بدون دوراندیشی و دانش انجام دهی، خدای تعالی مي فرماید: و لاتکونوا کالتی نقضت غزلها من بعد قوه انکاثا (مجلسی ،1364: 131).

همچنین حضرت علی (ع) می­فرماید: مسلمان تا هنگامی که پارسا نشود مسلمان نیست و او به پارسایی نرسد تا اینکه زاهد شود و نیز زاهد نشود تا دور اندیش شود، و هرگز به دوراندیشی نرسد تا اینکه خردمند گردد، و خردمند نیست مگر آن کسی که فرمان الهی را انجام دهد و برای سرای آخرت کار کند (حرانی، 1381 : 91).

3- العاقبه: به معنای پیامد است. از سفارش­های حضرت آدم به فرزندش شیث (ع) این است که می­فرماید: هرگاه قصد کاری را کردید؛ به پیامد آن بیندیشید (مجلسی، 1403ق: 74/452). پیامبر اسلام (ص) می­فرماید: هرگاه در اندیشه کاری برآمدی در سرانجام و پیامدهای آن بیندیش؛ اگر کار درستی بود، آن را انجام بده و اگر نادرست و گمراه کننده بود، از آن خودداری کن (کلینی، 1407ق، ج15: 360). امام صادق (ع) می­فرماید: عاقبت اندیشی دل­ها را بارور می­سازد (حکیمی، 1368، ج1: 275). هرکس عاقبت اندیش باشد، از پیشامدهای ناگوار به سلامت خواهد گذشت (تمیمی آمدی، 1410ق:630).

امیرالمومنین (ع) فرمود: دنیا برای کسی که با آن راست باشد، جایگاه درستی است؛ برای کسی که بخواهد زاد و توشه برگیرد، خانه بی­نیازی است؛ برای کسی که در آن هوشیاری و بصیرت داشته باشد، خانه عاقبت اندیشی است (کوفی اهوازی، 1387: 115).

4- العبره: حضرت علی (ع) می­فرماید: صبر بر چهار بخش است: بینش و بینایی فهمیدن، تفسیر حکمت، شناخت عبرت و دریافت سنت نخستین ایمان­آورندگان؛ آن کس که بینش و بینایی فهمیدن داشت، حکمت برایش روشن باشد و آن که در حکمت روشن بود، درس گیرد و عبرت آموزد و آن که عبرت را درک کرد، حکمت را تفسیر کند و آن که حکمت را تفسیر کرد، در عبرت نگرد و آن که در عبرت نگریست، گویی در میان نخستین ایمان آورندگان است (هلالی، 1377: 105).

امام باقر (ع) فرمود: از امیرالمومنین (ع) درباره­ی ایمان پرسیده شد، در پاسخ فرمود: به راستی خداوند عزوجل ایمان را بر چهار ستون بنا نهاده؛ صبر، یقین، عدالت، جهاد و... یقین، خود، بر چهار مرتبه است: هوش تیز، سنجش درست، آینده فهمی، عبرت ، توجه به روش پیشینیان. هر که هوش تیز دارد، سنجش درست را بفهمد و هر که نسبت به آینده سنجش درستی دارد، عبرت گیرد و هر که عبرت گیرد، روش گذشتگان را بشناسد و هر که روش گذشتگان را شناخت، گویا با آنها زندگی کرده و بدانچه درست تر باشد، رهبری شود و نگاه کند که هر که نجات یافته ، به چه وسیله ای نجات یافته و هر که هلاک شده، برای چه هاک شده و خدا هر که را هلاک کرده برای گناه او بوده و هر که را نجات بخشیده برای طاعت او نجات بخشیده است (کلینی، 1369، ج4: 163).

5- الفراسه: فراست از ویژگي­های اهل ایمان است. در دل­شان نورهایی تابان می­شود که به وسیلة آن، معانی را در می­یابند. کسی که از محارم خدا چشم بپوشد، خود را از شهوت ها نگاه دارد، باطنش را آباد کند و به آن جا بخشد، طبق دستور خدا از وجود خود مراقبت نماید و با تبعیت لازم از کتاب و سنّت، ایمانش را تقویت کند و غذای حرام به معده­اش وارد نسازد و زبانش را از دروغ و غیبت و بیهوده گویی نگاه دارد، هرگز فراستش خطا نمی­کند و نظرش صائب می­گردد (دیلمی، 1376، ج1: 351). هر کسی که با صداقت با خدا رفتار کند، خداوند نور فراست و زیرکی به او می دهد تا همة شگفتي های دنیا را با آن ببیند (همان، ج1: 352).

در روایت آمده است وقتی که حیّان بن هرم به حضور اویس قرنی (ره) رسید، گفت: «السلام علیک یا اخی حیّان بن هرم! حیّان گفت: از کجا نام مرا دانستی و حال آن که مرا ندیده بودی؟ گفت: مؤمن به نور خدا می نگرد و ارواح مؤمنان را تغذیه می کنند، چنان که اسب ها را تغذیه می کنند.« فراست نور است؛ بدین معنا که به سبب حقایق ایمانی در دل مؤمن ایجاد می گردد و معرفتی پیدا می کند که به وسیلة آن، با دیدن اشیا و افراد، این توان و قدرت را دارد که از حقیقت آنها خبر دهد و فراست نتیجة یقین و فقط مربوط به مؤمنان است.

 امام صادق (ع) فرمود: ستون و تکیه­گاه اسلام، عقل و درایت است و زیرکی، هوشیاری، حافظه و دانش از آن سر چشمه می­گیرد. اسلام به وسیلة عقل کامل می­شود و عقل راهنما، بینشی روشن و کلید امور آن است.

6- التدبیر: هیچ عقل و درایتی مانند تدبیر نیست (نهج­البلاغه، حکمت 113). تدبیر کردن پیش از عمل مانع پشیمانی است (ابن بابویه، 1413ق، ج4: 388). در دنیایی که تدبیری در آن نباشد، خیری نیست (مجلسی،1403ق،ج1 :174).

7- البصیره: هر که پیشاپیش به استقبال آینده رود، بیناترین است (همان، 580) و آن کس که بصیرت نداشته باشد، نظرش فاسد و تباه است (آقا جمال خوانساری،1366،ج4 :416). بینا کسی است که بشنود و بیندیشد، نگاه کند و ببیند و از عبرت ها بهره گیرد؛ الْم آنگاه راه­های روشنی را بپیماید و بدین ترتیب، از افتادن در پرتگاه­ها بپرهیزد (ابن شعبه حرانی ، 1404ق:155).

همانطور که گفته شد قرآن از انسان­های هوشمند به "متوسمین" تعبیر نموده است: "إن فی ذلک لآیات للمتوسمین" (حجر: 75). می­توان گفت که با توجه به ویژگی­هایی که در آیات و روایات برای متوسمین ذکر شده، این گروه در حقیقت، همان آینده­پژوهان هستند؛ زیرا متوسمین کسانی هستند که با هوشیاری، دوراندیشی، عاقبت­اندیشی، عبرت­گیری، فراست، زیرکی، تفکر، تدبیر، بصیرت و بهره­گیری از نور الهی در بینش خود و... بینش مخصوص خود، از هر علامتی، جریانی و یا هر اشاره­ای، مطلب مهم و آموزنده­ای را کشف می­کنند. این ویژگی­ها لازمه و ابزار آینده­پژوهی در همه­ی ساحت­ها از جمله ساحت مقدس دین و تمدن دینی و اسلامی محسوب می­شود.

چالش­های تمدنی از نظر ریچارد اسلاتر

اسلاتر در کتاب «اصول آینده نگاری» می­نویسد: «آینده ­نگاری، فرایند تلاش جهت گسترش مرزهای ادراک از طریق پویش دقیق آینده­ها؛ ارزیابی اثرات تصمیم‌های کنونی؛ کشف و دوری جستن از مشکلات، پیش از وقوع و شفاف­ سازی موقعیت­­های در حال ظهور است».

امروزه یکی از عوامل مطرح در پیشرفت تمدن، تکنیک­های آینده پژوهی است. اسلاتر در مقاله خود با عنوان آینده پژوهی عامل پیشرفت تمدن¹⁷، راهبردهای کاربردی برای افزایش استفاده و کارآیی آینده پژوهی در دهه‌های آتی پیشنهاد نموده، به طوری که وی معتقد است آینده پژوهی کمک به ایجاد مبانی تمدنی جدید می­کند. 

فضای تاریخی جدید حاصل از مدرنیته و ماهیت "فرا تاریخی" یا "تمدنی" آینده پژوهی (FS)¹⁸ طی نیمه دوم قرن بیستم، سبب رشد و توسعه این رشته گردید. بیش از چند دهه یا تقریبا یک قرن است که بشریت در فضای کاملا جدید جهانی؛ مانند رشد پویا، صنعتی شدن، استعمار و گسترش سرمايه­داری و محدودیت­های فیزیکی، قرار گرفته است؛ اما پیامدهای اجتماعی درازمدت نوآوری صنعتی و تکنولوژیکی نادیده گرفته شد. آینده­ای که زمانی به طور طبیعی و به تدریج از گذشته پدید آمده بود، حالا مسئله­ساز شده بود و دیگر برآمده از فرآیندهای نسنجیده و کور نبود، بلکه به طور روزافزون تابع اقدامات و تصمیمات افراد، نهادها و جوامع شده بود؛ بنابراین، مسئولیت آینده در این دوره مستقیما به طیف وسیعی از فعالیت­های بشری بستگی داشت (Slaughter, 2002, p:351).

ماهیت فعالیت­های بشری کاملا متغییر بوده است. در آن زمان نیز مانند اکنون، اکثر مردم فقط خواستار آب تمیز، غذای مناسب، آموزش، شغل و فرزندان سالم بودند؛ اما کسانی­که قدرت نفوذ در آینده و برنامه­ریزی را داشتند تصمیم به بهبود سبک زندگی زمان حال گرفتند که بیشتر به ارزش­های مادی­گرایانه بازار جهانی متمرکز شدند. در این میان دو نوع گرایش دیگر نیز به آینده مشهود بود. یکی براساس احتیاط و میل به اجتناب از فجایع آینده بود. تجربه فجایع اجتماعی، فنی و زیست محیطی و نیز گسترش ادبیات پادآرمان شهری¹⁹ عرضه شده در فیلم­ها، بازی­های کامپیوتری و سایر رسانه­ها، لزوم احتیاط را تایید می­کرد. گرایش دیگر برآمده از آرزوها و میل، به خلق جهانی بهتر با دستاوردهای مثبت بوده و هست. هر دو نوع گرایش، طیف گسترده­ای از فعالیت­های مرتبط با آینده هستند که برخی از آن­ها به مرور زمان، به رشته آینده پژوهی ملحق شدند (ibid, p:351).

از جمله دلایلی که سبب شد تا در این مقاله نظرات اسلاتر را برای تحلیل "چالش­های تمدنی فراروی تمدن اسلامی" انتخاب کنیم، وجه انتقادی و روش­شناسی لایه لایه­ی نظرات وی بوده که دلیلی بر عمق بخشیدن به نظراتش شده است.

 سوال اصلی این مقاله این است که چگونه از اندوخته دانش فکری و عملی آینده پژوهی می­توان در موارد بیشتری از جمله شناسایی موانع و چالش­های تمدنی و شکوفایی مجدد تمدن اسلامی استفاده نمود؟

اسلاتر در مقاله­ی خود با عنوان آینده پژوهی، عامل تمدن پنج عامل را برمی­شمرد که چالش برای تمدن محسوب می­شوند (ibid, p:351). این چالش­ها عبارتند از:

1- دنیای دوبعدی صنعتی یا فلوتر

طی چندین قرن صنعت­گرایی و موفقیت عقل ابزاری، سال­ها سایر "روش­های شناخت" را تحت الشعاع قرار داد، به طوری که جهان بیرونی، حقیقت تجربی، حقیقت اصلی و به واقع تنها حقیقت به نظر می­رسید؛ اما عقل ابزاری نتوانست فقر معنوی را که تقریبا همه افراد، چه فقیر و چه غنی آن را درک می­کرند، بازشناسد و به آن بپردازد. ویلبر²⁰ برای توصیف این روش در دیدگاه علمی، اصطلاح "فلوتر"²¹ را وضع کرد، جهانی که بعد عمودی، عمق و ارتفاع را نادیده گرفته و آن را به جهان مسطحی تقلیل داده بود. در این محدوده باریک و تقلیل یافته تمام وسایل رفاه و سرگرمی زندگی مادی فراهم بود؛ اما معنا در آن جایی نداشت. تنها با بازیابی معرفت شناختی، شروع با فرضیات مختلف، بکارگیری شیوه­های گوناگون و تلفیق فعالانه جهان درون با جهان بیرون بود که فلوتر یا دنیای دوبعدی می­تواند رد شود و دیدگاهی غنی­تر، عمیق­تر، قوی­تر و سازنده حیات بشری جای آن را بگیرد. دیدگاه اخیر بُعد عمودی را مجددا برقرار می­کند و معنا، هدف و جهت را به دیدگاه بشری برمی­گرداند. پس، این زنگ خطری است که دریابیم بیشتر نهادها، شیوه­های مورد استفاده در تجارت، حکومت­داری و آموزش، هنوز به میزان زیادی از منظر تقلیل­گرایانه عمل می­کنند؛ بنابراین درحالی­که قرن بیست و یکم طی مسیر می­کند، دیدگاه­های قبلی کاملا زنده است و هم­چنان به طیف وسیعی از آسیب­ها تداوم می­بخشد (ibid, p:351).

2- ایدئولوژی رشد اقتصادی

 بازیگران جهان سیاست هنوز بر این باورند که "رشد خوب است". این دیدگاه آن­ها مورد تایید اقتصاددانان سنتی است. رشد از نوع قدیمی، صنعتی و مادی آن به وضوح و به طور فزاینده پرهزینه و خطرناک می­باشد و جایگزین­های متعددی برای شیوه­های وابسته به رشد کنونی جستجو شده است. برخی از آن­ها در حال توسعه هستند؛ اما تعداد کمی به طورگسترده مورد استفاده قرار گرفته­اند. در نهایت، اگر دوباره به دقت نگاهی به گروه­های قدرتمند، پیچیده و پرانرژی نوآوران و "شهروندان اینترنتی" گرد آمده حول اینترنت بیاندازیم، شواهدی از تغییر در رشد غیرمادی و گسترش صنایع نماد محور می­بینیم. آیا جهت این تغییر درست است؟ لزوما نه. پیشرفت در تکنولوژی بدون پیشرفت متناظر در ظرفیت معنوی یا اخلاقی تنها اختلالات ناکارآمدی فعلی در فرهنگ ما را تشدید می­کند. جامعه شهروندان اینترنتی، با گرایش به آزادی­ و نسبیت اخلاقی، این واقعیت ناراحت کننده را نادیده می­گیرد؛ اما یک چیز روشن است: اقتصاد رشد محور هم­چنان حکم­فرماست و هنوز هیچ مدل رقابتی، به جریان اصلی تبدیل نشده است.

لذا باید رشد اقتصادی دوباره مفهوم­بندی شود. آیا رشد اقتصادی صرفا به انباشت مادی اشاره دارد یا این که آیا ابعاد مهم رشد غیر مادی وجود دارد که فرهنگ غربی آن­ها را نادیده گرفته است؟ (ibid, p:352) 

3- آینده مقهور تکنولوژی

 چند سال پیش، فيلم مشهور هالیوودی "ترمیناتور دو"، آینده­ای را به تصویر کشید که بشریت در نبرد با ماشین­ها مغلوب شده بود. این فیلم، نمونه‌ای برجسته از ژانر آینده پادآرمان شهری بود که در دهه‌های اخیر دائما رشد کرده است. محبوبیت آشکار این ژانر می‌تواند آگاهی طرد شده­ای را نشان دهد که به نوعی همین­طور آینده تاریخی واقعی را تهدید می‌کند. شخص می‌تواند به سینما برود و ترس­های خود را در فضای تخیلی با دیگران سهیم شود، نوعی تخلیه هیجانی را تجربه کند و سپس با سطح موقتا تقلیل یافته­ای از تنش وجودی مجددا در جهان ظاهر شود؛ اما، واقعیت به تدریج بر آنچه زمانی تصورات عجیب بود، غلبه می­کند. بسیاری از محصولات فرهنگی به مطالعه آینده احتمالی ما پرداخته­اند، در زمانی­که عقل ابزاری تحت کنترل غرایز انسانی مانند حرص و طمع، قدرت، سود و مانند آن هم­چنان به حفظ عوامل زمینه ساز پادآرمان شهر در جهان واقعی کمک می­کنند (ibid, p:352).

اخیرا بیل جوی²²، دانشمند ارشد در ریزسیستم­های خورشیدی که به هیچ وجه لادیست²³ "ضد پیشرفت" نیست، آشکارا پیش­بینی کرد که تکنولوژی­های ابتدای قرن بیست و یکم احتمالا ما را به بیوتکنولوژی، نانوفناوری و فناوری اطلاعات (یا آنچه رباتیک گفته می­شود) می­برد. او آن­چه را که می­دید؛ مانند آینده­ای ضدبشری، تحت سلطه ماشین و خارج از کنترل، دوست نداشت (ibid, p:352).

4 - تاثیر بر نظام جهانی

 در دوره پیشا صنعتی اگر می­گفتیم بشریت در محاصره جهان عظیم و پایان ناپذیر طبیعت بود، احتمالا درست بود. طی سه قرن گذشته، این واقعیت محوری معکوس شده است. اکنون طبیعت در محاصره و در بسیاری موارد مقهور بشریت شده است. تاثیرات بر نظام جهانی اکنون برای چندین دهه مشاهده، ثبت، نوشته شده و به نمایش تلویزیونی درآمده است؛ اما بشر روش­های متعددی برای فکر نکردن به واقعیت دارد و تصور می­کنم تعداد بسیار کمی از مردم واقعا در تلاش برای پیوند واقعیت تفصیلی و بافت زندگی خود با تاثیرات جمعی ما بر جهان هستند. بعضا موفقیت­های کوچکی بدست آمده و در برخی مناطق به صورت محدود، روند تخریب، آهسته یا حتی متوقف شده است؛ اما، در کل بازیگران ثروتمند در اقتصاد جهانی به شکلی زندگی می­کنند که "گویی فردایی وجود ندارد".

5- تفکر کوتاه مدت

اسلاتر تفکر کوتاه مدت را یکی از خطرناک­ترین نواقص ادراکی می­داند که از گذشته نزدیک به ارث رسیده و این ویژگی لزوما فرهنگی نیست. بیشتر فرهنگ­های پیشین و حتی برخی فرهنگ­های حاضر نگاه بلندتر را به عنوان هنجار پیش فرض می­گیرند. اما تمدن غرب (و افرادی که از راه آن پیروی می­کنند) موضعی مخالف اتخاذ کرده است. از طرفی، جهان را بی­نهایت متحول کنید؛ از سوی دیگر همواره پیامدها را در نظر بگیرید. کسب و کارها، مدارس و بقیه برای توسعه دیدگاه­های پیشرو با کیفیت بالا کمک نکنید. آینده نگری را ضرورتی ساختاری ندانید و رشته آینده پژوهی را جدی نگیرید.

 اگر این تاریخی واقعی نبود که در آن زندگی می­کنیم، می­توانست کار نامعقول خیال باشد؛ اما متاسفانه "چالش تمدنی" وجود دارد و می­توان به وضوح آن را آینده پژوهی نمود؛ اما در کل تعداد کمی از مردم توجه می­کنند. آینده پژوهی چه راهبردهایی برای مقابله با این وضعیت تاریخی بی سابقه، می­تواند تقبل کند؟ (ibid, p:353-354).

نتیجه­گیری

1- آیات و روایات مربوط به آینده، به صورت مکرر انسان­ها را به تفکر درباره آینده و برنامه­ریزی و تدبیر برای آینده­ای سعادتمند فرا می­خواند. برخی واژه­ها و مفاهیم، به صورت مستقیم یا غیرمستقیم به این مطلب اشاره نموده­اند؛ مانند: توسم، حزم، بصیرت، فراست، تدبیر، عاقبت اندیشی، عبرت گیری و...

2- آینده‌نگری یک اصل اساسی در زندگی امروز بوده که در ضمن دستورات دین اسلام نیز به آن اشاره شده است. در این رابطه خداوند در آیه 18 سوره حشر می‌فرماید: ای مومنان! از خدا پروا دارید، و هر کسی از شما بنگرد که برای فردا چه چیزی از پیش فرستاده است؛ تقوا پیشه سازید، که خدا به آنچه می‌کنید، دانا است. حضرت علی (ع) در حدیثی می‌فرمایند: انسان خردمند در امروز مراقب فردای خویش است و از هم‌اکنون آنچه در پیش دارد می‌بیند.

از رفتن به راهی که بیم گم شدن در آن می‌رود خودداری کن؛ زیرا که خودداری از وقوع در سرگردانی، بهتر است از اقدام به کارهای هولناک برای رهایی.

امام صادق (ع) خطاب به مفضل می‌فرمایند: تو را به شش خصلت سفارش می‌کنم که به شیعیان برسانی، گفتم: ای آقای من! آنها کدام است؟ گفت: ادای امانت به آنکه تو را امین دانسته و اینکه برای برادرت چیزی را بپسندی که برای خود می‌پسندی و بدان که کارها پایان‌هایی دارد، پس، از عواقب کار برحذر باش و بعضی کارها ناگهان می‌رسد، پس، مراقب آنها باش؛ و از بالا رفتن بر کوهی که بالا رفتن آن آسان و پایین آمدن آن دشوار است، بپرهیز؛ و به برادرت وعده‌ای نده که نتوانی به آن وفا کنی.

3- اگر هر یک از تعاریف چهارگانه­ای که برای تمدن در این مقاله آورده­ایم را در نظر بگیریم، همواره نگاهی رو به جلو و معطوف به آینده، آن هم آینده­ای مطلوب وجود دارد؛ مثلا تمدن فرآیند حرکت به سمت وضعیت برتر و بهتر و یا در نگاه تاریخی، که برای تمدن سیر حرکتی را لحاظ می­کند که ظهور، رشد و شکوفایی و افولی دارد و یا تمدنی که همچون نظام­واره­ای زنده درنظر گرفته می­شود، همواره برای انطباقش با محیط باید هم پیرامون خود را بشناسد و هم سیستم خود را تا بتواند نیازهایش را برآورده کند. در تعاملات صحیح انسانی که مقدمه تمدن است، انسان­ها اخلاق را سرلوحه عمل خود قرار می­دهند تا جامعه به رشد و بالندگی و تمدن برسد.

4- لذا ضروری است که چالش­های پیش­روی دوران مدرن را از نظر آینده­پژوهی چون اسلاتر بشناسیم و بدانیم که دنیای صنعتی همه جانبه­نگر نیست بلکه برای انسان دنیایی دو بعدی و سطحی ترسیم می­کند که فاقد عمق معنوی است و یا رشد اقتصادی و کمی­گرایی و مادی­گرایی را بدون در نظر گرفتن امور معنوی و اخلاقی به عنوان ایدئولوژی مسلط لحاظ می­کند.

فهرست منابع

منابع فارسی 

1- ابن بابویه، محمد بن علی ،معاني اأخبار (1403 ق)، محقق / مصحح: علی اکبر غفاری، چاپ اول، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم .

2- ابن شعبه حرانی، حسن بن علی (1381 ش)، تحف العقول، ترجمه جعفری، مترجم: بهراد جعفری، چاپ اول، تهران: دارالکتب اإسلامیة.

3- آقا جمال خوانساری، محمد بن حسین (1366 ش)، شرح آقا جمال خوانساری بر غرر الحکم و درر الکلم؛ محقق / مصحح: جال الدین حسینی ارموی محدث، چاپ چهارم، تهران: دانشگاه تهران.

4- تمیمی آمدی، عبد الواحد بن محمد (1410ق)، غرر الحکم و درر الکلم، محقق / مصحح: سید مهدی رجائی، چاپ دوم، قم: دار الکتاب الاسلامي

5- حسینی شاه عبدالعظیمی، حسین بن احمد (1363ش)، تفسیر اثنا عشری، چاپ اول، تهران: انتشارات میقات.

6- حکیمي، محمدرضا (1368ش)، الحیاه؛ موسوعه، قم: الدارالاسلامیه.

7- شریف الرضي، محمد بن حسین (1379 ش)، ترجمه و شرح نهج البلاغة؛ مترجم: علی نقی فیض الاسلام اصفهانی، چاپ پنجم، تهران: مؤسسه چاپ و نشر تألیفات فیض الاسلام.

8- دیلمی، حسن بن محمد (1376 ش)، إرشاد القلوب، مترجم:علی ناصر سلگی نهاوندی، چاپ اول، قم .

9- صادقی تهرانی، محمد (بی­تا) الباغ فی تفسیر القرآن بالقرآن؛ قم: مکتبه محمد الصادقی الطهرانی.

10- طوسی محمد بن حسن (بی تا)، التبیان فی تفسیر القرآن؛ تحقیق: با مقدمه شیخ آغابزرگ تهرانی و تحقیق احمد قصیرعاملی، بیروت: دار احیاء التراث العربی.

11- طبرسی، فضل بن حسن (1372ش) مجمع البیان فی تفسیر القرآن، چاپ سوم، تهران: انتشارات ناصر خسرو.

12- طباطبایی، سیدمحمدحسین (1374)؛ تفسیر المیزان، ترجمه سید محمد باقر موسوی همدانی، چاپ پنجم، قم: انتشارات جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.

13- کلینی، محمد بن یعقوب (1369 ش)، أصول الکافي، مترجم: سید جواد مصطفوی، چاپ اول، تهران: کتاب فروشی علمیه اسلامیه. 34( ----------.1407 ق(؛ الکافي،محقق / مصحح: علی اکبر غفاری و محمد آخوندی؛ چاپ چهارم؛ تهران: دار الکتب اإسامیة. 35( ---------.1388 ش( ؛ تحفة اأولیاء) ترجمه أصول کافی(؛ مترجم: محمد علی اردکانی؛ محقق / مصحح: محمد وفادار مرادی، عبدالهادی مسعودی؛ چاپ اول ؛ قم: دار الحدیث

14- فخرالدین رازی، ابوعبداه محمد بن عمر (1420ق)، مفاتیح الغیب؛ چاپ سوم، بیروت: دار احیاء التراث العربی.

15- فیض کاشانی، ما محسن (1418ق)، ألاصفی فی تفسیرالقرآن، تحقیق: محمدحسین درایتی و محمدرضا نعمتی؛ چاپ اول، قم: مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی.

16- کوفی اهوازی، حسین بن سعسد (1387ش)، زاهد کیست؟ وظیفه اش چیست؟ / ترجمه الزهد، مترجم: عبدالله صالحی، چاپ اول، قم: انتشارات نور السجاد   

17- مجلسی، محمد باقر (1403ق)، بحار اأنوار، محقق / مصحح: جمعی از محققان؛ چاپ دوم؛ بیروت: دار إحیاء التراث العربي.

18- هلالی، سلیم بن قیس (1416 ق )، تاریخ سیاسی صدر اسلام / ترجمه کتاب سلیم، مترجم: افتخارزاده، محمود هلالی، سلیم بن قیس، أسرار آل محمد علیهم السلام / ترجمه کتاب سلیم، مترجم: اسماعیل انصاری زنجانی خوئینیف چاپ اول، قم: نشر الهادي.

منابع انگلیسی

19-  Slaughter R, editor. The knowledge base of futures studies, vols. 1–3. Melbourne: Foresight International.

20- Bierstedt, Robert, “Indices of Civilization”, American Journal of Sociology, Vol. 71, No. 5 (1966).

21- Kapustin, Boris, “Some Political Meanings of ‘Civilization’”, Diogenes (Paris, France), No. 56 (2009).

22- Newman, Jay, “Two Theories of Civilization”, Philosophy, Vol. 54, No. 210 (1979).

23- Mazlish, Bruce, “The Origins and Importance of the Concept of Civilization”, Civilization and Its Contents, Stanford University Press, (2004).

24- Robertson, Roland, “Civilization”, Theory Culture & Society, No. 23 (2006)

25- Jacobson, N. P., “Problem of Pivilization”, Ethics, Vol. 63, No. 1 (1952).

26- Szakolczai, Arpad, “Civilization and Its Sources”, International Sociology, No. 16 (2001)

27- R. G. Collingwood, “Civilization”, in The New Leviathan or Man, Society, Civilization, and Barbarism, Oxford University Press, 1947.

 

 

1

 

---

[1]  - Richard A. Slaughter

[2]  - futures

[3]  - Bierstedt

[4]  -Kapustin, Boris

[5] - Newman, Jay

[6]  - R. G. Collingwood

[7]  -Samuel P. Huntington

[8] 8- Spengler

[9]  -Mirabeau

[10] -  system

[11] -  cultural system

[12] - dissolution of order.

[13] -  civilized

[14]  -socialized

[15]  - Jay, Newman

[16]  البته کاپوستین در مقاله­ی «پاره‌ای از معانی سیاسی تمدن» (پیشین)، عملکرد تمدن در تقویت «مدنیّت» و تقلیل‌خشونت را مورد سوال قرار داده و به تفصیل به بررسی آن پرداخته است.

[17]  - Futures studies as a civilizational catalyst

[18]  - future study

[19] - ویران شهر یا مدینه فاسده

[20] - Wilber4

[21]  - flatland

[22] -  Bill Joy

[23]   -جنبش ضد صنعتی سازی لادیسم (luddite)

---