شهرسب، مرداس و ضحاک شکستگیِ شخصیّتِ شهرسب در مرداس و ضحاک
الموضوعات :
حمیدرضا اردستانی رستمی
1
(استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی – واحد دزفول، ایران.)
الکلمات المفتاحية: اسطوره شکستگی, شهرسب / بوذاسف, مرداس, ضحاک,
ملخص المقالة :
یکی از عوامل تحوّل در اسطوره‌های ایرانی – آن چنان که مهرداد بهار می‌گوید- در کنارِ ورودِ عناصرِ بیگانه، ادغام و دگرگونی، عاملِ شکستگی است. در اسطوره‌ها گاهی واقعه یا شخصیّتی به فراموشی سپرده می‌شود، لیکن آن، در ریختِ پاره‌ها و اجزایِ پراکنده، در موقعیت و مکانی دیگر پدیدار می‌گردد. شهرسب، وزیرِ طهمورث یکی از این شخصیّت‌هاست که دچار شکستگی و به دو شکلِ مرداس و ضحاک در زمانی دیگر آشکار می‌شود. امّا چه دلایلی می‌توان یافت که این شکستگیِ شخصیّتی در شاهنامه را نشان دهد؟ پاسخ این پرسش را می‌توان درخلق و خو و معنایِ نامِ شهرسب یافت. ویژگیی که به طور صریح در شاهنامه، دربارة شهرسب مطرح شده، برپای داشتن نماز در شب و روزه داشتن در روز است. ویژگی دیگر، در نامِ شهرسب و معنایِ آن - یعنی سلطه بر اسب - نهفته است. این دوگانه صنعت – عبادت خداوند و مهارت در اسب سواری- که دریگانه‌ای چون شهرسب گرد آمده، پس از چندی از هم جدا می‌شود و هر یک به کسی می‌رسد و شخصیّتی را شکل می‌دهد؛ نماز کردن و روزه داشتن ویژگیِ مرداس می‌شود و بر اسب سوار شدن و توانایی در اسب سواری به ضحاک می‌رسد. این نکته را نیز بیاد بسپاریم که در مجمل التواریخ و القصص، اگر چه وزیرِ طهمورث، ارونداسب نام دارد، ولی ضحاک فرزند او معرفی شده و این دلیلی دیگر در پیوند آن‌هاست. در تاریخ طبری نیز قوم ضحاک بر شریعت صابئان دانسته شده، که البته عقایدِ صابئان به خلق و خوی شهرسب نزدیک است و پیوند او با ضحاک و بویژه مرداس را آشکار می‌کند و نیز، همسانیِ مقرّ بوذاسف/ شهرسب و ضحاک را که گاهی هند و گاهی بابل است، می‌توان دید. همچنین شهرسب/ بوذاسف دارای نژاد کلدانی است که پیوندِ نژادی او با ضحاک و مرداس تازی را نمایان می‌کند و فراخواندن به بت‌پرستی از دیگر اشتراکات و تشابهاتی است که دربارة این دو در متونِ مختلف دیده می‌شود که همة این شواهد به ارتباط این سه شخصیّت دلالت دارد؛ در حالی که در شاهنامه و دیگر متونِ تاریخی – به جز مجمل التواریخ- به پیوندِ نسبی و نژادیِ ضحاک، مرداس و وزیرِ طهمورث اشاره نشده است. پژوهش پیشِ رو – که دستاورد مطالعه در شاهنامه و برخی متون نگاشته شدة مورخانِ دورة اسلامی است- به دنبالِ اثباتِ این پیوند، که در اثرِ شکستگیِ شخصیّت اسطوره‌ای شهرسب حاصل شده، شکل گرفته است.
- ابریشمی، محمدحسن. (1382). «پژوهشی در باب القاب طهمورث» نامة فرهنگستان، دورة 6، شمارة 1.
- ابن اثیر، عزالدین. (1349). اخبار ایران، ترجمة محمدابراهیم باستانی پاریزی، تهران: دانشگاه تهران.
- ابن بلخی. (1385). فارس نامه، تصحیح و تحشیة گای لیسترانج و رینولدنیکلسون، تهران: اساطیر.
- ابوالقاسمی، محسن. (1387). مانی به روایت ابن الندیم، تهران: طهوری.
- ابوالقاسمی، محسن. (1386). تاریخ زبان فارسی، تهران:سمت.
- اسماعیل پور، ابوالقاسم. (1387). اسطوره بیانِ نمادین، تهران: سروش.
- اسماعیل پور، ابوالقاسم. (1387). اسطورة آفرینش در آیین مانی، تهران: کاروان.
- امیدسالار، محمود. (1381). جستارهای شاهنامه شناسی و مباحث ادبی، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
- بلعمی، ابوعلی محمدبن علی. (1385). تاریخ بلعمی، تصحیح محمدتقی بهار، تهران: زوّار.
- بنداری اصفهانی، فتح بن علی. (1382). شاهنامة فردوسی تحریر عربی، ترجمة عبدالمحمدآیتی، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
- بهار، مهرداد. (1384). ادیان آسیایی، تهران: نشر چشمه.
- بهار، مهرداد. (1384). از اسطوره تا تاریخ، تهران: نشر چشمه.
- بهار، مهرداد. (1375). پژوهشی در اساطیر ایران، تهران: آگاه.
- بهار، مهرداد. (1385). جستاری در فرهنگ ایران، تهران: اسطوره.
- بیرونی، ابوریحان. (1389). آثارالباقیه، ترجمة اکبرداناسرشت، تهران: امیرکبیر.
- پورداوود، ابراهیم. (1377). یشت‌ها، تهران: اساطیر.
- ثعالبی، ابومنصورعبدالملک بن محمد. (1385). شاهنامة ثعالبی، ترجمة محمود هدایت، تهران: اساطیر.
- جلالی مقدّم، مسعود. (1384). آیین زروانی، تهران: امیرکبیر.
- حصوری، علی. (1388). سرنوشت یک شمن از ضحاک به اودن، تهران: نشرچشمه.
- خالقی مطلق، جلال. (1386). سخن‌های دیرینه، به کوشش علی دهباشی، تهران: افکار.
- خالقی مطلق، جلال. (1390). «ضحاک»، فردوسی و شاهنامه سرایی، تهران: فرهنگستان زبان و ادبیات فارسی.
- خیام، عمربن ابراهیم. (1385)، نوروزنامه، تصحیح و تحشیة مجتبی مینوی، تهران: اساطیر.
- دینکرد هفتم، گزارش محمدتقی راشد محصّل. (1389). تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
- زنر، آر.سی. (1387). طلوع و غروب زردشتی گری، ترجمة تیمور قادری، تهران: امیرکبیر.
- شهرستانی، محمدبن عبدالکریم. (2003). الملل و النحل، بیروت: دارومکتبه الهلال.
- صفا، ذبیح الله. (1384). حماسه سرایی در ایران، تهران: امیرکبیر.
- طبری، محمدبن جریر. (1383). تاریخ طبری، ج1، ترجمة ابوالقاسم پاینده، تهران: اساطیر.
- فردوسی، ابوالقاسم. (1386). شاهنامه، تصحیح جلال خالقی مطلق، تهران: مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی.
- فردوسی، ابوالقاسم. (1363). شاهنامه، تصحیح ژول مول، تهران: شرکت سهامی کتاب‌های جیبی.
- فرنبغ دادگی. (1380). بندهش، گزارش مهرداد بهار، تهران: توس.
- کریستن سن، آرتور. (1385). ایران در زمان ساسانیان، ترجمة رشید یاسمی، تهران: امیرکبیر.
- کریستن سن، آرتور. (1383). نمونه‌های نخستین انسان و نخستین شهریار در تاریخ افسانه‌ای ایرانیان، ترجمة ژاله آموزگار و احمد تفضلی، تهران: نشر چشمه.
- کزازی، میرجلال الدین. (1380). مازهای راز، تهران: نشرمرکز.
- کزازی، میرجلال الدین. (1379). نامة باستان، ج1، تهران: سمت.
- کزازی، میرجلال الدین. (1385). رؤیا.حماسه.اسطوره، تهران: نشرمرکز.
- گردیزی، ابوسعید عبدالحی بن ضحاک. (1384). زین الاخبار، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
- مجمل التواریخ و القصص. (1383). تصحیح محمدتقی بهار. تهران: دنیای کتاب.
- مختاریان، بهار. (1389). درآمدی بر ساختار اسطوره‌ای شاهنامه، تهران: آگاه.
- مزداپور، کتایون. (1378). داستان گرشاسب، طهمورث، جمشید، گلشاه و متن‌های دیگر، تهران: آگاه.
- مزداپور، کتایون. (1369). «شالودة اساطیری شاهنامه» فرهنگ، کتاب هفتم، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، پاییز.
- مستوفی، حمدالله. (1387). تاریخ گزیده، به اهتمام عبدالحسین نوایی، تهران: امیرکبیر.
- مسعودی، علی بن حسین. (1378). مروج الذهب، ترجمة ابوالقاسم پاینده، تهران: علمی و فرهنگی.
- مقدسی، طاهربن مطهر. (1386). آفرینش و تاریخ، تصحیح و ترجمه و تعلیقات محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: آگاه.
- مولایی، چنگیز. (1390). «طهمورث»، فردوسی و شاهنامه سرایی، تهران: فرهنگستان زبان و ادبیات فارسی.
- موله، ماریژان. (1386). ایران باستان، ترجمة ژاله آموزگار، تهران: توس.
- میرفخرایی، مهشید. (1387). فرشتة روشنی، تهران: ققنوس.
- مینوی خرد، گزارش احمدتفضّلی. (1379). تهران: توس.
- ویدن گرن، گئو. (1387). مانی و تعلیمات او، ترجمة نزهت صفای اصفهانی، تهران: نشرمرکز.
- هالروید، استوارت. (1388). ادبیات گنوسی، ترجمة ابوالقاسم اسماعیل پور، تهران: اسطوره.
- هینلز، جان. (1386). شناخت اساطیر ایران، ترجمة ژاله آموزگار و احمد تفضلی، تهران: نشر چشمه.
- یوستی، فردیناند. (1388). بندهشن هندی، تصحیح و ترجمة رقیه بهزادی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
- Bartholomae, C. (1961). Altiranisches Wörterbuch, Berlin.
- Nyberg, H. S. (1974). A Manual of Pahlavi, Wiesbaden.
- Mackenzie, D. N. (1971). A Concise Pahlavi Dictionary, Oxford.
