بررسی تطبیقی شخصیت زال و ایندره در شاهنامه و ریگ ودا

الموضوعات :

سعید شهرویی ¹ , ابراهیم محمدی ² , سیدمهدی رحیمی ³

1 - دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه بیرجند، ایران
2 - گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه بیرجند، ایران
3 - گروه آموزشی زبان و ادبیات فارسی دانشگاه بیرجند، ایران

تاريخ الإرسال : 06 الخميس , ربيع الثاني, 1443 تاريخ التأكيد : 07 السبت , جمادى الأولى, 1443 تاريخ الإصدار : 18 الأربعاء , جمادى الأولى, 1443

الکلمات المفتاحية: سیمرغ, زال, ایندرهَ, مهر, ورونا,

ملخص المقالة :

هم سانی های زال با ایزد ـ پهلوانانی در اساطیر هند و ایرانی که در گذر روزگار در ساخت هایی دیگرسان نیز بازنموده شده اند، می تواند یادآور پیوستگی آن شخصیت ها در روزگاری ازلی یا اندیشۀ اسطوره پرداز نخستینه باشد؛ از این رو، در این جستار با روش توصیف و تطبیق، در پی بازشناخت ریشه های داستان و شخصیت زال در اساطیر روزگار هند و ایرانی، نمونه هایی از همانندی زال با ایندرهَ، اورمزد، مهر و ورونا در ریگ ودا و شاهنامه نشان داده شده است. بر پایۀ این جستار، زال با دورشدن از خانواده و پرورش در کنام سیمرغ، به جایگاه ایزدینۀ خود در البرزکوه بازمی گردد و با پیوستگی به مهر و خورشید، بنیاد همانندی و شاید این همانی خود را با اسطورۀ ایندرهَ که در گذر روزگار گزاره هایی از اسطورۀ میتره (مهر) و ورونا (اهورامزدای اوستایی) را ستانده بوده است، استوار می کند. اسطورۀ گیاه سوما که نیروبخش ایندره و فراهم آورندۀ زمینۀ رویین تنی برای او است، در خویش کاری بنیادین خود یعنی درمان بخشی، به پَرِ درمان گرِ سیمرغ در حماسۀ ملی می ماند که زال را به رویین تنی رسانده بوده است. اسطورۀ گیاه سوما در داستان ایندره، با درخت همه تخمۀ درمان بخش که برپایۀ متون زردشتی، آشیان سیمرغ بر آن نهاده شده بود، نیز سنجیدنی است. همانندی های زال با ایندره که بسامدی درخور درنگ دارد، این انگاره را سامان می دهد که این دو پیوندی ریشه ای با یک دیگر دارند و یا نمایندۀ بن مایه هایی هم سان و پراهمیت بوده که در اندیشۀ نیاکان به گونه ای ویژه و برجسته تکرار می شده است و در پردازش داستان های حماسی ـ اسطوره ای روایی داشته است.

المصادر:

• اذکایی، پرویز. (1365). «ایندرا هندی»، نشریۀ چیستا، شمارۀ 33، صص 208 ـ 214.
  
• اسدی طوسی، ابونصر علی بن احمد. (1389). گرشاسب­نامه، به تصحیح حبیب یغمایی، تهران: دنیای کتاب.
  
• اسماعیل­ پور، ابوالقاسم. (1399). اسطوره، بیان نمادین، تهران: سروش.
  
• اسماعیلی، حسین. (1389). «داستان زال از دیدگاه قوم ­شناسی»، در تن پهلوان و روان خردمند؛ پژوهش ­هایی تازه در شاهنامه به کوشش شاهرخ مسکوب، تهران: طرح نو.
  
• اوستا. (1399). گزارش و پژوهش جلیل دوست­خواه، دو جلد، تهران: مروارید.
  
• بهار، مهرداد. (1398 الف). جستاری چند در فرهنگ ایران، تهران: آگاه.
  
• بهار، مهرداد. (1398 ب). پژوهشی در اساطیر ایران، تهران: آگه.
  
• بهار، مهرداد. (1399).  از اسطوره تا تاریخ، تهران: چشمه.
  
• پورنامداریان، تقی. (1392). عقل سرخ: شرح و تأویل داستان­های رمزی سهروردی، تهران: سخن.
  
• حسن­ دوست، محمد. (1399). فرهنگ ریشه­ شناختی زبان فارسی، جلد سوم، تهران: ماهریس.
  
• رضایی­ دشت­ ارژنه، محمود. (1388). «جا به جایی و دگرگونی اسطورۀ رستم در شاهنامه»، ادبیات عرفانی و اسطوره­ شناختی، دورۀ 5، شمارۀ 17، صص 63 ـ 91.
  
• ریگ­ ودا. (1372). به تحقیق و ترجمۀ سید محمدرضا جلالی نایینی، تهران: قطره.
  
• سرکاراتی، بهمن. (1385). سایه ­های شکار شده، تهران: طهوری.
  
• شوالیه، ژان و گربران، آلن. (1388). فرهنگ نمادها، ترجمۀ سودابه فضایلی، جلد سوم، تهران: جیحون.
  
• شهرویی، سعید. (1394). «رستم شخصیتی اسطوره­ای یا حماسی؟»، فصلنامۀ  ادب ­پژوهی دانشگاه گیلان، شمارۀ 33، صص 127 ـ 161.
  
• فردوسی، ابوالقاسم. (1366). شاهنامه، تصحیح  جلال خالقی مطلق، جلد یک، نیویورک: Bibliotheca Persica
  
• فردوسی، ابوالقاسم. (1375). شاهنامه، تصحیح جلال خالقی­ مطلق، جلد پنج، نیویورک: انتشارات مزدا.
  
• کریستین­ سن، آرتور. (1388). مزداپرستی در ایران قدیم، ترجمۀ ذبیح الله صفا، تهران: هیرمند.
  
• کزّازی، میرجلال­ الدین. (1386). نامۀ باستان، جلد یک، تهران: سمت.
  
• کمپبل، جوزف. (1387). قهرمان هزار چهره، ترجمۀ شادی خسروپناه، مشهد: گل آفتاب.
  
• کویاجی، جهانگیر. (1399). بنیادهای اسطوره و حماسۀ ایران، گزارش و ویرایش: جلیل­ دوستخواه، تهران: آگه.
  
• محمدی، ابراهیم. (1384). «زروان؛ زال و شخصیت­های میانه در حماسۀ فردوسی»، نشریۀ زبان و ادب پارسی دانشگاه علامه طباطبایی، شمارۀ 23، صص 108 ـ 122.
  
• محمودی، مریم و خادمی، احمد. (1396). «بررسی تطبیقی ـ تحلیلی اسطورۀ زال و رودابه با اسطوره ­های ایرانی و مصری»، فصلنامۀ تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی، شمارۀ 34، صص 59 ـ 85.
  
• مختاری، محمد. (1369). اسطورۀ زال، تهران: آگه.
  
• واحددوست، مهوش. (1399). نهادینه­ های اساطیری در شاهنامۀ­فردوسی، تهران: سروش.
  
• یارشاطر، احسان. (1330). «ایندرا»، مجلۀ یغما، سال چهارم، شمارۀ دهم، صص 433 ـ 447.
  
• یارشاطر، احسان. (1331). «ایندرا»، مجلۀ یغما، سال پنجم، شمارۀ 1، پیاپی 46، صص 2 ـ 13.