تحلیل ادبی و هنری رؤیا در متن و نگاره داستان «خواب دیدن توس سیاوش را» از منظر نقد تخیلی گاستون باشلار

الموضوعات :

حمیده حرمتی ¹ (دانشگاه هنر اسلامی تبریز)
رویا رضاپور مقدم ² (دانشگاه هنر اسلامی تبریز)

تاريخ الإرسال : 29 السبت , صفر, 1439 تاريخ التأكيد : 23 الأربعاء , رجب, 1441 تاريخ الإصدار : 26 الخميس , جمادى الثانية, 1441

الکلمات المفتاحية: سیاوش, رؤیا, نقد تخیلی, گاستون باشلار, توس, نگاره‌,

ملخص المقالة :

تحلیل ادبی و هنری رؤیا درمتن و نگارۀ داستان خواب دیدن توس سیاوش را از منظر نقد تخیلی گاستون باشلار حمیده حرمتی* استادیار زبان و ادبیات فارسی، هیأت علمی دانش گاه هنر اسلامی تبریز، ایران. رویا رضاپور مقدم** هیأت علمی دانش کدۀ هنرهای اسلامی، دانش گاه هنر اسلامی تبریز، ایران. تاریخ دریافت: 27/8/1396 تاریخ پذیرش: 19/10/1397 چکیده گاستون باشلار معرفت شناس، فیلسوف منتقد و از ساختارگرایان نخست فرانسه، شیوۀ نقدی تازه را بر پایۀ تحلیل و تفسیر تصاویر ادبی و هنری پایه گذاری کرد. باشلار که مبنای نقد خویش را بر پایۀ عناصر چهارگانه قرار داده بود، برای تخیل مادی شاعر و رابطۀ آن با ضمیر ناخودآگاه و مسائل پدیدار شناسی نقشی گسترده قائل بود. از دیدگاه معرفت شناسانه وی، خیال و رؤیای شاعرانه به واسطۀ عناصر چهرگانه و در قالب کهن الگوهای اسطوره ای با دلالت های آشکار و پنهان جلوۀ مادی می یابند و برای پذیرش نقش ادبی و برانگیختن احساسات مخاطب با تصاویری دوگانه جلوه می‌نمایند که تحلیل تخیل مادی و تفسیر این دوگانگی‌ها، سبب گشودن عقدۀ متن می‌شود. داستان خواب دیدن توس سیاوش را یکی از ده ها روایت رؤیا در شاهنامه است که در یکی از نگاره های شاهنامه شاه طهماسبی به عنوان نمونۀ بی بدیلی از به تصویر کشیده شدن عالم رؤیا و خیال شاعر در نقاشی ایرانی نمود یافته است. این مقاله کوششی در جهت بازنمایی پیوند دیرینه ادبیات و هنر به‌ویژه نگارگری از دریچۀ تخیل مادی با روی کردی بر آرای باشلار در باب تخیل مادی شاعر در شعر و تطابق آن ها با نگاره است تا آشکار نماید که عناصر چهارگانه در تخیل فردوسی در این داستان چه جای گاهی داشته و چگونه در قالب کلمات و تصویرسازی ها نمود پیدا کرده و تا چه اندازه با نقد تخیلی باشلاری در شعر و نگاره قابل تطبیق است. به استناد موارد یافت شده می‌توان گفت شاعر و نگارگر از تخیل مادی و دوگانگی دیالکتیکی مورد نظر باشلار در خلق اثر خود بهره مند گردیده‌اند. * . [e-mail] ** . [e-mail]

المصادر:

فهرست منابع

-         ابن­عربی، محی­الدین. (1375). رسائل ابن عربی، تصحیح نجیب مایل هروی، تهران: مولی.

-         ارشد ریاحی، علی و فاطمه زارع. (1392). «بررسی تطبیقی رؤیا از منظر ابن­عربی و ملاصدرا»، مطالعات اسلامی: فلسفه و کلام، سال چهل و پنج، شمارۀ 90، صص 9- 28.

-         افهمی، رضا و بنت­الهدا احمدیان. (1394). «پیکره­بندی و موضوع در نگاره­های ایرانی (بررسی نسخه­نگاره­های شاهنامۀ تهماسبی)»، دو فصل­نامه علمی- پژوهشی مطالعات تطبیقی هنر، سال پنجم، شمارۀ 10، صص 1- 16.

-         انوری، حسن. (1381). فرهنگ بزرگ سخن، جلد 8. تهران: سخن.

-         باشلار، گاستون. (1378). روان­کاوی آتش، ترجمۀ جلال ستاری، تهران: توس.

-         باشلار، گوستون. (1377). شعلۀ شمع، ترجمۀ جلال ستاری، تهران: توس.

-         باشلار، گاستون. (1385). دیالکتیک برون و درون، ترجمه امیر مازیار. چ اول. تهران: فرهنگستان هنر.

-         بودو، پیر. (1369). گاستون باشلار و روانکاوی نیچه. ترجمۀ جلال ستاری، کلک، شمارۀ 8، صص 203-208.

-         پاک­باز، رویین. (1386). نقاشی ایران از دیرباز تا امروز، تهران: زرین و سیمین.

-         تحویل­داری، نگین. ( 1384). عناصر طبیعت و عالم تخیل در اشعار سهراب سپهری، مقالات اولین هم­اندیشی هنر و عناصر طبیعت (آب، خاک، هوا و آتش)، به کوشش اسماعیل آریانی، تهران: فرهنگستان هنر.

-         تقوی فردود، زهرا. (1395). «ظهور تصویر و تجلی آن بر زبان رؤیای فرویدی و رؤیاپردازی باشلاری»، نقد زبان و ادبیات خارج، سال شانزده، شمارۀ 12، صص 71-83.

-         جواری، محمدحسین و نسرین دفترچی و علی اصغر شهناز خضلو. ( 1391). «تحلیل شعر ققنوس نیما یوشیج با نگرشی به اندیشه­های گاستون باشلار»، بهارستان سخن، سال هشتم، شمارۀ 19.

-         حیاتی، زهرا. ( 1388). «بررسی نشانه­شناختی عناصر متقابل در تصویرپردازی اشعار مولانا»، نقد ادبی، سال دوم، شمارۀ 6، صص 7-24.

-         خزایی. محمد. (1381). هنر اسلامی (مجموعه مقالات اولین همایش هنر اسلامی)، تهران: مطالعات هنر اسلامی.

-         خطاط، نسرین­دخت. (1382). «نیچه از نگاه باشلار»، پژوهش‌نامه علوم انسانی، شمارۀ 39 و 40.

-         دادور، ابوالقاسم و الهام منصوری. ( 1385). درآمدی بر اسطوره ها و نهادهای ایران و هند در عهد باستان، تهران: دانش­گاه الزهرا و کلهر.

-         رهنورد، زهرا. (1378). حکمت هنر اسلامی، تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانش­گاه‌ها.

-         سرّامی، قدم­علی. (1378). از رنگ گل تا رنج خار، تهران: علمی و فرهنگی.

-         سرلو، خوان ادواردو. (1392). فرهنگ نمادها، ترجمۀ مهرانگیز اوحدی، تهران: دستان.

-         سهروردی، شهاب­الدین یحیا. (1375). مجموعه مصنفات، تصحیح هانری کربن، تهران: مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی.

-         سیمپسون، مری ینا شریو. (1388). شاهنامه در مقام متن و شاهنامه در مقام تصویر در زبان تصویری شاهنامه، به اهتمام رابرت هیلن برند، مترجم داود طباطبایی، صص18- 44، تهران: متن.

-         شمیسا، سیروس. (1376). داستان یک روح، تهران: فرهادی.

-         فردوسی، ابوالقاسم. (1366). شاهنامه، به کوشش جلال خالقی مطلق، زیر نظر احسان یار شاطر. کالیفرنیا: بنیاد میراث ایران.

-         فوردهام، فریدا. (1374). مقدمه‌ای بر روان­شناسی یونگ، ترجمۀ حسین یعقوب­پور، تهران: اوجا.

-         کالینز، پیتر. (1375). دگرگونی آرمان‌ها در فضای مدرن، ترجمۀ حسین حسین­پور، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.

-         کریمی، احمد و مهیلا رضایی فومنی. (1390). «بررسی تقابل­های دوگانه در نحو و اندیشه­گانی غزلیات امیری فیروز کوهی»، فصل­نامۀ تخصصی زبان و ادبیات فارسی، دانش­گاه آزاد اسلامی مشهد، شمارۀ 32، صص 196- 192.

-         کزازی میرجلال‌الدین. (1370). مازهای راز، تهران: مرکز.

-         کوپر، جی سی. (1379). فرهنگ مصور نمادهای سنتی، ترجمۀ ملیحه کرباسیان. تهران: فرشاد.

-         گزیده­های زاد اسپرم. (1366). مترجم و مصحح: محمدتقی راشد محصل، تهران: مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی.

-         ماسه، هانری. (1375). فردوسی و حماسه ملی، تبریز: دانش­گاه تبریز.

-         مسکوب، شاهرخ. (1386). سوگ سیاووش مرگ (رستاخیز). تهران: خوارزمی.

-         نصر، سید حسین. (1383). معرفت و امر قدسی، ترجمۀ فرزاد حاجی میرزایی. تهران: فرزان.

-         واحددوست، مهوش. (1387). نهادینه­های اساطیری در شاهنامۀ فردوسی، تهران: سروش.

-         یاحقی، محمدجعفر. ( 1369). فرهنگ اساطیر و اشارات داستانی در ادبیات فارسی، تهران: پژوهش­گاه علوم انسانی و مطالعات اسلامی.

-         یوسف زاده قوچانی، ناهید. (1387). دنیای نمادین رؤیا در پنج گنج حماسی، مشهد: طنین قلم.

منابع تصویری

-         ولش، استوارت کری و همکاران. (1391). اوج نگارگری: پژوهشی در توصیف نگاره‌های شاهنامه شاه‌طهماسب، ترجمۀ کمال حاج سید جوادی، تهران: فرهنگستان هنر.