سازگاری مبلمان شهری تهران با معلولیت از دیدگاه معلولین
محورهای موضوعی : مطالعات جامعه شناختی شهریاکبر طالب پور 1 * , اصغر مهاجری 2 , سعیده میرزایی 3
1 - دانشیار گروه علوم اجتماعی، دانشکده علوم اجتماعی و اقتصاد، دانشگاه الزهرا، تهران، ایران (نویسنده مسئول).
2 - استادیار گروه علوم اجتماعی، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
3 - کارشناس ارشد گروه علوم اجتماعی، دانشگاه الزهرا، تهران، ایران.
کلید واژه: معلولیت, مبلمان شهری, سازگاری, تحلیل مضمون, تهران.,
چکیده مقاله :
پژوهش حاضر با هدف مطالعه میزان سازگاری مبلمان شهری تهران با معلولیت از دیدگاه معلولین جسمی- حرکتی با رویکردکیفی انجام شد.افراد مورد مطالعه ، تمامی معلولین جسمی- حرکتی شهر تهران بودندکه 15 نفر از آنان از طریق روش نمونهگیری هدفمند مورد مطالعه قرار گرفتند. گردآوری دادهها بهصوت میدانی و از طریق مصاحبه نیمه ساختار یافته صورت گرفت که با روش تحلیل تم (مضمون) تجزیه و تحلیل شد. با تحلیل مصاحبهها، 23 مقوله فرعی و 4 مقوله اصلی شامل؛ سازگاری تجهیزات خیابانی شهر، سازگاری مبلمان پارکهای شهر، سازگاری تجهیزات ترافیکی شهر و سازگاری تابلوهای تبلیغاتی و علائم اطلاع رسانی شهری مطرح شد، یافتهها نشان داد؛ سازگاری تجهیزات خیابانی وابسته به زمینهها و شرایط خاص اجتماعی میباشد و شهر تهران با چالشهایی نظیر وجود موانع زیرساختی، عدم رعایت استانداردها و کمبود آگاهی در میان طراحان و مسئولان شهری روبرو هست؛ همچنین نبود دسترسی مناسب به مبلمان پارکی، فضای حرکتی، تنوع و کیفیت مبلمان، احساس عدم توجه از جمله ویژگیهایی میباشند که معلولین به آن اشاره کردهاند. از دیدگاه افراد مورد مطالعه، طراحی تجهیزات ترافیکی و تابلوهای تبلیغاتی و علائم اطلاع رسانی شهر تهران باید به گونه‌ای باشد که به معلولین اجازه دهد به تنهایی و با استقلال از فضاهای مربوطه و حمل و نقل عمومی استفاده کنند. از دیدگاه معلولین استفاده صحیح از مبلمان شهری در هیاهوی شهرهای امروزی، میتواند فرصتی برای کاهش دغدغهها و ایجاد محیطی آرام برای شهروندان معلول باشد.
The present study aimed to study the degree of adaptation of urban furniture in Tehran to disability from the perspective of physically and motorically disabled people with a qualitative approach. The study subjects were all physically and motorically disabled people in Tehran, 15 of whom were studied through purposive sampling. Data collection was conducted through field interviews and semi-structured interviews, which were analyzed using thematic analysis. By analyzing the interviews, 23 subcategories and 4 main categories were identified, including: adaptation of city street equipment, adaptation of city park furniture, adaptation of city traffic equipment, and adaptation of advertising boards and urban information signs. The findings showed that: adaptation of street equipment depends on specific social contexts and conditions, and Tehran faces challenges such as the existence of infrastructure barriers, lack of compliance with standards, and lack of awareness among designers and city officials. Also, lack of proper access to park furniture, movement space, diversity and quality of furniture, and a feeling of lack of attention are among the characteristics that disabled people have mentioned. From the perspective of the study subjects, the design of traffic equipment, advertising boards, and information signs in Tehran should be such that it allows disabled people to use the relevant spaces and public transportation independently and independently. From the perspective of disabled people, the proper use of urban furniture in the hustle and bustle of today's cities can be an opportunity to reduce concerns and create a calm environment for disabled citizens.
آزادخانی، پاکزاد؛ طهماسبی کیا، زهرا. (1399). بررسی نقش و عملکرد مبلمان شهری در ارتقاء کیفیت محیط شهری و رضایتمندی شهروندان (مطالعه موردی: منطقه 4 شهرداری کرمانشاه)، نشریه پژوهش و برنامه¬ریزی شهری، سال هفتم، شماره بیست و هفتم، صص 110-93.
تقوایی، مسعود؛ مرادی، گلشن؛ صفرآبادی، اعظم. (1389). بررسی و ارزیابی وضعیت پارک های شهر اصفهان بر اساس معیارها و ضوابط موجود برای دسترسی معلولان و جانبازان، مجله جغرافیا و برنامه ریزی محیطی، سال 21 ، شماره 2 : 64 - 47 .
جمعه پور، محمود، عیسی لو، شهاب الدین، عیسی لو، علی اصغر. (1395 ). توان‌سنجی فضاهای شهری در پاسخ‌دهی به نیاز گروه های کم‌توان جسمی‌حرکتی در بخش مرکزی شهر قم. مجله پژوهش و برنامه ریزی شهری ، 7(26) : 26 تا36 .
سازمان بهزیستی کشور، مرکز آمار و اطلاعات (1396).
سعیدنیا، احمد. ( 1383 ). طراحی فضاها و مبلمان شهری،انتشارات سازمان شهرداری¬ها و دهیاری¬های کشور، تهران.
سلمانی، حسن؛ رفیعی، الناز؛ میهنی، حسین. (۱۴۰۱). کیفیت زندگی و نقش آن در توسعه پایدار شهری، مجله مدیریت شهری، سال دهم، شماره 85، صص 58-25.
شاطریان ، محسن، اشنویی، امیر ، گنجی پور، محمود. (1400). بررسی مناسب سازي فضاهاي شهري جهت دسترسی معلولین و جانبازان، نمونه موردي: ادارات دولتی شهر کاشان. امایش جغرافیایی فضا، 6(22)، 59-76.
عبدی دانش¬ پور، زهره. (۱۳۹۷). درآمدی بر نظریه¬های برنامه ریزی با تاکید ویژه بر برنامه ریزی شهری، تهران: انتشارات دانشگاه شهید بهشتی.
عبدی دانش¬ پور، زهره. (۱۳۹۸). مناسبسازی محیط شهری برای افراد معلول: راهنمای مناسبسازی محیط شهری برای حرکت افرادی با معلولیت‌های جسمی - حرکتی، تهران: دانشگاه علوم بهزیستی و توان بخشی.
غفوریان حیدری، سید جواد. (1400). مناسب¬سازی مبلمان و تجهیزات فضاهای شهری متناسب با نیاز معلولان جسمی حرکتی، ششمین کنفرانس بین¬المللی پژوهش¬های علوم و مهندسی و سومین کنگره بین¬المللی عمران، معماری و شهرسازی در آسیا، بانکوک، تایلند.
غضنفرپور، حسین، عبداللهی، علی اصغر، مرادزاده، فیروزه. (1399). برنامه ریزی فضاهای شهری برای تأمین نیازهای معلولان و جانبازان نمونة پژوهش: منطقة دو شهری کرمان. مجله برنامه ریزی فضایی، 11 (2)، 163-186.
کوکبی، افشین. (1400). برنامه ریزی کیفیت زندگی شهری در مراکز شهری، تعاریف و شاخص ها، جستارهای شهرسازی، 12(4)، ص 68-49.
مرکز آمار ایران. نتایج سر شماری نفوس، 1385.
Clement, G. (2017). Care, autonomy, and justice: Feminism and the ethic of care. Routledge.
Emerson, & Robertson, J. (2019). Obesity in young children with intellectual disabilities or borderline intellectual functioning. Int J Pediatric Obesity, 5, 320-326.
Emerson, Llewellyn, G., Stancliffe, R., Badland, H., Kavanagh, A., Disney, G., & Zhou, Q. (2018). Fair Go? Measuring Australia’s progress in reducing the disadvantage for adults with disabilities 2001-2016.
Emerson, Madden, R., Graham, H., Llewellyn, G., Hatton, C., & Robertson, J. (2019). The health of disabled people and the social determinants of health. Pub Health, 125, 145-147.
Emerson. (2018). Health status and health risks of the “hidden majority” of adults with intellectual disability. Intellectual Developmental Disab, 49, 155-165.
Eddine Hacini، Chems ، Bada، Yassine، Christian، Pihet. (2021). The Mobility of People with Disability: Between Urban Accessibility and Urban Attractiveness. A Case Study from Algiers, Algeria. International review for spatial planning and sustainable development A: Planning Strategies and Design Concepts, Vol 10 No.2 (2022), 38-57 ISSN: 2187-3666 (online. http://dx.doi.org/10.14246/irspsd.10.2_38 .
Filiz Alkan Meshur, H., (2013). Accessibility for people with disabilities in urban spaces: A Case Study of Ankara, Turkey, Selcuk University, Konya, Turkey, International Journal of Architectural Research, 43-60.
Gul, S., Nisa, N.T., Shah, T.A., Gupta, S., Jan, A., Ahmad, S., (2015). Middle East: Research productivity and performance across nations, Scientometrics, 105 (2), 1157-1166.
Nur Belkayali, Yavuz Güloğlu, (2018). Physical and social barriers for disabled urban park users: case study from Kastamonu, Turkey Engelli kent parkı kullanıcılarının fiziksel ve sosyal sorunları: Kastamonu kenti, Department of Landscape Architecture, Kastamonu University, Faculty of Engin, 69 (1): 35-43.
Pulkaner, S., & colleagues .(2019). Title: Urban Furniture for People with Disabilities: A Study of Accessibility in Malaysian Cities. Journal of Urban Design*, 24(3), 312-329.
Oktay (2002). Disability, Ageing and Carers, Australia: Summary of Findings, 2002. Canberra: ABS.
Olgun, R., & Erdoğan, R. (2016). Urban furniture and user satisfaction: The example of Antalya-Gulluk avenue. Journal of the Faculty of Forestry Istanbul University, 66(2), 674-682.
Watson, N., Roulstone, A. & Thomas, C. (2012). Routledge Handbook of Disability Studies. London: Routledge Press.
Yang, Y., & George, L. K. (2016). Functional disability, disability transitions, and depressive symptoms in late life. Journal of aging and health, 17(3), 263-292.
سال چهاردهم ـ شمارهی پنجاه و سوم ـ زمستان 1403
صص80- 51
سازگاری مبلمان شهری تهران با معلولیت از دیدگاه معلولین
اکبر طالبپور1، اصغر مهاجری2، سعیده میرزایی3
https://doi.org/00.00000/afi.0000.0000000.0000
چکیده
پژوهش حاضر با هدف مطالعه میزان سازگاری مبلمان شهری تهران با معلولیت از دیدگاه معلولین جسمی- حرکتی با رویکرد کیفی انجام شد. افراد مورد مطالعه، تمامی معلولین جسمی- حرکتی شهر تهران بودند که 15 نفر از آنان از طریق روش نمونهگیری هدفمند مورد مطالعه قرار گرفتند. گردآوری دادهها بهصورت میدانی و از طریق مصاحبه نیمه ساختاریافته صورت گرفت که با روش تحلیل تم (مضمون) تجزیهوتحلیل شد. با تحلیل مصاحبهها، 23 مقوله فرعی و 4 مقوله اصلی شامل؛ سازگاری تجهیزات خیابانی شهر، سازگاری مبلمان پارکهای شهر، سازگاری تجهیزات ترافیکی شهر و سازگاری تابلوهای تبلیغاتی و علائم اطلاع‌رسانی شهری مطرح شد، یافتهها نشان داد؛ سازگاری تجهیزات خیابانی وابسته به زمینهها و شرایط خاص اجتماعی است و شهر تهران با چالشهایی نظیر وجود موانع زیرساختی، عدم رعایت استانداردها و کمبود آگاهی در میان طراحان و مسئولان شهری روبرو هست؛ همچنین نبود دسترسی مناسب به مبلمان پارکی، فضای حرکتی، تنوع و کیفیت مبلمان، احساس عدم توجه ازجمله ویژگیهایی میباشند که معلولین به آن اشاره کردهاند. از دیدگاه افراد مورد مطالعه، طراحی تجهیزات ترافیکی و تابلوهای تبلیغاتی و علائم اطلاع‌رسانی شهر تهران باید به‌گونه‌ای باشد که به معلولین اجازه دهد به تنهایی و با استقلال از فضاهای مربوطه و حمل‌ونقل عمومی استفاده کنند. از دیدگاه معلولین استفاده صحیح از مبلمان شهری در هیاهوی شهرهای امروزی، میتواند فرصتی برای کاهش دغدغهها و ایجاد محیطی آرام برای شهروندان معلول باشد.
واژههای کلیدی: معلولیت، مبلمان شهری، سازگاری، تحلیل مضمون، تهران.
مقدمه و بیان مسئله
امروزه در تمام کشورهای جهان، ازجمله ایران، معلولان بخشی از شهروندان کشور محسوب می‌شوند که مانند سایر اقشار جامعه، نیازمند استفاده عادلانه از محیط اطراف خود و تردد در فضاهای شهری هستند تا بتوانند احتیاجات روزمرة خود را برآورده کنند؛ اما بیشتر آنها به دلیل نبود عدالت اجتماعی فضایی و عدم پاسخگویی فضاهای شهری نمیتوانند از این فضاها استفاده کنند که این شرایط موجب انزوا و گوشه‌گیری آنان میشود (غفوریان حیدری، 1400).
معلولان، بخشی از افراد جامعه هستند که مانند سایر افراد، نیازمند دسترسی و استفاده از امکانات و خدمات عمومی هستند (تقوایی و همکاران، 1389). معلوليت به انواع مختلفي ازجمله معلوليتهای جسمي، ذهني و اجتماعي طبقه‌بندی ميشود و از این ميان، معلوليت جسمي - حرکتی حالتی است که فرد به دليل ناتواني جسمي دچار محدودیت حرکتي شده باشد (اخوان امجدی، 1395). طبق آمارهاي سازمان بهداشت جهانی از هر ده کودک یک کودک معلول به دنیا می‌آید و یا بعدها در اثر حادثه یا بیماري دچار معلولیت می‌گردد، حدود سه درصد جمعیت هر کشور را معلولان داراي معلولیت بارز به خود اختصاص می‌دهند. در ایران تعداد 1387659 نفر داراي حداقل یک معلولیت نارساییهاي جسمی و حرکتی شناسایی شدهاند (مرکز آمار ایران، 1403).
متأسفانه در بسیاري از موارد مبلمان استفاده شده در فضاهاي عمومی، متناسب با نیاز و خواست اقشار مختلف شهروندان، برنامهریزي و طراحی نشدهاند (پولما و همکاران4، 2014). مبلمان شهری شامل؛ اقلام، اشیاء و تجهیزات نصب‌شده در مناطق عمومی مانند پارک‌ها و خیابان‌های شهری است که عناصری مانند علائم راهنمایی و رانندگی، نیمکت‌های پارک، ستون‌ها و فواره‌های عمومی را نیز دربرمی‌گیرند (امرسون5، 2018).
برنامهریزان شهری هنگام انتخاب و قرار دادن مبلمان شهری باید طیف وسیعی از عواملی چون دسترسی، پایداری و فراگیر بودن را در نظر بگیرند. مناسبسازی فضاها و مبلمان شهری با هدف تأمین حقوق برابر و فرصتهای مساوی برای حضور مؤثر معلولان در جامعه مغفول مانده است. معلولان جسمی و حركتی در كنار مشكلات متعدد در مسیر زندگی خود با نامناسب بودن مبلمان شهری نیز مواجهند، مبلمانی كه همواره باعث ایجاد چالشهای متعدد در زندگی قشر توان‌خواه شده است (عبدی دانش‌پور، 1397). از موارد مهم در مبلمان شهری مکان قرارگیری، گزینش و نصب مبلمان شهری است که باید اصولی و با دقت انجام شود. بهترین گزینه برای نصب آنها مکانی است که کاربران بتوانند بیشترین استفاده را از مبلمان شهری داشته باشند و از آلودگی محیط‌زیست نیز پیشگیری شود (اولگان و اردوگان6، 2016). سعدنیا (1398) معتقد است سازگاری کمیت و کیفیت، طراحی و مکان‌گزینی مناسب مبلمان شهري به‌ویژه در فضاهاي عمومی شهري، به ارتقاي کیفیت، تعلق مکانی و احساس رضایت از فضاهای شهری منجر میشود. از منظر اوکتای7 (2002) هویت شهری یکی از اهداف اصلی ایجاد یک محیط مناسب است، شهروندان باید احساس کنند که بخشی از محیط بهصورت فردی و جمعی متعلق به خود آنها است و نسبت به این محیط خاص مسئولیتهایی دارند، در سطح شهری، محیط‌زیست باید شهروندان را به ابراز وجود و مشارکت تشویق کند (کلمنت، 2017).
در شهر تهران 98 هزار معلول و ۶۰ هزار جانباز جنگ زندگی میکنند و مدیریت شهری باید فکری به حال زیست این افراد داشته باشد. از بیش از ۲ هزار بوستان شهر تهران تنها ۱۱۴ بوستان برای افراد توان یاب مناسبسازی شده و کلان‌شهر تهران نیاز به اقدامات اساسی در زمینه زیست افراد توان یاب دارد، افراد معلول به‌عنوان یکی از اقشار شهر تهران به دلیل فقدان یا نقص در ارتباط با محیط اطراف و دریافت اطلاعات محیطی با مشکلاتی مواجه هستند. شاید مناسبترین نقطه شروع برای بحث در مورد تجربه یک فرد معلول در شهر تهران با مکان‌های دیگر، درک این موضوع باشد که محیط ساخته‌شده را میتوان برای سازگاری با طیف وسیعی از تواناییها و ناتوانیهای انسانی تطبیق داد. اگرچه در معماری یا برنامهریزی شهری توجه نسبتاً کمی به این موضوع معطوف شده است، چشم‌انداز طراحی شهری که در آن به همه ساکنان با توجه به ظرفیتهای بدنی آنها، فرصتی برابر برای جستجوی یک زندگی رضایت‌بخش داده شود، در دسترس به نظر میرسد (سلمانی و همکاران، ۱۴۰۱). بدون تردید معلولیت محدودیتهایی را برای شخص به‌همراه میآورد که در صورت فراهم بودن آموزشهای مختلف، توان‌بخشی و امکانات شهری مناسب در اکثر موارد از میزان محدودیت‌ها کاسته میشود، یکی از اقدامات اساسی در جهت کمک به افراد معلول و جانباز، بالا بردن خدمات و تسهیلات محیط شهری برای آنان است (کوکبی، ۱۴۰۰).
در طراحی و برنامهریزي فضاهای عمومی، به نیازهاي اجتماعی و روحی- روانی شهروندان بخصوص معلولان توجه نشده است و اغلب استانداردها، معطوف به ویژگیهای کالبدی و فیزیولوژیک فرد سالم بوده‌اند (یانگ و همکاران8، 2016). غفوریان حیدری (1400) در پژوهشی با هدف بررسی ویژگیهای مبلمان و تجهیزات شهری مناسب معلولان در بخشهای مبلمان شهری، طراحی مکان نشستن، خودپرداز الکترونیکی، علائم شهری، ایستگاهها، توقفگاه و پارکینگ مخصوص معلولان، خدمات رفاهی، فضاهای دسترسی ساختمانهای عمومی، رمپ و بازشوها به این نتیجه رسید که مناسبسازی فضاهای شهری و مبلمان و تجهیزات شهری نقش مهمی در رسیدن به استقلال فردی و اجتماعی معلولان دارد، لذا متولیان طراحی و ساخت فضاهای شهری در طراحیهای خود به مقررات و ضوابط طراحی برای معلولان توجهی ویژه داشته باشند. همچنین آزادخانی و طهماسبی کیا (1399) نقش مبلمان شهری در ارتقاء کیفیت محیط شهری و رضایتمندی شهروندان دارای معلولیت را مورد بررسی قرار داده و نتیجه گرفتند که مبلمان شهری در بهبود کیفیت محیط و رضایتمندی شهروندان دارای معلولیت نقش مهمی داشته و بین عدم رعایت اصول استانداردهای مبلمان شهری و به وجود آمدن ساختار ناموزون شهری و کاهش کیفیت محیط شهری همبستگی بالایی وجود دارد.
بنابراین معلولان در زمره اقشاری هستند که تأمین نیازهای دسترسی آنها نیازمند استفاده از تدابیر و تمهیدات خاصی است که این تدابیر پیشنیاز و مقدمه سایر خدمات شغلی، آموزشی، بهداشتی، تفریحی، ورزشی و رفاهی محسوب میشود. چنانچه بیتوجهی به مشکلات معلولان در محیطهای شهری میتواند منجر به محرومیت بخش عمدهای از جامعه از حضور اجتماعی شود و توجه به نیازمندیهای این قشر از اهمیت ویژهای در افزایش دسترسی شهری و برقراری عدالت اجتماعی ضروری است، از طرفی در سالهای اخیر اتخاذ استراتژی انطباق و سازگاری مبلمان شهری تهران برای همه مردم، مخصوصاً برای معلولین جسمی- حرکتی نشان میدهد که تهران تا حدود زیادی در حال تلاش برای تبدیل شدن به شهری بدون موانع برای افراد در هر سن و با هر توانایی، دسترسی همگانی و مطمئن به امکانات و ارتباطات، دسترسی عادلانه به خدمات ضروری مانند حمل‌ونقل و مخابرات و بهبود دسترسی همگانی است. با عنایت به اهمیت درک و تجربه زیسته افراد معلول در زمینه استفاده از مبلمان شهری هدف پژوهش حاضر، بررسی، ارزیابی و مطالعه میزان سازگاری مبلمان شهری تهران با معلولیت از دیدگاه معلولین جسمی-حرکتی بود تا به برنامهریزان شهری تهران و سیاست‌گذاران ذی‌مدخل در این زمینه کمک نماید سیاست‌های بهتری برای این قشر از جامعه فراهم شود.
پیشینه و مبانی نظری
الف. پیشینه داخلی
شاهوران و اسدپور (1403) نشان دادند؛ شناخت و دستیابی به درک عمیق‌تری از محیطهای شهری در تطبیق با اثرات روان‌شناسانه میتواند به خلق فضاهای شهری با کیفیت محیطی مطلوب منجر شود و بخش مهمی از سلامت روان شهروندان درنتیجه برخوردهای محیطی شکل می‌گیرد، سلامت روان افراد متأثر از دو جنبه محیطی (ابعاد کالبدی، اجتماعی، عملکردی، ادراکی-بصری، زیست‌محیطی، دسترسی، ایمنی و امنیت و اقتصادی) و فردی است و بعد ادراکی-بصری پس از مؤلفه فردی بیشترین نقش را در طراحی مبلمان شهری بر عهده دارد.
قسامی و شمس‌الدینی (1403) نشان دادند؛ ارتقای محیطهای شهری ازنظر کاربری‌های عمومی ازجمله مبلمان شهری یکی از مهم‌ترین ملزومات دستیابی به پایداری شهری به شمار می‌آید، نتایج این تحقیق نشان داد؛ رضایت کلی از طراحی مبلمان شهری بیانگر اثربخشی طراحی این عناصر بر تجربه مثبت گردشگران است. براساس نتایج این تحقیق شاغلان بخش دولتی و دانشجویان از کیفیت مبلمان شهری رضایت بیشتری دارند، درحالی‌که افراد متأهل نسبت به مجردها رضایت کمتری از کیفیت آن ابراز کردند، همچنین تفاوت‌های سنی در ارزیابی کیفیت مبلمان شهری معنادار نبود.
جلیلی صدرآباد و همکاران (1402) با بررسی طراحی مبلمان شهری محور خیابان انقلاب اسلامی به‌منظور مناسبسازی برای افراد کم‌توان و توان یاب (حدفاصل سازمان بهزیستی شهرستان تهران و میدان فردوسی) نشان دادند؛ مبلمان شهری یکی از عناصر مهم در فضای شهری است که باید برای استفاده تمامی افراد به‌ویژه افراد کم‌توان مناسبسازی شود. آنان با استفاده از روش کاربر محور به طراحی مبلمان پرداخته و با توجه به نظرات کارشناسان مهم‌ترین مبلمان شهری مورداستفاده افراد کم‌توان شامل؛ نیمکت‌ها، تابلوهای اطلاع‌رسانی، ایستگاه‌های اتوبوس و آبخوری‌ها را استاندارد نمودند.
عزیزی و همکاران (1401) در مطالعه ارزیابی شاخص‌های کیفیت زندگی معلولان و سالمندان با شناسایی شاخص‌های ارزیابی کیفیت زندگی شهری معلولان و سالمندان و بررسی رابطه آن با توسعه پایدار، مدلی برای ارزیابی کیفیت زندگی این قشر از جامعه ارائه کردند. نتیجه این تحقیق نشان داد متأسفانه در بسیاری از مناطق تهران، معلولان از حداقل امکانات رفاهی برخوردار نیستند، امکانات رفاهی بر اساس نیاز آنها در نظر گرفته نشده است و خیابانها، پیاده‌روها، مراکز خرید، مراکز آموزشی و... با استانداردهای جهانی در این زمینه فاصله دارند.
شاطریان و همکاران (1400)، در پژوهش مناسبسازی فضاهاي شهري جهت دسترسی معلولین و جانبازان شهر کاشان به این نتیجه رسیدند که بیشتر ساختمان‌ها براي رفـت‌وآمـد معلـولان جسـمی مناسـب نیسـتند. بهترین عملکرد در بین ادارات مورد مطالعه مربوط به اداره تأمین اجتماعی و اداره بهزیستی بود، ضعیف‌ترین عملکرد نیـز بـه اداره صنعت معدن و تجارت تعلق داشت.
غضنفرپور و همکاران (1398) نشان دادند شهر کرمان شاخص‌های کالبدی، مدیریتی، اقتصادی و اجتماعی وضعیت قابل قبولی در زمینه دسترسی معلولین به مبلمان شهری ندارد.
جمعه‌پور و همکاران (1395) نشان دادند برخلاف اقداماتی که در شهر قم درزمینة مناسبسازی محیط برای حضور گروه‌های کم‌توان جسمی حرکتی صورت گرفته است، همچنان شرایط اجتماعی اقتصادی و کالبدی قادر به رفع نیازهای معلولان نیست.
ب.پیشینه خارجی
رینالدی و همکاران9 (2025) به بررسی الزامات طراحی استراتژیک مبلمان خیابانی محله سالم و همچنین سناریوهای طراحی در مقیاس خرد برای جهت‌دهی به انتخاب‌های مدیریت عمومی در ایجاد یک محله سالم تمرکز کردند. نتایج تحقیق پتانسیل و اهمیت طراحی مبلمان شهری در ارتقای محیط ساخته‌شده سالم را نشان داد و بر نقش استراتژیک مبلمان شهری در ارتقای سبک زندگی سالم تأکید نمود، همچنین بر اساس نتایج تحقیق در کشور الجزایر افراد دارای معلولیت فاقد انتخاب‌های بهینه سفر بودند و دسترسی فیزیکی به فضا برای این افراد بسیار تعیین‌کننده بود.
وجیهه و همکاران10 (2024) نشان دادند؛ افراد دارای معلولیت اغلب با پیچیدگی‌های محیط شهری دست و پنجه نرم میکنند که مانع مشارکت کامل آنها در زندگی شهری میشود، دسترسی و شمول اجتماعی چالشهای اصلی مشارکت فعال شهری معلولین محسوب می‌شوند. این تحقیق انواع و ماهیت موانعی را که معلولین برای ادغام در جامعه شهری با آن مواجه هستند، از طریق روشن کردن دیدگاه کاربران، روشن ساخت. تجزیهوتحلیل یافتهها، موانع را در چهار دسته شناسایی کرد که شامل؛ طراحی فیزیکی ضعیف، ملاحظات ناکافی سازمانی یا سیاستی، نگرش‌های منفی و انگ اجتماعی و محرومیت‌های تکنولوژیکی بود. براساس نتایج تحقیق اقدامات فوق‌العاده‌ای مانند قوانین، راه‌حل‌های فنی، فناوری‌های قابل‌دسترس و برنامه‌های آموزشی باید بر اساس معلولیت تعریف شوند و با نیازهای خاص و شاید متضاد محیط شهری برای معلولین سازگار شوند.
کاپسالیس و همکاران11 (2024) نشان دادند؛ علی‌رغم افزایش تعداد معلولین حرکتی در بسیاری از نقاط جهان، کمبود دسترسی در محیطهای شهری وجود دارد که بر بررسی تأثیر طراحی غیرقابل دسترس فضاهای عمومی بر کیفیت زندگی ازجمله جنبه‌های سلامت و ایمنی، استقلال و مشارکت اجتماعی معلولین اثرگذار هستند. نتایج تحقیق نشان‌دهنده تعداد قابل توجهی از عناصر غیرقابل دسترس برای کاربران معلول در فضاهای عمومی یونان بود، مواردی از قبیل؛ ویژگیهای مسیر، رمپهای سوار شدن، ویژگیهای ورودی، فضاهای محدود و سطوح خدماتی به‌عنوان عناصری با کمترین دسترسی بودند که تأثیرات چندوجهی بر کیفیت زندگی این افراد داشتند و بر جنبه‌های سلامت جسمی، تحرک و استفاده از حمل‌ونقل عمومی بیشترین تأثیر را داشتند.
پولکانر12 (۲۰۱۹) در پژوهش مبلمان شهری برای معلولین در مالزی به این نتیجه رسید که تطبیق شهر با نیازهای افراد دارای معلولیت حرکتی ضروری است و طراحی شهری باید بر اساس معیارها و اصول خاص افراد معلول انجام شود. مشکلات و موانع موجود در شبکه دسترسی و عدم تداوم حرکت آسان در مسیرها مشکلاتی را برای این افراد ایجاد کرده است. معلولانی که با ویلچر حرکت میکنند، از موانع مختلف و نامناسب بودن مسیرها و کفپوشها رنج می‌برند، رفع این موانع در شهر کوالالامپور به‌عنوان اقدام مهمی تلقی میشود که ضامن مشارکت روزافزون معلولان در فعالیت‌های اجتماعی و فضاهای شهری است.
نربلکایالی13 (2019) در مطالعه موانع جسمی و اجتماعی کاربران معلول پارکهای شهری نشان دادند برخی از افراد بسته به نوع ناتوانی خود، معایب فیزیکی یا اجتماعی را تجربه میکنند که این معایب اجتماعی و فیزیکی ناشی از سیاست‌های مدنی است که نیازهای افراد معلول را در نظر نگرفته است.
گال14 و همکاران (2015) در مطالعه ویژگیهای محیطهای ساخته شده در جابهجایی افراد میانسال و سالمند دارای معلولیت حرکتی ارتباط میان نوع جابهجایی گروه‌های کم‌توان جسمی حرکتی میانسال را با وضعیت ساختار محلات بررسی کردند. نتایج نشان داد: محیطهای پیاده‌محور تحرک‌پذیری گروه‌های کم‌توان میانسال و کهنسال را تقویت میکند.
فیلیزالکان مشور15 (2013) در پژوهش بررسی قابلیت دسترسی برای معلولان در مناطق شهری آنکارا نشان داد؛ تعداد معلولانی که بدون کمک در سطح شهر حرکت میکنند، بسیار کم است، فضاهای شهری به شکل جالب توجهی میزان مشارکت افراد معلول را بر اساس قابلیت دسترسی این فضاها برای معلولان را نشان دادند.
جمع‌بندی پیشینه موضوع مورد مطالعه
به‌طور خلاصه میتوان بیان کرد پژوهشهای متعددی دربارة موضوع پژوهش در داخل و خارج از کشور انجام شده است که هریک گوشه‌ای از مسائل و مشکلات معلولان را در فضاهای شهری بیان کردهاند بیشتر پژوهشها در زمینۀ ارتباط مبلمان شهری با معلولیت به روش پیمایش صورت گرفته است و از رویکرد و منظر معلولان به این پدیده نگاه نشده است. در پژوهش حاضر جهت بررسی پیشایندها و پسایندهاي مسئله طرح شده، مطالعه سازگاری مبلمان شهری با معلولیت از دیدگاه معلولین جسمی- حرکتی مورد بررسی قرار گرفت. واقعیت این است که زمانی اهمیت فضاهای شهری برای جانبازان و معلولان درک میشود که خود را در جایگاه آنها قرار دهیم و درصدد حل مشکل برآییم و فضای مناسبی را برای حضور آنان ایجاد کنیم. دیدگاهها و نظریات خود معلولان میتواند بسیار متفاوت و گاهی متضاد با آنچه در مورد مبلمان شهری وجود دارد باشد، بنابراین، باید دیدگاههای تأثیرگذار این افراد در چیدمان مبلمان شهری مورد بررسی قرار گیرد. همچنین، استخراج دیدگاه این افراد، موجب میشود سیاست‌گذاران و سازمانهاي ذیصلاح راه‌حلهایی که کاربردي بوده و اتخاذ آنها منجر به ارتقاء سطح توانمنديهاي افراد معلول خواهد شد را در طراحی مبلمان شهری مدنظر قرار دهند.
مفاهیم حساس نظری
با عنایت به این امر که از یک‌سو بسیاری از مسائل مرتبط در حیطه دسترسی معلولین به مبلمان شهری و سازگاری این مبلمان با نیازهای معلولین از حقوق ذاتی آنان و حق بر شهر16 نشئت می‌گیرد و از سوی دیگر دسترسی معلولین به مبلمان شهری از منظر اکثر برنامهریزان شهری مورد تأکید قرار گرفته است بحث درباره نظریات و مبانی نظری در این زمینه خالی از فایده نیست. همچنین ذات کیفی تحقیق حاضر که درصدد نظریه‌‌سازی بوده و به دنبال نظریه‌آزمایی نیست تحقیق را از ارائه مبانی نظری بی‌نیاز می‌نماید اما لازم است یک مروری در زمینه مفاهیم حساس نظری درباره میزان سازگاری مبلمان شهری با معلولیت و همچنین لزوم سازگاری این مبلمان با این امر بیان شود؛ بر اساس تئوری‌های مختلف شهرسازی اهداف زیادی برای طراحی مبلمان شهری شده است که از آن میان میتوان موارد زیر را مطرح نمود؛
1- ارتقای کیفیت خدمات عمومی شهری و ایجاد سرزندگی در شهروندان.
2- ایجاد میل و انگیزه در شهروندان در جهت بهسازی محیط شهری.
3- زیباسازی و هویت بخشی به فضاهای مختلف شهری.
4- روحیه بخشی مضاعف به فضای شهری.
5- بالا بردن سطح سواد بصری و سطح آگاهی هنری مخاطب.
6- رعایت اصل پیاده‌گستری.
7- ایجاد یکپارچگی در سطح شهر در عین تنوع فرم.
8- ایجاد محیطی خلاق و پرورنده برای شهروندان.
9- ارتقاء مداوم کیفیت محیط، سیما و منظر شهر.
10- ایجاد جذابیت بصری در سطح شهر.
11- کمک به ایجاد تنوع در فضای بصری شهر.
12- کمک به خوانایی فضاهای شهری (کیایی، 1396).
اتخاذ تمام موارد فوق در زمینه طراحی مبلمان شهری با دسترسی معلولین به این تسهیلات منافاتی ندارد و حتی ضرورت برخی از موارد فوق را دوچندان می‌نماید.
ازجمله نظریههای مطرح در برنامهریزی و مناسبسازی مبلمان شهری برای معلولان میتوان به نظریة طراحی فراگیر17 اشاره کرد. رون میس18 (1985) معمار آمریکایی و بنیان‌گذار نظریه طراحی فراگیر بود، او تأکید داشت که طراحی محیط باید از ابتدا برای همه افراد قابل استفاده باشد، نه اینکه بعداً برای گروهی خاص تطبیق داده شود. طراحی فراگیر شامل اصولی چون برابری در استفاده، انعطاف‌پذیری و سادگی است. نمونه علمی که در این زمینه بروی آن کار شد، کتابخانه مرکزی شارلوت در کارولینای شمالی بود، در طراحی این ساختمان از اصل طراحی جهانی استفاده شد. این ساختمان دارای ورودی بدون پله، درهای خودکار، علائم خوانا و بریل، فضای قابل‌استفاده برای افراد دارای ویلچر بود. براساس این دیدگاه میتوان فضای زیبا، مدرن و درعین‌حال کاملاً قابل دسترس برای همه طراحی کرد بدون اینکه احساس استثنا بودن در کاربران ایجاد شود.
جان لانگ19 (1987) در نظریه طراحی رفتارنگر بر ارتباط طراحی محیط با رفتار انسان‌ها تأکید دارد، براساس نظری وی، طراحی مبلمان شهری باید متناسب با رفتار و نیازهای واقعی مردم، به‌ویژه اقشار آسیب‌پذیر مانند معلولان باشد.
نظریه تحلیل فضاهای عمومی با مشاهده‌پذیری توسط ویلیام وایته20 (1980) مطرح شد، او از طریق مشاهده میدانی رفتار انسان‌ها در فضاهای عمومی، اصولی برای طراحی مناسب این فضاها ارائه کرد. یافته‌های او منجر به طراحی فضاهایی شد که برای معلولان نیز قابل‌استفاده و دلپذیر هستند نمونه علمی وی در نیویورک در برایانت پارک21 اجرا شد. وایته و تیمش در بازطراحی این پارک مشارکت داشتند و با استفاده از مشاهده میدانی دریافتند که مردم نیاز به صندلی‌های متحرک، فضاهای کوچک و در دسترس دارند. دیوید هاروی22 (2008) نظریه حق به شهر را مطرح کرد، او معتقد بود همه افراد، ازجمله افراد دارای معلولیت، باید در تصمیمگیری و استفاده از فضای شهری نقش داشته باشند. برایناساس او تأکید داشت که فضاهای عمومی باید برای همه گروه‌های اجتماعی قابل دسترسی و قابل استفاده باشد. نمونه علمی طراحی میدان‌ها و خیابان‌های پیاده‌محور او در بارسلونا بود، در این پروژه تلاش شد خیابانها از سلطه خودرو خارج و به نفع عابران پیاده، سالمندان، کودکان و معلولان بازطراحی شوند، این طرح با ایجاد رمپ، نیمکت، فضای سبز، تابلوهای ساده و مسیرهای هم‌سطح، فضا را برای همه قابل‌استفاده نمود.
نظریه عدالت فضایی ادوارد سوجا23 (2010) نیز بر این اصل استوار بود که فضا به‌طور مستقیم در بازتولید نابرابری‌های اجتماعی نقش دارد، برایناساس طراحی شهری باید به‌گونه‌ای باشد که گروه‌های محروم مانند افراد دارای ناتوانی نیز دسترسی و حضور برابر داشته باشند، نمونه علمی نظریه عدالت فضایی، برنامه بازسازی محله ثورث‌سنترال24 لس‌آنجلس بود. در این پروژه تلاش شد زیرساخت‌های حمل‌ونقل عمومی و مبلمان شهری در مناطقی که قبلاً مورد بیتوجهی قرار گرفته بودند بازسازی و بهبود یابند. سوجا تأکید میکند عدالت تنها در توزیع خدمات نیست بلکه در طراحی فضا هم باید حضور داشته باشد اگر معلولان و اقلیت‌ها نتوانند از فضا استفاده کنند نشانه بی‌عدالتی فضایی است و باید از آن جلوگیری شود.
از منظر نظریة دیدگاه ارزشی گفتمان آتنی25 براساس آرامش و برخورداری حداکثری از مواهب حیات است و گفتمان اسپارتی26 بر مبارزه و چالش تأکید دارد. انسان آتنی، آرام و صلح‌جوست اما انسان اسپارتی جنگ‌آور است؛ بنابراین در چنین گفتمانی، انسان معلول جایگاهی ندارد. برخلاف دیدگاه اسپارتی در دنیای کنونی دیدگاه آتنی حاکم است و بر همین اساس حقوق ویژهای برای جانبازان و معلولان در کشورهای جهان ملحوظ شده و بر حفظ کرامت انسانی و رعایت این حقوق تأکید میشود؛ بنابراین هر کشوری به فراخور وضعیت خود قوانینی وضع کرده که حقوق معلولان را محقق کند (فوسارو و همکاران27، 2018).
نظریة قبض نیز برخلاف اندیشه‌های مبتنی بر بسط28 با نظریة پاسکال مبنی برجهان کوچک29 همخوانی داشته و بر افزایش دسترسی معلولین به خدمات شهری از جنبه‌های مختلف تأکید دارد و افتخارات علمی و ورزشی معلولان و جانبازان در سطح جهانی را دلیلی بر تسهیل دسترسی آنها و ایجاد فرصت برابر با بقیه اعضای جامعه می‌داند (اولگان و اردوگان، 2016). از این منظر ضروری است تا اعضای جامعه بیشترین استفاده را از فضاهای شهری و مبلمان شهری داشته باشند و معلولین نیز به‌عنوان بخشی از اعضای جامعه از این قضیه مستثنی نیستند و متولیان امور شهری باید فرصت استفاده بیشتری از مبلمان شهری برای این قشر فراهم نمایند. با عنایت به پیشینه داخلی و خارجی و توجه به مفاهیم حساس نظری که مطرح شد لزوم توجه به سازگاری مبلمان شهری با زیست معلولین دوچندان احساس میشود و این پژوهش درصدد بررسی میزان سازگاری استانداردهای دستیابی معلولین به مبلمان شهری بود و بر این اساس یک مدل مفهومی در قالب زیر مطرح شد.
نمودار شماره 1 مدل مفهومی تحقیق
بر اساس روش استراوس و کوربین، سه‌مرحله کدگذاری باز، محوری و انتخابی مفاهیم و مقولات و طبقات از مصاحبههای انجام‌شده استخراج شدند و در قالب مدل پارادایمی تحقیق ارائه گردیدند، در این روش کدگذاری فرآیند تحلیلی، مفهوم‌گذاری دادهها و تشکیل نظریه مبنایی بود (استراوس و کوربین30،2021). فرایند گردآوري و تفسير دادههاي تحقيق گراندد تئوری همزمان بوده و پس از تكميل مصاحبهها و تبديل به متن، خوانش مجدد چندين بار انجام شد و كدگذاري شد، هدف اصلی در اینجا خُرد‌كردن و فهم متن و پيوند اجزاي به‌دست‌آمده با يكديگر، پیکربندی مفاهیم و تدوين مقوله‌ها و تنظیم آنها بود (فلیک31، 2008).
به‌منظور تعیین روايي32 از اعتبار اعضا، استفاده شد، یعنی نتایج تحقیق به افراد مورد مطالعه ارجاع شد و تأیید این نتایج توسط آنان نشان داد تحقیق دارای اعتبار مطلوب است. پايايي33 هم با استفاده از روش توافق درون موضوعی34 استفاده شد در این روش از کدگذار دیگری خواسته میشود چند مصاحبه را کدگذاری کند و نتایج آن با کدگذاری محقق ازنظر میزان تشابه مورد مقایسه قرار می‌گیرد و درصد توافق بین کدگذاران محاسبه میشود.
نتیجه حاصل از این فرمول طبق جدول شماره 1 برای مصاحبههای سوم، پنجم، هشتم، یازدهم، چهاردهم، پانزدهم انجام گرفت و همان‌طور که مقادیر جدول نشان میدهد درصد توافق درون موضوعی کل به میزان 86 محاسبه شد و پایایی تحقیق به اثبات رسید.
جدول شماره 1. میزان پایایی
شماره مصاحبه | تعداد کل کدها | تعداد توافقات | تعداد عدم توافقات | پایایی |
سوم | 75 | 33 | 10 | 88 |
پنجم | 69 | 31 | 10 | 90 |
هشتم | 73 | 32 | 9 | 87 |
یازدهم | 78 | 32 | 9 | 82 |
چهاردهم | 73 | 30 | 11 | 83 |
پانزدهم | 79 | 34 | 8 | 86 |
کل | 447 | 192 | 57 | 86 |
الف. سیمای مشارکت‌کنندگان
جدول شماره 2 سیمای مشارکت‌کنندگان
کد (تحلیل مضمون) | جنسیت | نام | سن | تحصیلات | نوع معلولیت | سن شروع معلولیت | مدت مصاحبه |
1 | پسر | علی‌رضا | ۲۵ | کاردانی | فلج پایین‌تنه | ۱۰ سالگی | 41:06 |
2 | پسر | محمد | 35 | کارشناسی | نقص حرکتی (پتاسس) | ۱ سالگی | 39:00 |
3 | دختر | ساره | 30 | کارشناسی ارشد | فلج مغزی | ۵ سالگی | 47:37 |
4 | پسر | علی‌اکبر | ۳2 | دیپلم | قطع پای چپ | ۲۵ سالگی | 34:20 |
5 | پسر | مهدی | 28 | کاردانی | آسیب نخاعی | ۲۰ سالگی | 35:36 |
6 | دختر | نرگس | 27 | کارشناسی | نقص حرکتی (زانو) | ۱۲ سالگی | 36:32 |
7 | پسر | امیر | 34 | کارشناسی | آسیب به مفاصل | ۸ سالگی | 58:27 |
8 | پسر | فاطمه | 25 | کارشناسی ارشد | نقص حرکتی (دست چپ) | 3 سالگی | 55:00 |
9 | دختر | مریم | 29 | دیپلم | فلج نیم‌تنه | ۱۸ سالگی | 33:22 |
10 | پسر | حسن | 37 | کاردانی | قطع پای راست | ۲۲ سالگی | 32:28 |
11 | دختر | زهرا | 22 | کارشناسی | مشکلات حرکتی (پایینی) | ۱۷ سالگی | 37:03 |
12 | پسر | یوسف | 39 | کارشناسی ارشد | فلج جزئی (نصف بدن) | 30 سالگی | 48:24 |
13 | پسر | کامران | 31 | دیپلم | درد مزمن (زانو) | ۲۲ سالگی | 35:00 |
14 | دختر | لیلا | 26 | کارشناسی | نقص حرکتی (دست راست) | ۳ سالگی | 36:30 |
15 | پسر | یوسف | 33 | کاردانی | مشکل در تعادل | مادرزادی | 40:0 |
پس از پیاده‌سازی مصاحبههای انجام‌شده، نقل‌قولهای دارای مفهوم مرتبط با موضوع استخراج و مفاهیم اصلی از آنها احصا شد. سپس محقق از کنار هم قرار دادن مفاهیم مرتبط باهم به مقولههای فرعی رسید و درنهایت از بههم‌پیوست مقولههای فرعی، مقولههای اصلی استخراج شد. پس از تحلیل مصاحبهها، 23 مقوله فرعی و 4 مقوله اصلی، سازگاری تجهیزات خیابانی شهر، سازگاری مبلمان پارکهای شهر، سازگاری تجهیزات ترافیکی شهر و سازگاری تابلوهای تبلیغاتی و علائم اطلاع‌رسانی شهر از نگاه معلولین جسمی- حرکتی شهر تهران مطرح شد که گزارش آن در جدول شماره 3 آمده است:
جدول شماره 3. مفاهیم و مقولههای فرعی مستخرج از مصاحبه
ردیف | مقولههای فرعی | مفهوم |
1 | نبود دسترسی مناسب به فضاهای عمومی، کمبود تجهیزات کمکی، امنیت و ایمنی، آگاهی و آموزش عمومی | نبود تجهیزات مناسب، عوامل خطرزا، نیاز به افزایش تخصیص منابع لزوم بهبود زیرساخت، لزوم رعایت استانداردها، نبود آگاهی عمومی ضرورت برگزاری دوره‌های آموزشی، نبود وجود سازوکارهای مؤثر ایجاد پلتفرم‌های نظارتی |
2 | نبود دسترسی مناسب به مبلمان پارکی، فضای حرکت و دسترسی، تأمین امنیت و ایمنی، تنوع و کیفیت مبلمان، احساس نبود توجه و وجود تبعیض | لزوم طراحی جامع، نبود وجود مبلمان ویژه، مسیرهای ناهموار و موانع فیزیکی فراهم کردن دسترسی بهتر، حضور موانع خطرناک، توجه به اصول ایمنی کمبود تنوع تجهیزات، ایجاد فضاهای تفریحی مناسب، نبود اطلاع‌رسانی مؤثر شامل‌سازی معلولان در تصمیمگیری |
3 | نبود دسترسی مناسب به چراغ‌های ترافیکی، مسیر عابران پیاده و گذرگاه‌ها، وجود موانع فیزیکی و ترافیکی، حمل‌ونقل عمومی | نبود وجود سیگنال‌های صوتی، نیاز به سیستم‌های چندحسی، کمبود پیاده‌روهای عابر مناسب، نبود وجود شیب‌های ملایم، وجود موانع در مسیر ضرورت بهبود زیرساخت‌ها، نبود دسترسی به تجهیزات حمل‌ونقل عمومی پیشنهاد برای افزایش دسترسی، ضرورت برگزاری کارگاه‌ها و برنامه‌های آموزشی، کمبود برنامه‌های آموزشی به عموم |
4 | نبود دسترسی مناسب و موقعیت نصب تابلوها، کیفیت و طراحی اطلاعات حضور موانع و چالشهای فیزیکی، نظارت و ارزیابی مستمر
| عدم وجود ارزیابی مداوم، ایجاد سامانه‌های نظارتی پیشنهاد برگزاری برنامه‌های آموزشی، کمبود اطلاعات مناسب برای عموم وجود موانع در مسیرهای عبور، توجه به طراحی مجدد فضاهای اطراف تابلوها استفاده از علائم و نمادهای استاندارد، نبود وضوح و خوانایی اطلاعات پیشنهاد برای تغییر ارتفاع و موقعیت تابلوها، ارتفاع و موقعیت نامناسب تابلوها |
جدول شماره 4. مقولههای فرعی و مقولههای اصلی مستخرج از مصاحبه
ردیف | مقولههای اصلی | مقولههای فرعی |
1 | سازگاری تجهیزات خیابانی | نبود دسترسی مناسب به فضاهای عمومی، کمبود تجهیزات کمکی، امنیت و ایمنی، آموزش و آگاهی عمومی |
2 | سازگاری مبلمان پارک‌ها | نبود دسترسی مناسب به مبلمان پارکی، فضای حرکتی، تنوع و کیفیت مبلمان، احساس نبود توجه و تبعیض |
3 | سازگاری تجهیزات ترافیکی | نبود دسترسی مناسب به چراغ‌های ترافیکی، مسیر عابران پیاده و گذرگاه‌ها، موانع فیزیکی و ترافیکی، حمل‌ونقل عمومی |
4 | سازگاری تابلوهای تبلیغاتی و علائم اطلاع‌رسانی | نبود دسترسی مناسب و موقعیت نصب تابلوها، کیفیت و طراحی اطلاعات، حضور موانع و چالشهای فیزیکی، نظارت و ارزیابی مستمر |
مواردی که در جداول فوق بیان شدند در ادامه به‌طور مبسوط براساس دیدگاه افراد مورد مطالعه بررسی شد که در قالب تحلیل کلی یافته‌های تحقیق بیان شده است.
نبود دسترسی مناسب به فضاهای عمومی؛ تحلیل دیدگاه معلولان در مورد تجهیزات خیابانها نشان داد که بسیاری از معابر و پیاده‌روها به‌طور نامناسبی طراحی‌شده‌اند و فاقد رمپهای مناسب، سطوح هموار و فضای کافی برای عبور هستند که نیاز به بازطراحی و ساخت زیرساخت‌های دسترس‌پذیر برای تمامی افراد معلول، به‌ویژه معلولان جسمی حرکتی دارند.
گزیده (1): خیابانها وقتی مناسب نیستند، اجازه نمی‌دهند که من به‌راحتی به مکان‌های مختلف بروم. نبود رمپ در بسیاری از نقاط واقعاً مشکل ایجاد میکند (کد 1).
گزیده (2): تجهیزات شهری باید به‌گونه‌ای طراحی شوند که ما به‌راحتی بتوانیم از آنها استفاده کنیم. در تهران هنوز کمبودهای زیادی وجود دارد (کد 2).
کمبود تجهیزات کمکی؛ ازنظر معلولان جسمی-حرکتی تهران کمبود تجهیزات کمکی مانند آسانسورها در ایستگاه‌های مترو و پل‌های مخصوص کنار اتوبوس‌ها به‌خصوص در نقاط شلوغ شهر به چشم می‌خورد که باعث میشود دسترسی به حمل‌ونقل عمومی برای معلولان دشوار باشد. تأکید معلولان بر این بود که لازم است منابع مالی و انسانی بیشتری به بهبود این تجهیزات اختصاص یابد.
گزیده (1): برای ما معلولان، دسترسی به فضاهای عمومی فقط به معنای وجود پیاده‌روهای هموار نیست، بلکه به وجود امکانات کافی نیاز داریم (کد 8).
امنیت و ایمنی؛ وجود موانع غیرمجاز در مسیر، همچون چراغ‌های ترافیکی با ارتفاع نامناسب و سطح ناهنجار زمین، برای معلولان چالش‌زا بوده و به افزایش خطرات منجر میشود. معلولان بر رعایت استانداردهای ایمنی و طراحی محیطی برای کاهش خطرات و ارتقای حس امنیت تأکید می‌کردند، همچنین به اتلاف وقت و انرژی زیادی که باید این مسیرهای ناهموار را طی‌کنند، اشاره شد.
گزیده (1): خیابان‌هایی که فاقد نشانه‌گذاری درست هستند، باعث میشود ناامنی بیشتری احساس کنم (کد 6).
گزیده (2): هر بار که باید از خیابان عبور کنم، برایم یک چالش بزرگ است. اتلاف وقت و انرژی که می‌کنم، قابل حساب نیست (کد 7).
گزیده (3): بسیاری اوقات مجبورم از مسیرهای خطرناک‌تر بروم چون مسیرهای اصلی چنان مناسب نیستند (کد 9).
آموزش و آگاهی عمومی؛ ازنظر معلولان عموم مردم و حتی برخی از اعضای نهادهای مربوط، در مورد نیازها و حقوق معلولان و همچنین اهمیت دسترسی در فضاهای عمومی آگاهی کافی ندارند. افزایش آگاهی در مورد اهمیت دسترسی و حقوق معلولان از اهمیت بالایی برخوردار است. نقص در آموزش و آگاهی‌رسانی به عموم و مخصوصاً به تصمیم‌گیرندگان درباره نیازهای خاص معلولان در فضاهای عمومی و پارک‌ها احساس میشود. برقراری ارتباط مؤثر با جامعه معلولان و شامل کردن آنها در پروسه طراحی و ارزیابی مبلمان پارکی میتواند به بهبود وضعیت کمک کند.
گزیده (1): می‌خواهم در جامعه‌ای زندگی کنم که در آن عدم دسترسی به خیابانها برای معلولان به‌عنوان یک مشکل جدی تلقی شود (کد 10).
گزیده (2): چرا باید در انتظار چراغ‌های راهنمایی بمانیم درحالی‌که به سبب عدم سازگاری، مجبوریم به دیگران تکیه کنیم؟ امیدوارم دیگران نسبت به وضعیت ما آگاه باشند (کد 3).
گزیده (3): می‌خواهم در جامعه‌ای زندگی کنم که در آن عدم دسترسی به خیابانها برای معلولان به‌عنوان یک مشکل جدی است و هیچ مسئولی توجه نمی‌کند (کد 10).
سازگاری مبلمان پارکهای شهر تهران
نبود دسترسی مناسب به مبلمان پارکی؛ از دیدگاه بسیاری از معلولان مبلمان‌های موجود در پارک‌ها، ازجمله نیمکت‌ها، سطل‌های زباله و سایر تجهیزات، به‌گونه‌ای طراحی نشدهاند که برای استفاده معلولان‌جسمی-حرکتی مناسب باشند. به‌عنوان‌مثال، نیمکت‌هایی که ارتفاع مناسب ندارند یا فضای کافی برای نشستن افراد با ویلچر ندارند. ازنظر آنها نیاز به طراحی مبلمان ویژه برای استفاده آسان معلولان به‌ویژه در نقاط پرتردد و مراکز تفریحی وجود دارد.
گزیده (1): مبلمان پارک‌ها باید به‌گونه‌ای طراحی شوند که برای استفاده ما مناسب باشند؛ اما در بسیاری از پارک‌ها، صندلی‌ها و وسایل تفریحی چندان مناسب نیستند (کد 1).
گزیده (2): در پارک‌ها به تنوع و آزادی حرکتی نیاز داریم، اما فضاهایی وجود دارند که به دلیل عدم دسترسی، مجبوریم از آنها دور شویم (کد 5).
فضای حرکتی در پارک‌ها؛ مسیرهای پیاده‌روی در پارک‌ها اغلب شامل سطوح ناهموار، سنگ‌فرش‌های ناپیوسته و موانع فیزیکی هستند که عبور و مرور معلولان جسمی-حرکتی را دشوار میکنند. وجود مسیرهای هموار و عاری از موانع، به‌ویژه در مناطق نزدیک به مبلمان پارکی، میتواند تجربه بهتری برای معلولان ایجاد کند. معلولان جسمی-حرکتی به وجود موانع و تسهیلاتی که امنیت معلولان را به خطر می‌اندازند، نظیر سکوهای بلند یا عدم روشنایی کافی در شب که میتواند منجر به حوادث ناگهانی شود، اشاره می‌کردند. رعایت اصول طراحی ایمن و ایجاد روشنایی مناسب در پایانه‌های ورودی و حوالی مبلمان پارکی برای افزایش امنیت معلولان جسمی-حرکتی ضروری است.
گزیده (1): در پارک‌ها به تنوع و آزادی حرکتی نیاز داریم، اما فضاهایی وجود دارند که به دلیل عدم دسترسی، مجبوریم از آنها دور شویم (کد 5).
گزیده (2): بسیاری از پارک‌ها دارای مسیرهای ناهماهنگ و غیرقابل نفوذ برای افراد دارای معلولیت هستند. این باعث میشود که خیلی از آنها نتوانند به‌درستی از فضا بهره‌برداری کنند (کد 2).
گزیده (3): مبلمانی که در پارک‌ها وجود دارد به‌هیچ‌عنوان دسترس‌پذیر نیست و این مسئله به‌شدت ما را تحت تأثیر قرار میدهد (کد 6).
گزیده (4): نبود سرویس‌های بهداشتی مناسب در پارک‌ها که مناسب ما باشد، چالش اساسی است (کد 7).
تنوع و کیفیت مبلمان؛ براساس دیدگاه معلولان تجهیزات تفریحی و ورزشی مناسب برای آنان، مانند زمین بازی مخصوص یا فضای ورزشی قابل دسترس، در پارکهای تهران به‌ندرت دیده میشود. همچنین بر طراحی و پیاده‌سازی فضاهایی برای فعالیت‌های تفریحی و ورزشی متناسب با نیازهای معلولان که میتواند به‌طور چشم -گیری کیفیت زندگی آنان را افزایش دهد، تأکید داشتند.
گزیده (1): بسیاری از تجهیزات پارک‌ها قابل استفاده نیستند که احساس خوبی به ما نمی‌دهد (کد 10).
گزیده (2): پارک‌ها باید فضایی باشند که همه افراد، ازجمله معلولان، بتوانند از آن بهره‌برداری کنند؛ و با دیدگاه ما ساخته شود، نه اینکه تنها مکانی برای تفریح دیگران باشند (کد 9).
احساس بیتوجهی و وجود تبعیض؛ تبعیض در ارائه خدمات و امکانات عمومی به افراد دارای معلولیت میتواند احساس نابرابری را در آنان ایجاد کند. وقتی‌که افراد دارای معلولیت نمیتوانند از امکانات مشابه افراد غیرمعلول بهره‌مند شوند، این تبعیض اجتماعی بر روان آنها تأثیر منفی می‌گذارد. احساس بیتوجهی و تبعیض میتواند منجر به کاهش تمایل معلولان بخصوص جسمی- حرکتی برای شرکت در فعالیت‌های اجتماعی شود. آنان ممکن است احساس کنند که مکان‌های عمومی برای آنها مناسب نیست و ازاین‌رو از حضور در اجتماع اجتناب کنند.
گزیده (1): با وجود زیبایی‌های پارک‌ها، بسیاری از مبلمان‌ها به‌راحتی برای ما قابل استفاده نیستند و این موضوع حس تنهایی ما را افزایش میدهد (کد 3).
گزیده (2): چرا به طراحی فضایی که برای معلولین هم مناسب باشد توجه نمی‌شود؟ در پارک‌ها برای ما و با دیدگاه ما امکانات خاصی وجود داشته باشد (کد 8).
گزیده (3): اگر به نیازهای ما توجه نشود، هرگز نمی‌توانیم به‌راحتی در جامعه زندگی کنیم (کد 12).
گزیده (4): می‌خواهم در جامعه‌ای زندگی کنم که در آن عدم دسترسی به خیابانها برای معلولان به‌عنوان یک مشکل جدی تلقی شود، ولی هیچ مسئولی توجه نمی‌کند (کد 10).
سازگاری تجهیزات ترافیکی شهر تهران
نبود دسترسی مناسب به چراغ‌های ترافیکی؛ بسیاری از چراغ‌های ترافیکی در تهران مجهز به سیگنال‌های صوتی نیستند که به معلولین بصری کمک کند. این موضوع میتواند برای افراد دارای نقص حرکتی نیز مشکل‌ساز باشد. معلولان جسمی –حرکتی بر چراغ‌های ترافیکی استانداردهای جدیدی برای اطمینان از دسترسی معلولان و استفاده از فناوری‌های چندحسی (مثل نورانی‌های متغیر و صوتی) تأکید کردند.
گزیده (1): اینکه هیچ سیگنال یا علائمی برای ساعات خاصی وجود ندارد، به‌راحتی میتواند باعث ناهماهنگی و سردرگمی در مسیر شود (کد 6).
گزیده (2): معمولاً مجبور به استفاده از راه‌های دورتر و خطرناک‌تر هستم زیرا تجهیزات ترافیکی به نظر نمی‌رسند که برای کسانی مثل من طراحی شده باشند، چرا در مورد وضعیت امثال مثل من اطلاع‌رسانی نمیشه (کد 12).
گزیده (3): تجهیزات ترافیکی باید به‌گونه‌ای طراحی شوند که در خدمت همه افراد باشد، نه‌فقط افرادی که عادی هستند (کد 9).
گذرگاههای عابران پیاده؛ بسیاری از گذرگاههای عابر پیاده به‌ویژه در محل‌هایی که ترافیک بالاست، فاقد علائم واضح و مناسب برای معلولان و نیز عدم وجود رمپهای مطمئن هستند. در نقاطی که رمپ‌ها وجود دارند، غالباً شیب آنها مناسب نیست و عبور و مرور را برای افراد با ویلچر دشوار میکند.
گزیده (1): استفاده از رنگ‌ها و متون با تضاد مناسب میتواند به ما کمک کند تا اطلاعات را بهتر و سریع‌تر درک کنیم (کد 11).
گزیده (2): توجه به نیازهای ما در طراحی عابران و ترافیک باید جدی‌تر گرفته شود (کد 14).
موانع فیزیکی و ترافیکی؛ به نظر بسیاری از معلولان موانع فیزیکی مثل پل‌ها و باندهای تقسیم و ترافیکی بدون توجه به نیازهای معلولان جسمی-حرکتی طراحی‌شده‌اند و این امر میتواند عبور و مرور آنها را به‌خصوص در ساعات شلوغ متوقف کند.
گزیده (1): به‌عنوان یک فرد دارای معلولیت، از مسئولین انتظار دارم که به جدیت به مسائل ترافیکی ما توجه کنند و اقداماتی را برای بهبود آن انجام دهند (کد 15).
گزیده (2): ما باید حق عبور ایمن و راحت از خیابانها را داشته باشیم، نه اینکه احساس آسیب‌پذیری کنیم (کد 13).
حمل‌ونقل عمومی؛ ایستگاه‌های اتوبوس و مترو معمولاً فاقد تجهیزات لازم برای ساماندهی و دسترسی معلولان جسمی -حرکتی هستند، مانند آسانسور یا رمپهای مناسب. ایجاد سازوکارهایی برای بهبود دسترسی به ایستگاه‌های حمل‌ونقل عمومی و افزایش تأمین نیازهای افراد دارای معلولیت در این زمینه احساس میشود.
گزیده (1): توجه به نیازهای ما در طراحی عابران و ترافیک باید جدی‌تر گرفته شود (کد 14).
سازگاری تابلوهای تبلیغاتی، تجهیزات ترافیکی و علائم اطلاع‌رسانی شهر تهران
نبود دسترسی مناسب و موقعیت نصب تابلوها؛ تابلوهای تبلیغاتی و ترافیکی غالباً در ارتفاع‌هایی نصب‌شده‌اند که به نظر معلولان جسمی حرکتی قابل دیدن نیستند. این امر میتواند موقعیت‌یابی و دسترسی به اطلاعات را برای این افراد دشوار کند.
تابلوها باید در ارتفاع و محلی نصب شوند که برای تمامی افراد، به‌ویژه افرادی که از ویلچر استفاده میکنند، قابل مشاهده باشد.
گزیده (1): بسیاری از تابلوهای تبلیغاتی در سطح بالایی قرار دارند و افرادی مثل من نمیتوانند به‌راحتی آنها را ببینند (کد 3).
گزیده (2): تابلوهای تبلیغاتی باید به‌گونه‌ای قابل درک و قابل دسترس باشند؛ متأسفانه بسیاری از آنها به‌اندازه کافی واضح نیستند (کد 1).
کیفیت و طراحی اطلاعات؛ طراحی اکثر تابلوها به‌گونه‌ای است که اطلاعات به‌سرعت قابل خواندن نیست؛ همچنین رنگ‌ها و کنتراست‌ها برای افرادی که دارای مشکلات خاص هستند، مناسب نیست. به نظر معلولان‌جسمی-حرکتی باید از نمادها و علائم جهانی و استاندارد برای انتقال سریع اطلاعات استفاده شود که برای افراد با ناتوانیهای مختلف قابل درک باشد.
گزیده (1): وجود تابلوهای بزرگ و با فاصله مناسب کمک میکند تا ما بتوانیم از فاصله‌ای دورتر آنها را ببینیم و در مسیر خود تصمیم بگیریم (کد 2).
گزیده (2): طراحی تابلوها باید شامل علائم بصری، صوتی و لمسی باشد تا همه افراد بتوانند به‌راحتی آنها را درک کنند (کد 4).
حضور موانع و چالشهای فیزیکی؛ تابلوها در برخی فضاها با موانع فیزیکی مانند سطل‌های زباله، نرده‌ها یا غیره مواجه هستند که عبور معلولان‌جسمی-حرکتی را دشوار میکند. آنان توجه به طراحی مجدد فضاهای اطراف تابلوها، ایجاد فضای کافی برای تردد در اطراف تابلوها و تجهیزات اطلاع‌رسانی به‌منظور تسهیل عبور و مرور معلولان را ضروری می‌دانستند.
گزیده (1): اینکه هیچ سیگنال یا علائمی برای ساعات خاصی وجود ندارد، به‌راحتی میتواند باعث ناهماهنگی و سردرگمی و ایجاد خطر در مسیرمان شود (کد 6).
نظارت و ارزیابی مستمر؛ ازنظر معلولان‌جسمی-حرکتی تابلوها معمولاً بدون نظارت و ارزیابی هستند و به‌روزرسانی‌ها به‌گونه‌ای انجام نمی‌شود که به شرایط کنونی و نیازهای روز توجه کند. ایجاد سیستم‌های نظارتی برای ارزیابی مستمر تابلوها و علائم به‌منظور انجام تغییرات لازم و بهبود وضعیت حائز اهمیت است.
گزیده (1): ساخت تابلوهایی با قابلیتهای چندگانه، مانند تابلوهای قابل شنیدن، میتواند به ما کمک کند تا بهتر با محیط ارتباط برقرار کنیم (کد 14).
گزیده (2): توجه به نیازهای ما در طراحی علائم و تبلیغات شهری باید جدی‌تر گرفته شود؛ این حق ماست که از فضای عمومی بهره ببریم (کد 15).
نبود دسترسی مناسب به فضاهای عمومی، کمبود تجهیزات کمکی امنیت و ایمنی، آموزش و آگاهی عمومی |
نبود دسترسی مناسب به مبلمان پارکی، فضای حرکتی، تنوع و کیفیت مبلمان، احساس نبود توجه ووجود تبعیض |
سازگاری تجهیزات خیابانی |
سازگاری مبلمان پارک ها |
سازگاری تابلوهای تبلیغاتی و علائم اطلاع رسانی |
نبود دسترسی مناسب به چراغ های ترافیکی، مسیر عابران پیاده و گذرگاه ها، موانع فیزیکی و ترافیکی، حمل و نقل عمومی |
سازگاری تجهیزات ترافیکی |
نبود دسترسی مناسب و موقعیت نصب تابلوها، کیفیت و طراحی اطلاعات، حضور موانع و چالش های فیزیکی، نظارت و ارزیابی مستمر |
نمودار شماره 2. مدل نهایی تحقیق
پژوهش با هدف مطالعه سازگاری مبلمان شهری با معلولیت از دیدگاه معلولین جسمی- حرکتی گروه سنی (15 تا 40)، شهر تهران انجام شد. پس از جمع‌آوری دادهها، نتایج مصاحبه با روش تحلیل تم (مضمون) انجام شد و تجزیهوتحلیل مصاحبهها به مقولههای فرعی و تلفیق آنها، به 5 مقوله اصلی دست یافتیم. مقولههای؛ سازگاری تجهیزات خیابانی شهر، سازگاری مبلمان پارکهای شهر، سازگاری تجهیزات ترافیکی شهر، سازگاری تابلوهای تبلیغاتی و علائم اطلاع‌رسانی شهر به‌عنوان مهم‌ترین مقولات مطرح شدند. با توجه به تحلیل‌های به‌دست‌آمده از سازگاری تابلوهای تبلیغاتی و علائم اطلاع‌رسانی شهر تهران از دیدگاه معلولان جسمی- حرکتی (نبود دسترسی مناسب و موقعیت نصب تابلوها، کیفیت و طراحی اطلاعات، حضور موانع و چالشهای فیزیکی، نظارت و ارزیابی مستمر)، میتوان بیان کرد انسان با هرچه که می‌بیند ارتباط برقرار میکند. ازاین‌رو استفاده از تابلوهای تبلیغاتی ساده و مدرن، حس راحتی و آسایش را به کاربران ارائه میدهد. طراحان نباید میزان تأثیر ساختار تجهیزات شهری در روحیه و شرایط جسمانی افراد را نادیده بگیرند (کوکبی،1400). شهرداری تهران و نهادهای مرتبط در تهران استانداردهای دسترسی‌پذیری به تابلوهای تبلیغاتی را توسعه داده و آنها را به‌طور مؤثر اجرا کنند. استفاده صحیح از مبلمان شهری در هیاهوی شهرهای امروزی، میتواند فرصتی برای کاهش دغدغهها و ایجاد محیطی آرام برای شهروندان معلول باشد.
نبود دسترسی مناسب به مبلمان پارکی، فضای حرکتی، تنوع و کیفیت مبلمان، احساس عدم توجه و وجود تبعیض ازجمله ویژگیهایی میباشند که معلولین جسمی-حرکتی شهر تهران به آن اشاره کردند. با توجه به تحلیل به‌دست‌آمده میتوان بیان کرد متأسفانه در بسیاری از مناطق تهران بخصوص پارک‌ها، معلولان‌جسمی-حرکتی از حداقل امکانات رفاهی برخوردار هستند و همچنین توزیع فضایی و مکانی پارک‌ها نامتعادل است. طبق نظریات مطرح شده، فضاهای شهری که مناسب باشد به‌طور چشمگیری می‌توانند اجتماع‌پذیری و ارتباطات بین فردی را تقویت کنند (کاپسالیس و همکاران،2020). فضاهای سبز دسترس‌پذیر و مبلمان‌های موجود در پارک‌ها، ازجمله نیمکت‌ها، سطل‌های زباله و سایر تجهیزات می‌توانند به بهبود کیفیت زندگی و سلامت اجتماعی و افزایش تعاملات اجتماعی و فرصتهای تفریحی معلولان حسی- حرکتی کمک کند. درواقع سازگاری مبلمان شهری میتواند به نبود احساس تفاوت این افراد با دیگر افراد جامعه و عدم انزوای آنها کمک کند.
تحلیل تجهیزات ترافیکی شهر تهران از منظر معلولان جسمی -حرکتی نشان‌دهنده وجود چالشهای جدی در زمینه نبود دسترسی مناسب به چراغ‌های ترافیکی، گذرگاههای عابران پیاده، موانع فیزیکی و ترافیکی حمل‌ونقل عمومی است. از دیدگاه معلولین جسمی- حرکتی طراحی تجهیزات ترافیکی باید به‌گونه‌ای باشد که به معلولین اجازه دهد به تنهایی و با استقلال از فضاهای مربوطه استفاده کنند و بتوانند به‌راحتی از حمل‌ونقل عمومی استفاده کنند. میتوان نتیجه گرفت طراحی فراگیر یا طراحی همه‌شمول آن نوع طراحی است که در آن، نیازهای همۀ استفاده‌کنندگان در نظر گرفته شود. طراحی فراگیر بر طراحی بی‌مانع استوار است، یعنی ایجاد فضاهایی که برای همه قابل دسترس باشد، در هر سن و هر اندازه توانایی (سوجا، 2007). درواقع الگوی اجتماعی به ما می‌گوید افراد جامعه و سازمان‌های موجود، مسئول عدم حضور فرد دارای معلولیت در اجتماع میباشند و باید شرایط لازم برای دسترسی، مشارکت و همراه‌سازی این افراد در اجتماع را فراهم آورد، اگر تجهیزات ترافیکی و مسائل مربوط به آن با دقت و با توجه به نیازهای این گروه طراحی شوند، شاهد افزایش تعاملات اجتماعی و استقلال این افراد و استفاده بیشتر از فضاهای حمل‌ونقل عمومی آنها هستیم.
نتیجه تحلیل سازگاری تجهیزات خیابانی از دیدگاه معلولین جسمی- حرکتی شهر تهران وابسته به زمینهها و شرایط خاص اجتماعی (دسترسی مناسب به فضاهای عمومی، عدم کمبود تجهیزات کمکی، وجود امنیت و ایمنی، آگاهی و آموزش عمومی) است، با توجه به نتایج به‌دست‌آمده میتوان بیان کرد شهر تهران با چالشهایی نظیر وجود موانع زیرساختی، عدم رعایت استانداردها و کمبود آگاهی در میان طراحان و مسئولان شهری و مردم در مورد معلولین روبرو هستند. نظریههای توسعه پایدار تأکید دارند که فضاهای عمومی باید به‌گونه‌ای طراحی شوند که برای همه افراد، ازجمله معلولین، قابل دسترس باشند (هاروی،2008). حضور نیافتن معلولان در محیط، از نامناسب بودن محیط شهری و ناتوانی فیزیکی ناشی میشود؛ درواقع مهم‌ترین عامل در به انزوا کشیده شدن این قشر ناتوان، نامناسب بودن بستر محیط شهری است. در این مورد ادین35 و همکاران (۲۰۲۱) در پژوهش خود نشان دادند افراد دارای معلولیت فاقد انتخاب‌های بهینه برای سفر هستند و حرکت‌های آنها به‌جای جذابیت و یا مفید بودن آن، با دسترسی فیزیکی به فضا تعیین میشود.
با عنایت به نتایج مطالعه و چالشهای جدی در زمینه دسترسی و ایمنی، کمبود تجهیزات خیابانی، حمل‌ونقل عمومی وجود پیشنهاد‌های زیر به‌منظور بهبود وضعیت دسترسی معلولین به مبلمان شهری تهران پیشنهاد میشود، همچنین فضاهای بی‌دفاع شهری نیز در این زمینه لازم است شناسایی شده و مورد توجه ویژه قرار گیرند (طالب پور،1396).
اقداماتی برای بهبود وضعیت موجود انجام شود و با همکاری معلولان و کارشناسان در این زمینه، محیطی دسترس‌پذیرتر و ایمن‌تر ایجاد شود تا رضایت خاطر معلولین افزایش یابد.
دوره‌های آموزشی برای طراحان، برنامهریزان شهری و مسئولان مربوطه به‌منظور افزایش آگاهی نسبت به نیازهای معلولین و اصول طراحی دسترس‌پذیرتر برگزار شود تا این افراد در طراحی‌ها و سیاست‌گذاری‌های خود به نحو بهتری عمل نمایند.
برگزاری کارگاه‌ها و سمینارها برای افزایش آگاهی عمومی درباره حقوق و نیازهای معلولان و تأثیر آن بر طراحی و اجرای مبلمان شهری در راستای اطلاع‌رسانی به جامعه ضروری است تا شهروندان درک بهتری از نیازهای این قشر داشته باشند.
ضروری است طراحی مبلمان و فضاهای شهری با در نظر گرفتن نیازهای مختلف معلولین حسی و حرکتی (مانند ارتفاع، قابلیت دسترسی و استفاده آسان) انجام شود در این زمینه لازم است در طراحی مبلمان شهری از رنگ‌ها، متریال‌ها و الگوهای مختلف استفاده شود که به بهبود تجربه کاربر و کاهش احساس بیتوجهی و عدم وجود تبعیض کمک میکند.
تشکیل کمیته‌های متشکل از کارشناسان، معلولین و طراحان که به بررسی کیفیت و دسترسی‌پذیری مبلمان شهری بپردازند، لازم و ضروری است. این کمیته‌ها می‌توانند ارزیابی‌ها و گزارش‌های دوره‌ای درباره وضعیت موجود و نیازهای جدید ارائه دهند. بدیهی است توسعه و اجرای سیاست‌های شمولیت و دسترسی‌پذیری در تمامی طرح‌های شهری که به نیازهای معلولان پاسخ دهد و احساس تبعیض را کاهش دهد میتواند در احساس محرومیت نسبی آنان تأثیر زیادی داشته باشد و از احساس محرومیت نسبی این افراد جلوگیری نماید، همچنین دعوت از معلولین برای مشارکت در فرآیند طراحی و تصمیمگیری راهکار مؤثری محسوب میشود که هم‌صدای آنها به‌خوبی شنیده شود و هم در فرایندهای اجرایی اثرگذار باشد.
آزادخانی، پاکزاد، طهماسبی‌کیا، زهرا. (1399). بررسی نقش و عملکرد مبلمان شهری در ارتقاء کیفیت محیط شهری و رضایتمندی شهروندان (مطالعه موردی: منطقه 4 شهرداری کرمانشاه)، نشریه پژوهش و برنامهریزی شهری، سال هفتم، شماره بیست و هفتم، صص 110-93.
تقوایی، مسعود، مرادی، گلشن، صفرآبادی، اعظم. (1389). بررسی و ارزیابی وضعیت پارکهای شهر اصفهان بر اساس معیارها و ضوابط موجود برای دسترسی معلولان و جانبازان، مجله جغرافیا و برنامهریزی محیطی، سال 21، شماره 2: 64 - 47.
جلیلی صدرآباد، سمانه، نوروزی پور فیروز، مهدیه، مرادزاده، محمدمهدی. (1402). طراحی مبلمان شهری محور خیابان انقلاب اسلامی به‌منظور مناسبسازی برای افراد کم‌توان و توان یاب (حدفاصل سازمان بهزیستی شهرستان تهران و میدان فردوسی). رهپویه هنرهای تجسمی، 6(1)، 85-96. doi: 10.22034/ra.2023.544768.1144
جمعه‌پور، محمود، عیسی لو، شهاب‌الدین، عیسی‌لو، علی‌اصغر. (1395). توان‌سنجی فضاهای شهری در پاسخ‌دهی به نیاز گروه‌های کم‌توان جسمی حرکتی در بخش مرکزی شهر قم. مجله پژوهش و برنامهریزی شهری، 7(26): 26 تا 36.
سازمان بهزیستی کشور، مرکز آمار و اطلاعات (1396).
سعیدنیا، احمد.(1383). طراحی فضاها و مبلمان شهری، انتشارات سازمان شهرداریها و دهیاریهای کشور، تهران.
سلمانی، حسن، رفیعی، الناز، میهنی، حسین. (۱۴۰۱). کیفیت زندگی و نقش آن در توسعه پایدار شهری، مجله مدیریت شهری، سال دهم، شماره 85، صص 58-25.
شاطریان، محسن، اشنویی، امیر، گنجی پور، محمود. (1400). بررسی مناسب‌سازي فضاهاي شهري جهت دسترسی معلولین و جانبازان، نمونه موردي: ادارات دولتی شهر کاشان. آمایش جغرافیایی فضا، 6(22)، 59-76.
شاهوران، فاطمه، اسدپور، هاجر. (1403). محیطهای شهری چه نقشی بر سلامت روان شهروندان دارند؟ درس‌آموزی از مطالعات انجام شده در ایران. مطالعات طراحی شهری ایران، 1(1)، 257-284. doi: 10.22099/udsi.2024.51674.1013
طالب پور، اکبر. (1396). رابطه‌ی فضاهای بی‌دفاع شهری با احساس امنیت اجتماعی (مطالعه‌ی موردی: شهروندان شهر تهران). مطالعات جامعه‌شناختی شهری،22(7)،135-156.
قسامی، ثنا، شمس‌الدینی، علی. (1403). ارزیابی تأثیر طراحی مبلمان‌های شهری بر احساس رضایت گردشگران (مطالعه موردی: جاذبه‌های گردشگری کلان‌شهر اصفهان). مطالعات طراحی شهری ایران، 1(2)، 159-182. doi: 10.22099/iuds.2025.52172.1022
عبدی دانش پور، زهره. (۱۳۹۷). درآمدی بر نظریههای برنامهریزی با تأکید ویژه بر برنامهریزی شهری، تهران: انتشارات دانشگاه شهید بهشتی.
عبدی دانش پور، زهره. (۱۳۹۸). مناسبسازی محیط شهری برای افراد معلول: راهنمای مناسبسازی محیط شهری برای حرکت افرادی با معلولیت‌های جسمی - حرکتی، تهران: دانشگاه علوم بهزیستی و توان‌بخشی.
غفوریان حیدری، سید جواد. (1400). مناسبسازی مبلمان و تجهیزات فضاهای شهری متناسب با نیاز معلولان جسمی حرکتی، ششمین کنفرانس بینالمللی پژوهشهای علوم و مهندسی و سومین کنگره بینالمللی عمران، معماری و شهرسازی در آسیا، بانکوک، تایلند.
غضنفرپور، حسین، عبداللهی، علی‌اصغر، مرادزاده، فیروزه. (1399). برنامهریزی فضاهای شهری برای تأمین نیازهای معلولان و جانبازان نمونة پژوهش: منطقة دو شهری کرمان. مجله برنامهریزی فضایی، 11 (2)، 163-186.
کوکبی، افشین. (1400). برنامهریزی کیفیت زندگی شهری در مراکز شهری، تعاریف و شاخص‌ها، جستارهای شهرسازی، 12(4)، ص 68-49.
مرکز آمار ایران. نتایج سرشماری نفوس، 1385.
Clement, G. (2017). Care, autonomy, and justice: Feminism and the ethic of care. Routledge.
Eddine Hacini، Chems، Bada، Yassine، Christian، Pihet. (2021). The Mobility of People with Disability: Between Urban Accessibility and Urban Attractiveness. A Case Study from Algiers, Algeria. International review for spatial planning and sustainable development A: Planning Strategies and Design Concepts, Vol 10 No.2 (2022), 38-57 ISSN: 2187-3666 online. http://dx.doi.org/10.14246/irspsd.10.2_38.
Emerson, & Robertson, J. (2019). Obesity in young children with intellectual disabilities or borderline intellectual functioning. Int J Pediatric Obesity, 5, 320-326.
Emerson, Llewellyn, G., Stancliffe, R., Badland, H., Kavanagh, A., Disney, G., & Zhou, Q. (2018). Fair Go? Measuring Australia’s progress in reducing the disadvantage for adults with disabilities 2001-2016.
Emerson, Madden, R., Graham, H., Llewellyn, G., Hatton, C., & Robertson, J. (2019). The health of disabled people and the social determinants of health. Pub Health, 125, 145-147.
Emerson. (2018). Health status and health risks of the “hidden majority” of adults with intellectual disability. Intellectual Developmental Disab, 49, 155-165.
Flick, Uwe. (2008). An introduction to qualitative research. Translated by Hadi Jalili, Tehran: Ney. [Persian]
Filiz Alkan Meshur, H., (2013). Accessibility for people with disabilities in urban spaces: A Case Study of Ankara, Turkey, Selcuk University, Konya, Turkey, International Journal of Architectural Research, 43-60.
Fusaro, G., D’Alessandro, F., Baldinelli, G., & Kang, J. (2018). Design of urban furniture to enhance the soundscape: A case study. Building Acoustics, 25(1), 61-75.
Ghassami, S. and Shamsoddini, A. (2025). Evaluating the impact of urban furniture design on tourists’ satisfaction (Case study: Isfahan metropolitan tourist attractions). Iranian Urban Design Studies, 1(2), 159-182. doi: 10.22099/iuds.2025.52172.1022.[In Persian]
Gul, S., Nisa, N.T., Shah, T.A., Gupta, S., Jan, A., Ahmad, S., (2015). Middle East: Research productivity and performance across nations, Scientometrics, 105 (2), 1157-1166.
Harvey, D. (2008). The right to the city. New Left Review, 53, 23–40.
Jalilisadrabad, S., Norouzi Purfirooz, M. and Moradzadeh, M. M. (2023). Design of urban furniture on Enghelab street in order to adapt for the disabled people (between Ferdowsi Square and Tehran Welfare Organization). Rahpooye Honar-Ha-Ye Tajassomi, 6(1), 85-96. doi: 10.22034/ra.2023.544768.1144. [In Persian]
Kapsalis E, Jaeger N, Hale J. (2024).Disabled-by-design: effects of inaccessible urban public spaces on users of mobility assistive devices - a systematic review. Disabil Rehabil Assist Technol.19(3):604-622. doi: 10.1080/17483107.2022.2111723.
Lang, J. (1987). Creating architectural theory: The role of the behavioral sciences in environmental design. Van Nostrand Reinhold.
Mace, R. (1985). Universal design: Barrier-free environments for everyone. The Center for Universal Design, North Carolina State University.
Nur Belkayali, Yavuz Güloğlu, (2018). Physical and social barriers for disabled urban park users: case study from Kastamonu, Turkey Engelli kent parkı kullanıcılarının fiziksel ve sosyal sorunları: Kastamonu kenti, Department of Landscape Architecture, Kastamonu University, Faculty of Engin, 69 (1): 35-43.
Oktay (2002). Disability, Ageing and Carers, Australia: Summary of Findings, 2002. Canberra: ABS.
Olgun, R., & Erdoğan, R. (2016). Urban furniture and user satisfaction: The example of Antalya-Gulluk avenue. Journal of the Faculty of Forestry Istanbul University, 66(2), 674-682.
Pulkaner, S. (2019).Urban Furniture for People with Disabilities: A Study of Accessibility in Malaysian Cities. Journal of Urban Design, 24(3), 312-329.
Rinaldi, A., Viviani, S., & Busciantella-Ricci, D. (2025). Urban Furniture Design Strategies to Build Healthy and Inclusive Neighborhoods. Sustainability, 17(3), 859. https://doi.org/10.3390/su17030859
Shahvaran, F. and Asadpour, H. (2024). What is the role of urban environment in the citizens' mental health? Learning from the published studies in Iran. Iranian Urban Design Studies, 1(1), 257-284. doi: 10.22099/udsi.2024.51674.1013. [In Persian]
Soja, E. W. (2010). Seeking spatial justice. University of Minnesota Press.
Strauss, Anselm; Corbin, Juliet; (2012). Fundamentals of Qualitative Research (Techniques and Stages of Grounded Theory Production). Translated by Ebrahim Afshar, Tehran: Nei. [Persian]
Wajeeha Fatima, Shazia Hanif,Aneela Yaseen, Philip Black, Ahmad Khan. (2024). Designing out Barriers for Disabled: towards an Inclusive Urban Environment. Remittances Review,Volume: 9, No: 2, pp.1887-1905.doi: https://doi.org/10.33282/rr.vx9i2.102
Watson, N., Roulstone, A. & Thomas, C. (2012). Routledge Handbook of Disability Studies. London: Routledge Press.
Whyte, W. H. (1980). The social life of small urban spaces. Project for Public Spaces.
Yang, Y., & George, L. K. (2016). Functional disability, disability transitions, and depressive symptoms in late life. Journal of aging and health, 17(3), 263-292.
COPYRIGHTS © 2023 by the authors. Licensee Advances in Sociological Urban Studies Journal. This article is an open access article distributed under the terms and conditions of the Creative Commons Attribution 4.0 International (CC BY 4.0) (http://creativecommons.org/licenses/by/4.0/).
|
[1] . دانشیار گروه علوم اجتماعی، دانشگاه الزهرا، تهران، ایران (نویسنده مسئول). talebpour@alzahra.ac.ir
[2] . استادیار گروه علوم اجتماعی، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
[3] . کارشناس ارشد گروه علوم اجتماعی، دانشگاه الزهرا، تهران، ایران. saramir1384@gmail.com
تاریخ وصول 08/09/1403 تاریخ پذیرش 25/12/1403
[4] 1.Poldma et al
[5] 2. Emerson
[6] 1. Olgun & Erdoğan
[7] 2. Oktay.
[8] 1. Yung et al
[9] .Rinaldi et al
[10] .Wajeeha et al
[11] .Kapsalis et al
[12] Pulkaner.3
[13] Nur Belkayah.1
[14] Gul et al..2
[15] Alkanmeshur.3
[16] .Right to the city
[17] Universal Design.1
[18] Mace.2
[19] Lang.3
[20] Whyte.4
[21] . Bryant park
[22] Harvey.1
[23] Soja.2
[24] 3. sourth central
[25] .Athenian discourse
[26] .Spartan discourse
[27] .Fusaro et al
[28] .Expansion Theory
[29] .Microcosm
[30] . Strauss &Corbin
[31] . Flick
[32] Validity
[33] Reliability
[34] . Intra-Subject Reliability
[35] .Eddine et al