واکاوی نمود مضامین تعویذ جام چهل¬کلید در دورۀ صفوی
محورهای موضوعی : هنر
فرزانه واحد دهکردی
1
(استادیار، گروه هنر، دانشگاه آزاد اسلامی قم، قم، ایران)
کلید واژه: باورهای عامیانه, تعویذ, چهلکلید, فلزکاری صفوی, مضامین شیعی,
چکیده مقاله :
اشیاء فلزی، مانند لوحهای حاوی پیامهای تصویری، نوشتاری و رمزگونه هستند. جامهای فلزی زیادی، منقش به دعا و طلسم از قرون گذشته به جا مانده که از مهمترین آنها میتوان، جام چهلکلید یا جام چهل‌بسمالله را نام برد. جام چهلکلید، نمونه‌ای از تعاویذ دورۀ صفویه است که شکل و کاربردی متفاوت از طلسم و دعا دارد و برای پناهجویی و دورکردن شرّ جن و انس بهکار میرفته‌است. پژوهش حاضر، با هدف "واکاوی نمود مضامین تعویذ جام چهلکلید در دورۀ صفوی" به روش توصیفی- تحلیلی و با رویکرد کیفی انجام شده و برای جمعآوری اطلاعات، از منابع کتابخانهای و اسنادی و مشاهده آثار بهره جسته‌است. این پژوهش در پی پاسخ به این سؤالات است که: 1- جام چهلکلید چیست و چه انواعی داشته‌است؟ 2- مضامین تعویذی چگونه در جام چهلکلید نمود یافته‌است؟ یافتهها نشان میدهد جام چهلکلید در اشکال گوناگون، به‌عنوان ابزار تعویذ، موارد استفاده متعددی داشته و اشکال آن بهدلیل آویزهای کلیدمانند، با سایر جامهای پیشگویی، طاسِ باطلِ سحر و جامهای جادویی دیگر متفاوت بوده و بر اساس باورهای عامیانه، ابزاری برای پیشگیری و درمان بیماری، خوشیُمنی و فتح و گشایش در امور و مهمتر از همه به‌عنوان باطل سحر و دفع چشمزخم بهکار میرفته‌است. مضامین تعویذی در این جام بهصورت باورهای عامیانه در قالب علائم نجومی و رمل، استفاده از عدد چهل و اعداد و حروف ابجد دیده میشود؛ همچنین مضامین شیعی بهصورت آیات و سورههای قران، ادعیه و اسماء متبرکه در آن نمود یافته‌است.
Throughout history, metal artifacts have served as repositories for visual, written, and cryptic communications. Among these artifacts, metal bowls adorned with inscribed prayers and talismans have endured through the centuries, with particular significance attributed to the forty-key bowl, also known as the forty-key bowl. The purpose of this research is to "Analyze the Themes of Talismanic in the Varieties of Forty-Key Bowl in the Safavid Period" using a descriptive-analytical method and a qualitative approach, and library and documentary sources were used to collect information. This research seeks to address the following inquiries: What defines the forty-key bowl, and what variations in its form have been documented? Furthermore, how do talismanic inscriptions manifest within the context of the forty-key bowl? The research findings show that the "Forty Keys" bowl has been used in various forms as a tool for amulets and its shape is different from other divination bowls, magic bowls, and other magic bowls due to key pendants. Rooted in popular belief, it has been utilized for purposes such as disease prevention and treatment, promoting well-being, ensuring success, and notably, countering malevolent forces such as magic and the evil eye. Moreover, the study revealed that the talismanic inscriptions on the bowl encompass a blend of popular belief and Shi’a concepts.
احسانی، محمد تقی. (1391). هفت هزار سال هنر فلزکاری در ایران. تهران: علمی و فرهنگی.
اسدیان، محمد. (1399). آداب و آیین¬های گذر. تهران: انتشارات هنوز.
اسدیان‌خرم‌آبادی، محمد و دیگران. (1358). باورها و دانسته‌ها در لرستان و ایلام. ج۱، تهران: مرکز مردم‌شناسی وزارت فرهنگ و آموزش عالی.
افروغ، محمد و نوروزی¬طلب، علیرضا. (1389). هویت اسلامی- ایرانی در فلزکاری عصر صفوی: با تأکید بر کتیبه¬های موجود بر آثار فلزی. فصلنامه مطالعات ملی، سال 11، شماره 4، 100-73.
افوشته¬ای ¬نظری، محمود. (1373). نقاوه‌الاثار فى ذكر الاخيار در تاریخ صفویه به اهتمام احسان اشراقی. تهران: علمی و فرهنگی.
بلوکباشی، علی. (1381). باطل سحر. دایره¬المعارف بزرگ اسلامی، جلد 11، مرکز دانشنامه جهان اسلام.
تناولی، پرویز. (1385). طلسم. گرافیک سنتی ایران، تهران: بنگاه.
دانلدسن، بس¬آلن. (1399). اسفند وحشی: پژوهشی درباره سحر و جادو در فرهنگ عامه ایران (ترجمه ابوالقاسم‌سری). تهران: نشر فرهنگ جاوید.
دهخدا، علی‌اکبر. (1373). لغت‌نامه. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
رازی، فخرالدین. (1402ه.ق). التفسیرالکبیر. بیروت: داراحیاء التراث‌العربی.
رحمانیان، داریوش و حاتمی، علی. (1391). سحر و جادو، طلسم و زنان در عصر قاجار. تاریخی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی سال سوم.
سیوری، راجر. (1372). ایران عصر صفویه (ترجمۀ کامبیز عزیزی). ج چهارم، تهران: نشر مرکز.
شریعت‌زاده، علی‌اصغر. (1371). فرهنگ مردم شاهرود. ناشر: مؤلف.
شکورزاده، ابراهیمی. (1363). عقاید و رسوم مردم خراسان. تهران: سروش.
شهری‌باف، جعفر. (1381). طهران قدیم. تهران: معین.
عربستانی، مهرداد. (1387). تعویذ. دایره¬المعارف بزرگ اسلامی، جلد 15، تهران: مرکز دانشنامۀ جهان اسلام.
عموئین، فروغ و بلخاری قهی، حسن و آژند، یعقوب. (1399). مضامین شیعی در کاسه¬های فلزی دورۀ صفوی. فصلنامۀ شیعه‌شناسی، سال 1، شماره 72، 164-137.
فریزر، جیمز جورج. (1386). شاخۀ زرین (ترجمه کاظم فیروزمند). تهران: نشر آگاه.
کولیوررایس، کلارا. (1366). زنان ایرانی و راه و رسم آنان (ترجمه اسدالله آزاد). مشهد: انتشارات آستان قدس رضوی.
مادیسون، فرانسیس و ساواژ اسمیت، امیلی. (1387). ابزار آلات علمی (ترجمه غلام¬حسین علی مازندرانی). جلد 11 از مجموعه هنر اسلامی، گردآوری ناصر خلیلی، تهران: کارنگ.
موسی پور، ابراهیم. (1387). دوازده + یک: سیزده پژوهش درباره طلسم تعویذ و جادو. تهران: نشر کتاب.
نجفی، ابوالحسن. (1399). فرهنگ فارسی عامیانه. تهران: نیلوفر.
نسخه خطی امان¬البلیه. ش 665 /ف. کتابخانۀ ملی جمهوری اسلامی ایران.
هدایت، صادق. (1312). نیرنگستان. تهران: انتشارات جاویدان.
Melikoff, I., (1993) Uyur idik uyardilar Alevilik-Bektasilik arast1rmalar1. Tercume: Turan Alptekin, Istanbul, Cem Yay1nevi
Melvin-Koushki, M., (2020) “Is (Islamic) Occult Science Science?” Technollogy and Science, Vol.2, no 18.
Savage-Smith, E. & Smith, M. B., (2004). Magic and Divination in early Islam, USA, Ashgate.
Shaked, S & Naveh, J., (1987). Bowls Magic & Amulets, Aramaic Incantation of Late Antiquity, Magness Press.