کاروانسرای قلعه‌سنگی رباط‌کریم؛ بحثی در تاریخ‌گذاری، شناسایی طرح و خصوصیات معماری
تورج خسروی جاوید
1
(
دانشجو
)
شهریار ناسخیان
2
(
دانشگاه هنر اصفهان
)
حمیدرضا جیحانی
3
(
دانشیار، دکتری تخصصی مرمت، مرکز مستندنگاری، مطالعات معماری و مرمت، دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه شهید بهشتی، ایران
)
کلید واژه: کاروانسرای قلعه‌سنگی رباط کریم, بازیابی فضاهای ازدست‌رفته, سیر تحول کاروانسراها و رباطها, کاروانسراهای نواحی مرکزی ایران, کاروانسراهای ایران فرهنگی ,
چکیده مقاله :
پژوهش حاضر به مطالعه یکی از کاروانسراهای سده‌های متقدم ایران پرداخته است. کاروانسرای قلعه‌سنگی رباط کریم نمونه منحصربه‌فرد در معماری و سیر تکامل کاروانسراها است. هدف این پژوهش مطالعه کاروانسرای سنگی پرند، تدقیق دوره ساخت آن، بازیابی و تکمیل فضاهای از دست رفته و مطالعه سیر تحول کاروانسراها از دوره ساسانی تا دوره سلجوقی است. این پژوهش به دنبال پاسخگویی به دو پرسش است؛ ۱- مهم‌ترین خصوصیات معماری کاروانسرای قلعه‌سنگی رباط کریم چیست؟ ، ۲- کاروانسرا مربوط به چه دوره‌ای است و چه تغییر و تحولاتی را سپری کرده است؟ این پژوهش کیفی و راهبرد آن تاریخی است. نمونه‌گیری هدفمند است و این تحقیق توسعه‌ای و کاربردی است. برای این پژوهش بیش از ۲۰ نمونه کاروانسرا برای مطالعه انتخاب شده است. نمونه‌ها مربوط به دوره‌های؛ساسانی، اوایل اسلام و سلجوقی است. یافته‌ها نشان می‌دهد که کاروانسرای سنگی رباط کریم در دوره اوایل اسلام طرح اندازی شده و در دوره‌های بعدی نیز استفاده شده است.مطالعات میدانی و مقایسه وضع موجود با نقشه‌های برداشت و ترسیم شده و تصاویر گرفته شده قدیمی نشان می‌دهد که طرح کلی، شکل و ترکیب فضایی عناصر معماری کاروانسرا بدون تغییر مانده و همچنان دست نخورده است. نتیجه کاربردی پژوهش حاضر؛ تبیین دوره ساخت کاروانسرای سنگی رباط کریم و بازیابی و تکمیل بخشهای از دسته رفته آن و استفاده از مطالعه مقایسهای برای دستیابی به وجوه اشتراک و افتراق کاروانسراها است. نتایج نشان می‌دهد که کاروانسراها و رباط‌های این محدوده جغرافیایی و فرهنگی، علارغم تفاوت‌ها، شباهت‌های زیادی دارند که ناشی از وجود ریشه‌های فرهنگی، اجتماعی، تاریخی، کارکردی و اقلیمی مشترک بوده است.
چکیده انگلیسی :
The present research has studied one of the caravanserais from the early centuries of Iran. The Robat Karim Stone Castle Caravansary is a unique example in the architecture and evolution of caravanserais. The aim of this research is to study the Parand Stone Caravansary, to examine the period of its construction, to restore and complete the lost spaces, and to study the evolution of caravanserais from the Sassanid to the Seljuk periods. This research seeks to answer two questions; 1- What are the most important architectural features of the Robat Karim Stone Castle Caravansary? 2- What period does the caravansary belong to and what changes and developments has it undergone? This is a qualitative research and its strategy is historical. The sampling is purposeful and this research is developmental and applied. For this research, more than 20 examples of caravanserais have been selected for study. The examples belong to the Sassanid, early Islamic, and Seljuk periods. The findings show that the Robat Karim stone caravanserai was planned in the early Islamic period and was used in subsequent periods. Field studies and comparison of the current situation with the maps and old photographs show that the general plan, shape, and spatial composition of the architectural elements of the caravanserai have remained unchanged and are still intact. The practical result of the present study is to explain the construction period of the Robat Karim stone caravanserai, recover and complete its lost parts, and use a comparative study to achieve the commonalities and differences of the caravanserai. The results show that the caravanserai and robats of this geographical and cultural area, despite their differences, have many similarities that are due to the existence of common cultural, social, historical, functional, and climatic roots.
احسانی, محمد. تقی. (1381). یادی از کاروانسراها،رباطها و کاروانها در ایران (نسخه چاپ اول). تهران: انتشارات امیرکبیر.
امیر حاجیلو، سعید ، سقایی ، سارا .(2024 ).فصلنامه تاریخ هنر ایران در دوره اسلامی ، دوره 1 ، شماره 1 ، صفحه 188-165.
افسر، کرامت اله، پیرنیا، محمد، کریم.( 1350). راه و رباط ، انتشارات سازمان ملی حفاظت آثار باستانی ایران، تهران.
حسین جمال، فاطمه.(1393). بازشناسی و تحلیل ویژگی‌‌‌های معماری و ساختاری کاروان سراهای منسوب به سلجوقی در ناحیه قم( نمونه‌‌‌های مورد بررسی کاروانسراهای سنگی کاج، علی آباد، کوه نمک و طرلاب).پوستین دوز، محمد ، مهدی. پایان نامه کارشناسی ارشد .دانشگاه هنر اصفهان. دانشکده هنر و معماری.
خسروی جاوید, تورج . ولی بیگ, نیما. (1403). مطالعه مقایسهای کاروان سراهای قلعه سنگی رباط کریم و حاج کمال در مسیر جاده ابریشم در جهت ارائه راهکاری برای بازیابی بخشهای ز دست رفته. فصلنامه مکتب احیا, 2(3), 17-6.
Available at: http://jors-sj.com/article-1-28-en.html.
خسروی جاوید, تورج . ناسخیان, شهریار و جیحانی، حمید رضا. (1404). گونه‌شناسی کالبدی فضایی کاروانسراهای برون شهری شبکه راه تاریخی اصفهان به ری و ساوه بر پایه ترکیب بندی فضایی پلان معماری، فصلنامه نقش جهان، ( 1) 15 :4984-49.
رحیمی جعفری، فرزانه، راعی، حسین، محمد مرادی، اصغر.( 1402). بازخوانی معماری کاروانسرای تاریخی طرلاب قم. فصلنامه هنرهای کاربردی ، دوره 3، شماره 3، شماره پیاپی 11 ، 62-45.
سیرو, ماکسیم. (1357).راههای باستانی ناحیه اصفهان و بناهای وابسته آنها. ( ترجمه : مهدی مشایخی) .تهران: انتشارات سازمان ملی حفاظت آثار باستانی‌‌ایران.
https://lib.ut.ac.ir/site/catalogue/599580.
سیرو،ماکسیم.(1949). کاروان سراهای‌‌ایران و ساختمان‌‌‌های کوچک میان راه‌‌‌‌ها، ( ترجمه: عیسی بهنام). .تهران ،انتشارات سازمان ملی حفاظت آثار باستانی‌‌ایران.
. Available at: https://lib.ut.ac.ir/site/catalogue/217590
سلطان احمدی،بهمن . سید حمزه، مریم .(1395). الگو و شاخصه‌‌‌های معماری کاروان سراهای دوره سلجوقی شاهراه خراسان،فصلنامه اثر، دوره 37 ،شماره 73، 42-21.
https://journal.richt.ir/athar/article-1-596-fa.pdf.
کریمیان سردشتی, نادر. (1399, بهمن). بازیابی از مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی.
کوشکی, مینا. نعمتی, مجتبی. (2015). رهنمودهای طراحی ساختارهای نو در بناهای تاریخی فاقد برخی اندام‌‌‌های اساسی( نمونه مطالعاتی : کاروان سرای سنگی رباط کریم ). کنفرانس بین المللی تحقیق در علم و فن آوری. کوالالامپور( مالزی).
کیانی, محمد. یوسف وکلایس, ولفرام. (1373). فهرست کاروان سراهای‌‌ایران( جلد اول و دوم). تهران: انتشارات سازمان میراث فرهنگی کشور.
Available at: https://lib.ut.ac.ir/site/catalogue/1036749.
عرب،کاظم.(1385). کاروان سرای دیر کاج( قلعه سنگی محمد آباد قمرود). فصلنامه اثر ، شماره 40 و 41، 115-97.
URL: http://journal.richt.ir/athar/article-۱-۳۲۹-fa.html.
لباف خانیکی, رجبعلی., بختیاری شهری, محمود., و نعمتی, بهزاد. (1392). کاروانسراهای خراسان (نسخه چاپ نخست). تهران: انتشارات سازمان میراث فرهنگی کشور.
مرادی، فرزین.( 1403). آرشیو شخصی، عکس های کاروانسرای قلعه سنگی رباط کریم.
هیلن براند، رابرت.(1380). معماری اسلامی. ( ترجمه : باقر‌‌ایت اله زاده شیرازی). تهران ، انتشارات روزنه،
Available at: https://lib.ut.ac.ir/site/catalogue/510865.
هادی زاده کاخکی, سعید. (1389). کاروانسرا در ایران. تهران: انتشارات دفتر پژوهش های فرهنگی.
نوراللهی، ع. (پاییز و زمستان 1399 ).بررسی باستان شناسی کاروانسرای خانک در مسیر کوهستانی تفرش به ساوه ، نشریه ایران ورجاوند، پیاپی 5 ، صص 73-47.