تدوین نظام تعلیم و تربیت عرفانی در اندیشۀ معصوم‌علی‌شاه بر مبنای آموزه‌های اهل بیت (ع)
محورهای موضوعی : تعلیمی
آزاده شادپور
1
,
ناصر محسنی نیا
2
*
,
بهجت السادات حجازی
3
1 - دانشجوی دکترای زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه شهید باهنر کرمان، کرمان، ایران
2 - استاد گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه شهید باهنر کرمان، کرمان، ایران (نویسنده مسئول)
3 - استاد گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه شهید باهنر کرمان، کرمان، ایران
کلید واژه: تعلیم و تربیت عرفانی, علم لدنی (نوری), معصوم‌علی‌شاه, تربیت اهل بیت (ع), طرائق‌الحقائق.,
چکیده مقاله :
چکیده
در سنت عرفانی شیعی، تعلیم و تربیت نه صرفاً فرایندی معرفتی، بلکه امری وجودی، شهودی و مبتنی بر سلوک باطنی است. معصوم‌علی‌شاه، از چهره‌های شاخص عرفان امامیه در دورۀ قاجار، با اتکا به مبانی معرفتی اهل بیت (ع)، نظامی تربیتی- اخلاقی بنیان می‌نهد که عناصر اصلی آن شامل علم نوری، تواضع، حلم، سکوت و تهذیب نفس است. از منظر وی، عالم حقیقی نه صرفاً دارندۀ علوم رسمی و ظاهری، بلکه فردی است که با مجاهدت نفسانی، خشیت الهی و فروتنی، قابلیت دریافت علم لدنی را در خود پرورش داده و واسطۀ فیض الهی شده است. معصوم‌علی‌شاه در تقسیم‌بندی انسان‌ها، سه گروه را برمی‌شمارد: عالمان (که امامان معصوم(ع) نمونۀ اعلای آن‌اند)، متعلمان (شیعیان اهل بیت) و سایر مردم که در احادیث اهل بیت(ع) با عنوان «همج رعاع» توصیف شده‌اند. وی ویژگی‌هایی برای متعلمان حقیقی بیان می‌کند که تخلق به آن‌ها، فرد را در زمرۀ شیعیان واقعی قرار می‌دهد. آموزه‌های تربیتی او در دو ساحت عقیده و اخلاق قابل تحلیل‌اند: در بُعد اعتقادی، ایمان به وصایت اهل بیت (ع) به‌صورت متسلسل و با وجود نص الهی؛ و در بُعد اخلاقی، التزام به فضائلی چون صبر، حلم، تواضع، دنیاگریزی و سکوت، از جمله ارکان سلوک به شمار می‌روند. از دیدگاه او، تنها با تحقق این ویژگی‌هاست که سالک می‌تواند به‌تناسب ظرفیت خویش، حامل علم اهل بیت و وارث سیرت معنوی ایشان شود.
In the Shi'i mystical tradition, education and training are not merely a cognitive process but an existential, experiential, and inward journey based on spiritual wayfaring. Ma'sum Ali Shah, a prominent figure in Imami gnosis during the Qajar period, establishes an ethical educational system drawing upon the epistemological foundations of the Ahl al-Bayt (AS). Its main elements include luminous knowledge , humility, forbearance, silence, and self-purification. From his perspective, a true scholar is not merely someone possessing formal and exoteric knowledge, but an individual who, through spiritual striving, divine awe, and humility, cultivates the capacity to receive divinely bestowed knowledge and becomes a channel for divine grace.
Ma'sum Ali Shah categorizes people into three groups: scholars (of whom the infallible Imams) are the ultimate examples), Shi'ite learners (the followers of the Ahl al-Bayt), and other people, who are described in the narrations of the Ahl al-Bayt as "common rabble." His educational teachings can be analyzed in two domains: belief and ethics. In the doctrinal dimension, faith in the succession of the Ahl al-Bayt (AS) in an unbroken chain and with divine designation is paramount. In the ethical dimension, adherence to virtues such as patience, forbearance, humility, detachment from the world, and silence are considered pillars of the spiritual journey. From his viewpoint, it is only through the realization of these characteristics that the seeker can, according to their capacity, become a bearer of the knowledge of the Ahl al-Bayt and an heir to their spiritual .character
منابع - قرآن کریم
- ابن‌هشام، ابومحمد عبدالملک(1363). السیره النبویه. ج4، ترجمۀ مصطفی البانی و اولاده بمصر، قم: انتشارات ایران.
- اکبری، محمود(1386). مهارت‌های آموزش اخلاق. قم: فتیان.
- امین، سيده نصرت (بانوى اصفهانى) (1361). مخزن‌العرفان در تفسير قرآن. ج8، چاپ اول، تهران: نهضت زنان مسلمان.
- حسن‌زادۀ آملی، حسن(1386). مآثر آثار. گردآورنده داوود صمدی‌آملی، قم: الف‌لام‌میم.
- حکیمی، محمدرضا (1395). الحیاه. ترجمۀ احمد آرام، قم: دلیل ما.
- ------------- (1401). ادبیات و تعهد در اسلام. قم: دلیل ما.
- رکن‌زاده آدمیت ، محمدحسین(1340). دانشمندان و سخن‌سرایان فارس. تهران: کتابفروشی‌های خیام و اسلامیه.
- زرین‌کوب،عبدالحسین(1356). ارزش میراث صوفیه. چاپ چهارم. تهران: امیرکبیر.
- سبحانی، جعفر(1376). فرازهایی از تاریخ اسلام. چاپ هشتم، قم: نشر مشعر.
- شرف‌الدین، عبدالحسین (1383).المراجعات، ترجمۀ علی دوانی، قم: انتشارات اسلامی.
- شمیسا، سیروس(1376). انواع ادبی. چاپ پنجم، تهران: فردوسی.
- شیرازی، میزرا محمدمعصوم(معصوم‌علی‌شاه)(1382). طرائق‌الحقائق. تصحیح محمدجعفر محجوب، تهران: انتشارات سنایی
. - صدوق، محمد بن علی بن بابویه (۱۳۷۵). التوحید. ترجمۀ سید هاشم رسولی محلاتی. قم: انتشارات علمیه اسلامیه.
- طباطبایی، محمدحسین(1378). الـمیزان فی تفسیر القرآن. ج1، ترجمۀ محمدباقر موسوی، قم: انتشارات اسلامی.
- علی‌بن‌ابی‌طالب (1337). غرر الحکم و درر الکلم(مجموعه کلمات قصار حضرت مولی الموالی الامام ابوالحسن امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب). ترجمۀ محمدعلی انصاری (قمی)، گردآورنده عبدالواحد‌بن محمد آمدی، تهران: محمد علي الانصاري القمي.
- ---------- (1379). نهج‌البلاغه. گردآورنده محمد بن حسین شریف رضی، ترجمۀ محمد دشتی، قم: مشهور.
- عمید، حسن (1364). فرهنگ فارسی عمید. ج1، تهران: امیرکبیر.
- عين‌القضات همدانى، عبدالله بن محمد(1385). دفاعيات عين‌القضات همدانى(شكوى الغريب).مترجم قاسم انصاری، چاپ دوم، تهران: منوچهری.
- قمی، عباس(1376). کلیات مفاتیح الجنان. تهران: اسوه.
- کفافی، محمدعبدالسلام(1382). پژوهشی در باب نظریه ادبیات و شعر روایی. ترجمۀ حسین سیدی، تهران: آستان قدس رضوی.
- کلینی، مصطفی (1407ق.). اصول کافی. ج1 و 2، محقق/ مصحح: غفاري، على اكبر؛ آخوندي، محمد، تهران: دارالکتب الاسلامیه.
- مجلسی، محمدباقر(1386). بحارالانوار. ج 22، تهران: انتشارات اسلامیه.
- مدرس تبریزی، میرزا محمدعلی(1374). ریحانه الادب (فی تراجم المعروفین بالکنیه و اللقب). ج5، چاپ چهارم، تهران: کتابفروشی خیام.
- مستملى بخارى، اسماعیل(1363). شرح التعرف لمذهب التصوف. ج3، چاپ اول، تهران: انتشارات اساطير.
- مهری، محمدجواد(1374). در پیشگاه قرآن (برگزیده دانستنی‌هایی از قرآن). قم: حضور.
فهرست مقالات: - مدنی، امیرحسین (1393). بازتاب مضامین تعلیمی اخلاقی در آثار و اندیشه‌های نظام‌وفا. پژوهشنامۀ کاشان، شمارۀ 1، صص 130 – 153.
- یلمه‌ها، احمدرضا(1395). بررسی خاستگاه ادبیات تعلیمی منظوم و سیر تطور و تحول آن در ایران. پژوهشنامۀ ادبیات تعلیمی، شماره 29، صص 61 – 90.