تدوین نظام تعلیم و تربیت عرفانی در اندیشۀ معصوم‌علی‌شاه بر مبنای آموزه‌های اهل بیت (ع)
محورهای موضوعی : تعلیمی
آزاده شادپور
1
,
ناصر محسنی نیا
2
*
,
بهجت السادات حجازی
3
1 - دانشجوی دکترای زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه شهید باهنر کرمان، کرمان، ایران
2 - استاد گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه شهید باهنر کرمان، کرمان، ایران (نویسنده مسئول)
3 - استاد گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه شهید باهنر کرمان، کرمان، ایران
کلید واژه: تعلیم و تربیت عرفانی, علم لدنی (نوری), معصوم‌علی‌شاه, تربیت اهل بیت (ع), طرائق‌الحقائق.,
چکیده مقاله :
چکیده
در سنت عرفانی شیعی، تعلیم و تربیت نه صرفاً فرایندی معرفتی، بلکه امری وجودی، شهودی و مبتنی بر سلوک باطنی است. معصوم‌علی‌شاه، از چهره‌های شاخص عرفان امامیه در دورۀ قاجار، با اتکا به مبانی معرفتی اهل بیت (ع)، نظامی تربیتی- اخلاقی بنیان می‌نهد که عناصر اصلی آن شامل علم نوری، تواضع، حلم، سکوت و تهذیب نفس است. از منظر وی، عالم حقیقی نه صرفاً دارندۀ علوم رسمی و ظاهری، بلکه فردی است که با مجاهدت نفسانی، خشیت الهی و فروتنی، قابلیت دریافت علم لدنی را در خود پرورش داده و واسطۀ فیض الهی شده است. معصوم‌علی‌شاه در تقسیم‌بندی انسان‌ها، سه گروه را برمی‌شمارد: عالمان (که امامان معصوم(ع) نمونۀ اعلای آن‌اند)، متعلمان (شیعیان اهل بیت) و سایر مردم که در احادیث اهل بیت(ع) با عنوان «همج رعاع» توصیف شده‌اند. وی ویژگی‌هایی برای متعلمان حقیقی بیان می‌کند که تخلق به آن‌ها، فرد را در زمرۀ شیعیان واقعی قرار می‌دهد. آموزه‌های تربیتی او در دو ساحت عقیده و اخلاق قابل تحلیل‌اند: در بُعد اعتقادی، ایمان به وصایت اهل بیت (ع) به‌صورت متسلسل و با وجود نص الهی؛ و در بُعد اخلاقی، التزام به فضائلی چون صبر، حلم، تواضع، دنیاگریزی و سکوت، از جمله ارکان سلوک به شمار می‌روند. از دیدگاه او، تنها با تحقق این ویژگی‌هاست که سالک می‌تواند به‌تناسب ظرفیت خویش، حامل علم اهل بیت و وارث سیرت معنوی ایشان شود.
In the Shiite mystical tradition, education is not merely a cognitive process, but an existential and intuitive journey grounded in inner spiritual discipline that leads the seeker (sālik) toward divine proximity. This study aims to explore the ethical-educational system of Ma'sum Ali Shah by employing a descriptive-analytical and library-based research method. The information has been gathered from the book Ṭarāʾiq al-Ḥaqāʾiq as well as related hadith and mystical sources. Ma'sum Ali Shah, a prominent figure of Imami mysticism during the Qajar era, established a moral-educational system based on the epistemological foundations of the Ahl al-Bayt (a), the main elements of which are knowledge, humility, forbearance, silence, and self-purification. From his perspective, a true scholar is not merely one who possesses formal, exoteric sciences, but one who, through spiritual struggle, fear of God, and humility, develops the capacity to receive divine (laddunī) knowledge and become a channel for divine grace. In classifying humanity, drawing upon the Hadiths of the Imams (a), he identifies three groups: scholars (with the Infallible Imams as the supreme example), learners (the Shiite followers of the Ahl al-Bayt), and the general populace, described as hamaj raʿāʿ (the ignorant masses). His educational teachings can be analyzed in two dimensions: doctrinal and ethical. Doctrinally, he emphasizes belief in the divinely mandated succession of the Ahl al-Bayt (a); ethically, he stresses virtues such as patience, forbearance, humility, detachment, silence, piety, and spiritual restraint as essential foundations of the spiritual path. According to him, only by embodying these qualities can the seeker, in accordance with their capacity, become a bearer of the knowledge of the Ahl al-Bayt (a) and an inheritor of their spiritual conduct.
منابع - قرآن کریم
- ابن‌هشام، ابومحمد عبدالملک(1363). السیره النبویه. ج4، ترجمۀ مصطفی البانی و اولاده بمصر، قم: انتشارات ایران.
- اکبری، محمود(1386). مهارت‌های آموزش اخلاق. قم: فتیان.
- امین، سيده نصرت (بانوى اصفهانى) (1361). مخزن‌العرفان در تفسير قرآن. ج8، چاپ اول، تهران: نهضت زنان مسلمان.
- حسن‌زادۀ آملی، حسن(1386). مآثر آثار. گردآورنده داوود صمدی‌آملی، قم: الف‌لام‌میم.
- حکیمی، محمدرضا (1395). الحیاه. ترجمۀ احمد آرام، قم: دلیل ما.
- ------------- (1401). ادبیات و تعهد در اسلام. قم: دلیل ما.
- رکن‌زاده آدمیت ، محمدحسین(1340). دانشمندان و سخن‌سرایان فارس. تهران: کتابفروشی‌های خیام و اسلامیه.
- زرین‌کوب،عبدالحسین(1356). ارزش میراث صوفیه. چاپ چهارم. تهران: امیرکبیر.
- سبحانی، جعفر(1376). فرازهایی از تاریخ اسلام. چاپ هشتم، قم: نشر مشعر.
- شرف‌الدین، عبدالحسین (1383).المراجعات، ترجمۀ علی دوانی، قم: انتشارات اسلامی.
- شمیسا، سیروس(1376). انواع ادبی. چاپ پنجم، تهران: فردوسی.
- شیرازی، میزرا محمدمعصوم(معصوم‌علی‌شاه)(1382). طرائق‌الحقائق. تصحیح محمدجعفر محجوب، تهران: انتشارات سنایی
. - صدوق، محمد بن علی بن بابویه (۱۳۷۵). التوحید. ترجمۀ سید هاشم رسولی محلاتی. قم: انتشارات علمیه اسلامیه.
- طباطبایی، محمدحسین(1378). الـمیزان فی تفسیر القرآن. ج1، ترجمۀ محمدباقر موسوی، قم: انتشارات اسلامی.
- علی‌بن‌ابی‌طالب (1337). غرر الحکم و درر الکلم(مجموعه کلمات قصار حضرت مولی الموالی الامام ابوالحسن امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب). ترجمۀ محمدعلی انصاری (قمی)، گردآورنده عبدالواحد‌بن محمد آمدی، تهران: محمد علي الانصاري القمي.
- ---------- (1379). نهج‌البلاغه. گردآورنده محمد بن حسین شریف رضی، ترجمۀ محمد دشتی، قم: مشهور.
- عمید، حسن (1364). فرهنگ فارسی عمید. ج1، تهران: امیرکبیر.
- عين‌القضات همدانى، عبدالله بن محمد(1385). دفاعيات عين‌القضات همدانى(شكوى الغريب).مترجم قاسم انصاری، چاپ دوم، تهران: منوچهری.
- قمی، عباس(1376). کلیات مفاتیح الجنان. تهران: اسوه.
- کفافی، محمدعبدالسلام(1382). پژوهشی در باب نظریه ادبیات و شعر روایی. ترجمۀ حسین سیدی، تهران: آستان قدس رضوی.
- کلینی، مصطفی (1407ق.). اصول کافی. ج1 و 2، محقق/ مصحح: غفاري، على اكبر؛ آخوندي، محمد، تهران: دارالکتب الاسلامیه.
- مجلسی، محمدباقر(1386). بحارالانوار. ج 22، تهران: انتشارات اسلامیه.
- مدرس تبریزی، میرزا محمدعلی(1374). ریحانه الادب (فی تراجم المعروفین بالکنیه و اللقب). ج5، چاپ چهارم، تهران: کتابفروشی خیام.
- مستملى بخارى، اسماعیل(1363). شرح التعرف لمذهب التصوف. ج3، چاپ اول، تهران: انتشارات اساطير.
- مهری، محمدجواد(1374). در پیشگاه قرآن (برگزیده دانستنی‌هایی از قرآن). قم: حضور.
فهرست مقالات: - مدنی، امیرحسین (1393). بازتاب مضامین تعلیمی اخلاقی در آثار و اندیشه‌های نظام‌وفا. پژوهشنامۀ کاشان، شمارۀ 1، صص 130 – 153.
- یلمه‌ها، احمدرضا(1395). بررسی خاستگاه ادبیات تعلیمی منظوم و سیر تطور و تحول آن در ایران. پژوهشنامۀ ادبیات تعلیمی، شماره 29، صص 61 – 90.