زمینه‌های اجتماعی و فکری اندیشۀ اغتنام فرصت در رباعی‌های فارسی
محورهای موضوعی : شاهنامه
سعید حاتمی
1
(استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه ولی عصر (عج) رفسنجان)
کلید واژه: اغتنام فرصت, رباعی‌های فارسی, اوضاع اجتماعی, گرایشهای فکری,
چکیده مقاله :
تمایل ذاتی انسان به شاد زیستن و برخورداری از آرامش درون در رباعی‌های فارسی به‌صورت آموزه‌هایی اخلاقی متجلی شده‌است؛ چنانکه این آموزه همواره یکی از مضامین تعلیمیِ اصلی و محوری در این قالب شعری بوده‌است. پژوهنده در این جستار با تأمل در رباعی‌های مشهورترین رباعی‌سرایان ایرانی تا قرن هشتم هـ. ق. کوشیده است، ضمن بررسی کیفیت و تمایز بازتاب این آموزه‎ها در آثار آنان با ریشه‌یابی پشتوانه‌های اجتماعی و فکری اندیشۀ دعوت مخاطب به اغتنام فرصت، تساهل و شادی طلبی، تأثر این اندیشه را از اوضاع اجتماعی و فکری جامعه دریابد. بر اساس یافته‌های این پژوهش، آموزه‌های اخلاقی رباعی سرایان ایرانی در این خصوص، ضمن تأثیرپذیری عمیق از اوضاع اجتماعی و جریان‌های فکری و سیاسی، با وجود شباهت به اندیشۀ اصالت لذت در طرز تلقی از معنای شادی و آرامش و راهکارهای دستیابی به آن، پشتوانه‎های فکری عمیق و مستقل از مکتب اصالت لذت (اپیکوریسم) دارد. پشتوانه‌هایی که در نوع ینی و نگرش انسان شناسانۀ آنان ریشه دارد.
Human predilection to enjoy happiness and inner tranquility, depending on the intellectual and social situation in the Persianquatrains in the form of phrasesconnected with taste and ethical teachingshas been manifested. As this doctrine has always been one of the central didactic themes in the poem. This article intends to contemplateon the Iranian most popularquatrains, tillthe 8th century,in order to not only understanding the quality ofdistinct reflections of the teachings in their work, and findingthe social and intellectual fundamentals of the idea of inviting the audience to use every opportunity, lenienceand joyfulness,but alsofindingthe quality of the idea being impressedbyemotional and intellectual society situations. According to the study, ethical teachings in thesequatrains, being profoundly impressed by current thoughts and political situations, despite thesimilarities to the idea of hedonism in the attitude of the meaning of happiness, peace, and strategies to achieve,have benefitted fromthe deep intellectual supports, independent ofthe school of hedonism, which arerooted in their humanistic worldview and attitude.
1- آدو، پیر. (1382). فلسفة باستانی چیست؟. ترجمة عباس باقری. تهران: علم.
2- ابو سعید ابوالخیر. (1350). سخنان منظوم ابوسعید. تصحیح سعید نفیسی. تهران: سنایی.
3- اشپولر، برتولد. (1386). تاریخ ایران در قرون ن‍خ‍س‍ت‍ی‍ن اسلامی. ترجمه ج‍واد ف‍لاطوری. تهران: علمی و فرهنگی.
4- امامی هروی، محمد ابن ابیبکر. (1380). دیوان امامی هروی. تصحیح همایون شهیدی. تهران: گزارش فرهنگ و تاریخ.
5- بابا افضل، افضلالدین محمد کاشانی. (بی‌تا). دیوان حکیم افضلالدین محمد مرقی کاشانی (بابا افضل). تصحیح مصطفی فیضی. کاشان: ادارة فرهنگ و هنر.
6- باقری زاد، داوود و میرجلال‌الدین کزازی. (1392). «گرامیداشت دم در اندیشۀ خیام با نگاه تطبیقی به مولوی». مجلۀ عرفانیات در ادب فارسی. شمارۀ 18، ص.ص. 26 – 11.
7- برن، ژان. (1357). فلسفه اپیکور. ترجمه سید ابوالقاسم پور حسینی. تهران: امیرکبیر.
8- توماس، هنری. (1365). بزرگان فلسفه. ترجمه فریدون بدرهای. تهران: علمی فرهنگی.
9- حسن زادۀ میرعلی، عبدالله و لیلا شامانی، (1389). «بن مایههای لذتگرایی در شاهنامه و تأثیرپذیری از افکار اپیکوریستی». مجلۀ کهن نامۀ ادب پارسی. شمارۀ اول، ص.ص. 38-25.
10- خاقانی، افضلالدین بدیل. (1373). دیوان. تصحیح ضیاءالدین سجادی. تهران: زوار.
11- خیام، عمر ابن ابراهیم. (1373). رباعیات خیام. تصحیح فروغی و قاسم غنی. ویرایش بهاءالدین خرمشاهی. تهران: نشر ناهید.
12- رحمدل، غلامرضا. (1386). «مقایسه اغتنام فرصت در اندیشههای حافظ و خیام». فصلنامه ادب پژوهی، شماره 2، ص.ص. 141 – 117.
13- دشتی، علی. (1381). دمی با خیام. تهران: امیرکبیر.
14- رودکی، جعفر ابن محمد. (1378). دیوان رودکی. تصحیح جعفر شعار. تهران: قطره.
15- ریپکا، یان. (1370). تاریخ ادبیات ایران. ترجمة ابوالقاسم سری. تهران: گوتنبرگ.
16- زرین کوب، عبدالحسین. (1373). با کاروان حله. تهران: علمی.
17- ژکس. (1355). فلسفۀ اخلاق. ترجمۀ سید ابوالقاسم پورحسینی. تهران: سیمرغ.
18- شفیعی کدکنی، محمد رضا. (1368). موسیقی شعر. تهران: نشر آگه.
19- شمس قیس رازی. (1314). المعجم فی معاییر اشعار العجم. تصحیح محمد قزوینی و مدرس رضوی. تهران: مجلس.
20- شمیسا، سیروس. (1374). سیر رباعی در شعر فارسی. تهران: فردوس.
21- صفا، ذبیح الله. (1371). تاریخ ادبیات در ایران. تهران: فردوسی.
22- عراقی، فخرالدین ابراهیم. (1386). کلیات دیوان فخرالدین عراقی. تصحیح نسرین محتشم. تهران: زوار.
23- عسجدی، عبدالعزیز ابن منصور. (1348). دیوان عسجدی. تصحیح شهاب طاهری. تهران: ابن سینا.
24- عطار نیشابوری، فریدالدین. (1346). تذکرهالاولیاء. به کوشش محمد استعلامی. تهران: زوار.
25- -------------------. (1386). مختار نامه. تصحیح شفیعی کدکنی. تهران: سخن.
26- علوی مقدم، مهیار و صادقی منش، علی. (1394). «مکتب اخلاقی خیام، اصالت فایده و گریز از خودکامگی». پژوهشنامه ادبیات تعلیمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد دهاقان. شمارۀ 25، ص.ص.90 – 59.
27- غیبی، ولی. (1390). «رابطۀ لذت و سعادت از دیدگاه اپیکور و صدرالمتألهین». مجلۀ قبسات، شمارۀ 60، ص.ص. 164-141.
28- فروغی، محمد علی. (1375). سیر حکمت در اروپا. به تصحیح امیر جلال‌الدین اعلم. تهران: البرز.
29- فطوره چی، مینو. (1384). سیمای جامعه در آثار سنایی. تهران: امیرکبیر.
30- مؤتمن، زین‌العابدین. (1364). شعر و ادب فارسی. تهران: زرین.
31- م‍ت‍س، آدام. (1377). تمدن اسلامی در قرن چ‍ه‍ارم ه‍ج‍ری. ترجمه ع‍ل‍ی‍رض‍ا ذک‍اوت‍ی ق‍راگ‍زل‍و. تهران: امیرکبیر.
32- مسبوق، سیدمهدی. (1391). «خوشباشی و دم غنیمت شمری در اندیشههای خیام نیشابوری و طَرَفه بن عبد». مجلۀ متنشناسی ادب فارسی. شمارۀ 1، ص.ص. 162 – 147.
33- مولوی، جلال‌الدین محمد. (1341). کلیات شمس. تصحیح فروزانفر. تهران: امیرکبیر.
34- ----------------. (1381). مثنوی معنوی. تصحیح ری‍ن‍ول‍د ن‍ی‍ک‍ل‍س‍ون. تهران: سپهر ادب.
35- نفیسی، سعید. (1335). «اشعار فارسی خواجه». مجلۀ دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، سال سوم، شمارۀ 4 (پیاپی 12)، ص. 73.
_||_