بررسی خاستگاه ادبیات تعلیمی منظوم و سیر تطور و تحول آن در ایران

محورهای موضوعی : شاهنامه

احمدرضا یلمه ها ¹

1 - دانشگاه آزاد واحد دهاقان

تاریخ دریافت : 1395/05/04 تاریخ پذیرش : 1395/05/04 تاریخ انتشار : 1395/03/12

کلید واژه: ادبیات فارسی, تعلیم و تربیت, سیر تحول ادبیات تعلیمی, منِ شاعر, گفتمان‌های غالب اجتماع,

چکیده مقاله :

ادبیات شاخصه‌های محتوایی و صوری خاصی دارد. ادبیات تعلیمی نیز از این قاعده مستثنی نیست و از شاخصه‌های برجسته آن آموزش نکات اخلاقی و تربیتی به شیوه پند و اندرز است که در دایره اهداف رشد و تعالی انسان، خود یکی از حوزه‌های اخلاقی و تربیتی مهم و وسیع به شمار می‌آید. از سوی دیگر درون‌مایه‌های تعلیمی و اخلاقی چنان با انواع شعر و ادب فارسی درآمیخته است که هیچ یک از انواع ادبی را نمی‌توان یافت که از این درون‌مایه‌ها جدا باشد؛ آنچه ادبیات تعلیمی را شکل می‌دهد، قصد و نیت صاحب اثر از تعلیم و آموزش است بنابراین قلمرو پژوهش حاضر برخی از برجسته‌ترین آثار ادبیات تعلیمی منظوم و خاستگاه تعلیمی آن‌هاست. بر این اساس مطالعه تاریخ ادبیات دوره شاعر، نوشته‌ها و سروده‌های او ثابت کرد ادب تعلیمی خاستگاهی دوگانه دارد: مهم‌تر از همه من فردی شاعر است که اگر رشد یافته باشد و به من اجتماعی و گاه متعالی‌تر ارتقا یافته باشد، در رد گفتمان‌های منفی یا اثبات گفتمان مثبت جامعه به پند و اندرز می‌پردازد. دوم گفتمان‌های غالب جامعه است که بر شاعر و شعر او تأثیر مستقیم دارد بنابراین ادب تعلیمی پیش از اسلام بازتاب حکومت استبدادی و نظام سلسله‌مراتبی حاکم بر جامعه ایرانی است که روحیاتی چون ترس و ارتباط یک‌طرفه و تک‌گویانه را ترتیب داده است و چون هنرمند در تعالی منِ فردی خود تلاش نکرده، همسو با گفتمان غالب جامعه آن روزگار که استیلای نظام طبقاتی است، حرکت کرده است. بعد از اسلام به ویژه در سنایی و شاعران بعد از او شاعر در رد گفتمان غالب جامعه در گونه ادب تعلیمی سخن گفته است که نشانه رشد یافتن منِ شاعر است.

چکیده انگلیسی:

Literature has certain content and formal characteristics. Didactic literature is not an exception to this regard. Its prominent characteristics are teaching moral and educational points in the form advice and recommendation. On the other hand, the theme of didactic literature is so deeply integrated with Persian literature that it cannot be separated from it. What makes didactic literature different us the purpose of its writer. Therefore, the field of the present paper includes the most important works i in the form if didactic literature. Based on this, what has been given of a poet work makes clear to the researcher that the didactic literature has two origins. Firstly, the characteristics of poet him or herself. If a poet reaches to a high developmental position she or he gives advice about positive discourse and reject negative discourse. Secondly, the dominant discourse of the society affects directly both poet and his or her poetry. Therefore, didactic literature prior to Islam is the deflection cruel government because the artist has not tried to reach to a high developmental ego. In fact, the artist has confirmed the dominant discourse of the society. After Islam, in the work of Sanaie and poets proceeding him we see ego development in didactic literature.  

منابع و مأخذ:

1- ابن‌طقطقی، محمد بن علی بن طباطبا. (1860). الفخری فی آداب السلطانیه و الدول الاسلامیه. حلب: دار القلم العربی.

2- اسعاد، قندیل. (1369). فنون شعر فارسی. ترجمه فاطمه سوهان فکر. تهران: اندیشه.

3- اسلامی ندوشن، محمدعلی. (1370). جام جهان‌بین. تهران: جامی.

4- اقبالی، عباس. (1385): من منصوری در أنا الحق حسین‌بن‌منصور حلاج. مطالعات عرفانی. شماره 4. ص. ص. 36-19.

5- بافکر، سردار. (1394). شاخصه‌های محتوایی و صوری ادبیات تعلیمی. پژوهشنامه ادبیات تعلیمی. شماره 26،ص.ص. 100-99.

6- براتی پور، عباس. (1378). بهت نگاه. تهران: حوزه هنری.

7- بلیسکر، ریچارد. (1384). یونگ. ترجمه حسین پاینده. تهران: طرح نو.

8- بهار، محمدتقی. (1382). سبک شناسی؛ تاریخ تطور نثر فارسی. تهران: امیرکبیر.

9- پروین، لارنس.‌ای. (1382). روان‌شناسی شخصیت. ترجمه محمدجعفر جوادی و پروین کدیور. تهران: موسسه رسا.

10- پورنامداریان، تقی. (1386). انواع ادبی در شعر فارسی. مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه قم. سال1، ش 3، ص. ص. 22 – 7.

11- حسینی، حسن. (1363). هم صدا با حلق اسماعیل؛ مجموعه شعر. تهران: حوزه هنری تبلیغات اسلامی.

12- حسینی کازرونی، سید احمد و کمالی بانیانی، محمدرضا. (1392). نقش تعلیمی در تحول ساختاری و محتوایی قالب شعر انقلاب. فصلنامه تحقیقات تعلیمی و غنایی زبان و ادب فارسی. دانشگاه آزاد اسلامی - واحد بوشهر، شماره 16، ص. ص. 130-111.

13- حمدالله مستوفی. (1339). تاریخ گزیده. تصحیح عبدالحسین نوابی. تهران: امیرکبیر.

14- خلیلی‌جهان‌تیغ، مریم و دهرامی، مهدی. (1390). ادبیات تعلیمی و تربیتی در شاهنامه فردوسی. پژوهشنامه ادبیات تعلیمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد دهاقان، سال 3، شماره 11، ص. ص. 58-41.

15- داد، سیما (1385). فرهنگ اصطلاحات ادبی؛ واژه‌نامه مفاهیم و اصطلاحات ادبی فارسی و اروپایی. تهران: مروارید.

16- رزمجو، حسین. (1374). انواع ادبی و آثار آن. مشهد: آستان قدس رضوی.

17- -------- . (1382).نقد و نظری بر شعر گذشته پارسی از دیدگاه اخلاق اسلامی. مشهد: دانشگاه فردوسی.

18- رستگار فسایی، منصور. (1380). انواع شعر. شیراز: نوید شیراز.

19- رضابیگی، مریم و سلیمی، علی. (1391). تأملی در نقش تعلیمی شاهنامه. فصلنامه تحقیقات تعلیمی و غنایی زبان و ادب فارسی دانشگاه آزاد اسلامی- واحد بوشهر، شماره13، ص. ص. 136-121.

20- رضی، احمد. (1391). کارکردهای تعلیمی ادبیات.پژوهشنامه ادبیات تعلیمی دانشگاه آزاد واحد دهاقان، شماره 15،

21- رودکی، ابوجعفر. (1375). برگزیده دیوان رودکی. به کوشش خلیل خطیب رهبر. تهران: امیرکبیر.

22- سبزی، امیر و حسنی راد، تورج. (1391). بررسی برخی مؤلفه‌های تربیتی در متون تعلیمی کهن. فصلنامه تخصصی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)، سال5، شماره 3.

23- سعدی، مصلح‌ بن عبدالله. (1383). بوستان. تصحیح غلامحسین یوسفی. تهران: خوارزمی.

24- سنایی، مجدود بن آدم.(1354 ).دیوان سنایی. تصحیح محمد تقی مدرس رضوی. تهران: کتابحانه سنایی.

25- شفیعی‌کدکنی، محمدرضا. (1372). انواع ادبی و شعر فارسی. رشد آموزش ادب فارسی، سال8، شماره 32، ص. ص. 119- 96.

26- شمیسا، سیروس. (1383). انواع ادبی. تهران: فردوس.

27- عبید زاکانی. (1999). کلیات. تصحیح محمدجعفر محجوب. زیر نظر احسان یارشاطر. نیویورک: bibliotheca persica press

28- عفیفی، رحیم. (1383). اساطیر و فرهنگ ایرانی. تهران: توس.

29- علی مددی، منا. (1394). تبار شناسی ادبیات تعلیمی.پژوهشنامه ادبیات تعلیمی، شماره 25،

30- عین‌القضات همدانی. (1377). نامه‌های عین‌القضات. تصحیح عفیف عسیران و علی نقی‌منزوی. تهران: اساطیر.

31- کافی، غلامرضا. (1380). بررسی ساختاری محتوایی شعر جنگ. شیراز: دانشگاه شیراز.

32- محسنی نیا، ناصر. (1390). پژوهشی درباره جایگاه ادبیات تعلیمی در قصاید فارسی. پژوهشنامه ادبیات تعلیمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد دهاقان، دوره 3، شماره 10.

33- مختاری، محمد. (1384). انسان در شعر معاصر. تهران: توس.

34- المسعودی، علی بن الحسین. (1404). مروج الذهب و معادن الجوهر. قم: دارالهجره.

35- مشرف، مریم. (1389). جستارهایی در ادبیات تعلیمی ایران. تهران: سخن.

36- میرصادقی، میمنت. (1385). واژه‌نامه هنر شاعری. تهران: کتاب مهناز.

37- ممتحن، مهدی و محمدی، گردآفرین. (1390). پروین اعتصامی در گذرگاه ادبیات تعلیمی. پژوهشنامه ادبیات تعلیمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد دهاقان، سال 3، شماره 10، ص. ص. 152-123.

38- ناصرخسرو قبادیانی، ابومعین. (1378). دیوان اشعار. تصحیح مجتبی مینوی و مهدی محقق. تهران: دانشگاه تهران.

39- نظامی گنجوی، الیاس بن یوسف. (1363). کلیات حکیم نظامی گنجوی. تصحیح وحید دستگردی. تهران: علمی.

40- یلمه‌ها، احمدرضا. (1390). آموزه‌های تعلیمی در منظومه غنایی محب و محبوب. لسان مبین، سال 3، شماره 6، ص. ص. 176-150.

41- یونگ، کارل گوستاو. (1383). روان‌شناسی و شرق. ترجمه لطیف صدقیانی. تهران: جامی.

42- Marcia,J.E. (1980). Ego identity status: Relationship to change in self-esteem,"general maladjustment".

1. Ibn Tagtagi, Mohammad bin Ali bin Tabataba. (1860). Al-Fakhri Fi Adab al-Soltanie va al-Doval al-Islamie. Halab: Dar al-Qalam al-Arabi.


2. Es'ad, GHandil. (1369). Tactics of Persian Poetry. Tehran: Andishe.


3. Islami Nodooshan, Mohammad Ali. (1370). The World Showing Cup. Tehran: Jami.


4. Iqbali, Abbas. (1385). The Mansouri ''I" in "I am the Truth" of Hussein ibn Mansour Hallaj. Mystical Studies, 4, pp.19-36.


5. Ba Fekr, Sardar. (1394). Content and Formal Criteria of Didactic Literature. Adabiat-e Ta'limi, 26, pp.99-100.


6. Barati Poor, Abbas. (1378). Perplexity of the Look. Tehran: Hawze Honari.


7. Blisker, Richard. (1384). Yung. Tehran: Tarhe Now.


8. Bahar, Mohammad Taqi. (1382). Stylistics or the History of the Persian Prose Development. Tehran: Amir Kabir.


9. Perrine, Lawrence, E. (1382). Psychology of Personality. Tehran: Rasa.


10. Poornamdarian, Taghi. (1386). Literary Kinds. The Journal of the faculty of Literature and humanities of Qom, 3, pp.7-22. 


11. Husseini, Hasan. (1363) Homophonic with the Throat of Ismaeel. Tehran: Hawze Honari.


12. Husseini Kazerooni, Sayyed Ahmad& Kamali Baniani, Mohammad Reza. (1392). The Didactic Role in the Structural and Content Evolve of the Poetry of Revolution.  Didactic& lyrical investigations of Persian language and literature; Bushehr Azad University, 16, pp.111-130.


13. Hamdullah Mostofi. (1339). The Selected history. Tehran: Amir Kabir.


14. Khalili Jahan Tigh, Maryam& Dehrami, Mahdi. (1390). Didactic Literature in Shah Name. The Journal for Didactic Literature in Azad University of Dehaqan, 11, pp.41-58.


15. Dad, Sima. (1385). Dictionary of Literary Expressions; Dictionary of Literary Concepts and Expressions of in Persian and Europeans. Tehran: Morvarid.


16. Razmjoo, Hussein. (1374). Literary Kinds and Its Impacts on Persian. Mashhad: Astan Qods.


17. Razmjoo, Hussein. (1382A Look on Ancient Persian Poetry Based in Islamic Ethics. Mashhad: University of Ferdowsi.


18. Rastgar Fasayee, Mansour. (1380). Varieties of Poetry. Shiraz: Navid.


19. Reza Beigi, Maryam& Salimi, Ali. (1391). A Contemplation on the didactic Function of Shah Name. Didactic& lyrical investigations of Persian language and literature; Bushehr Azad University, 13, pp.121-136.


20. Razi, Ahmad. (1391). Didactic Functions of Literature. The Journal for Didactic Literature in Azad University of Dehaqan, 15.


21. Roodaki Samarghandi, Abdullah Ja'far bin Mohammad. (1375). Divan of Roodaki. Tehran: Amir Kabir.


22. Sabzi, Amir& Hasani Rad, Tooraj. (1391). A Study of Some Didactic Factors of Ancient Didactic Texts. Adab-e Bahar, 3.


23. Sa'di. (1383). Boostan. Tehran: Khwarazmi.    


24. Sanayee, Majdood ibn Adam. (1354). Divan of Sanayee. Library of Sanayee.


25. Shafee'ee Kadkani, Mohammad Reza. (1372). Literary Kinds and Persian Poetry. Development of Persian Literature Education, 32, pp.96-119.


26. Shamisa, Siroos. (1383). Literary Kinds. Tehran: Ferdows.


27. Obeid Zakani. (1999). Collection. New York: bibliotheca persica press.


28. Afifi, Rahim. (1383). Iranian Myths and Culture. Tehran: Toos.


29. Ali Madadi, Mona. (1394). Genealogy of Didactic Literature. Adabiat-e Ta'limi, 25.


30. 'Ayn al-Qozat Hamedani. (1377). Letters of 'Ayn al-Qozat. Tehran: Asatir.


31. Kafi, Ghulam Reza. (1380). Structural Content Analysis of the Poetry of War. Shiraz: University of Shiraz.


32. Mohseni Nia, Naser. (1390). An Investigation Concerning the Status of Didactic Literature in Persian Odes. The Journal for Didactic Literature in Azad University of Dehaqan, 10.


33. Mokhtari, Mohammad. (1384). Man in Contemporary Poetry. Tehran: Toos.


34. Al-Masoudi, Ali ibn al-Hussein. (1404). Moravej al-Dhahab va Ma'aden al-Jawhar. Qom: Dar al-Hejrah.


35. Moshref, Maryam. (1389). Inquiry into the Didactic Literature of Iran. Tehran: University of Shahid Beheshti& Sokhan.


36. Mirsadeqi, Meymanat. (1385). Dictionary of Poesies. Tehran: Mahnaz.


37. Momtahan, Mahdi& Mohammadi, Gerdafarin. (1390). Parvin E'tesami in Didactic Literature. The Journal for Didactic Literature in Azad University of Dehaqan, 10, pp.123-152.


38. Naser Khosrow, Abu Mo'een. (1378). Collection of Poems. Tehran: University of Tehran.


39. Nezami, Elias Bin Yousof. (1363). Collections. Tehran: Elmi. 


40. Yalameha, Ahmad Reza. (1390). Didactic Teachings in Lyrical Verse of Lover and the Beloved. Lesan-e Mobin, 6, pp.150-176.


41. Yung, Carl Gustavo. (1383). Psychology and the East. Tehran: Jami.