تحلیل گردشگری مذهبی با رویکرد اتساع محوری راهها{منطقه موردی: بارگاه امام رضا(ع)}

محورهای موضوعی : جغرافیا وگردشگری

سید عیسی موسوی ¹ , دکتر هرمز اسدی کوه باد ²

1 - دانشجوی دکتری الهیات فقه و مبانی حقوق اسلامی،واحد رامهرمز،دانشگاه آزاد اسلامی،رامهرمز،ایران
2 - دانشیارگروه حقوق، واحد رامهرمز، دانشگاه آزاد اسلامی، رامهرمز، ایران

تاریخ دریافت : 1402/10/18 تاریخ پذیرش : 1403/01/20 تاریخ انتشار : 1403/01/21

کلید واژه: گردشگری مذهبی, اتساع محوری, شبکه راهها, شهر مقدس مشهد, بارگاه امام رضا(ع),

چکیده مقاله :

مکان‌های مقدس، صرف نظر از ویژگی های قدوسی و معنویتی که دارند، نمایشگاهی از هنر و نمادی از تمدن و فرهنگ اند که گردشگران مذهبی را به خود جذب می‌کنند. هجرت امام رضا(ع) به ایران یکی، به عنوان بزرگترین رویداد مذهبی، مسیری معنوی و مذهبی را بوجود آورده است که قابلیت بازشناسی به عنوان محور گردشگری مذهبی شناخته می شود. کارکردها و ساختارهای شئون زندگی معنوی (اجتماعی و فرهنگی) و مادی (اقتصادی و فضایی) شهر برخواسته از همین سرشت مذهبی – فرهنگی است. بازدید از این مکان ها با انگیزه های مختلف انجام می شود. هدف اصلی در این پژوهش بررسی مسیر حرکت امام رضا(ع) و توسعه صنعت گردشگری بوده است. این تحقیق با روش توصیفی و تحلیلی با ابزار مطالعه ی اسنادی انجام گردید. یافته های تحقیق نشان داد که طبق آمار، در شهر مشهد نزدیک بیش از ۳۰۰ واحد اقامتی مجاز فعالیت دارند که حدود 70 درصد از کل مراکز اقامتی ایران را دربر می گیرد.در ایران با نگاهی به برنامه های پنج ساله توسعه و برنامه ریزی های انجام شده از سوی سازمان میراث فرهنگی، صنای دستی و گردشگری، نشان می‌دهد که توسـعه گردشگری در مقصـدهای مـذهبی همیشـه در اولویـت برنامـه های توسـعه گردشگری قرار داشته اند که نشان از اهمیت خاص این مقاصد است. با توجه به مسیر حرکت امام رضا(ع) می‌توان گفت که صنعت گردشگري مذهبي يكي از راهكارهاي معرفي هرچه بهتر تـاريخ، فرهنـگ و ارزش‌هاي اعتقادي و هم زيستي مسالمت آميز اديان در بين كشورها است. به علاوه بقاع متبركه و اماكن مذهبي علاوه بر قداست و معنويت منحصر به فرد خود، بيـانگر آداب و رسوم، باورها و اعتقادات و انديشه هاي مردم است.

چکیده انگلیسی:

Without considering their sacred and spiritual characteristics, holy places are an exhibition of art and a symbol of civilization and culture that attract religious tourists. The emigration of Imam reza to iran, as the biggest religious event, has created a spiritual and religious path that can be recognized as the center of religious tourism. The functions and structures of the spiritual(social and cultural) and material (economic and spatial) life of the city arise from this religious-cultural nature. These places are visited with different motivations. The primary goal of this study was to investigate the movement path and direction of imam reza and the development of the tourism industry. This study was conducted using descriptive and analytical methods with a document study tool. The results revealed that according to statistics, more than 300 authorized accommodation units are operating in the nearby city of mashhad, which includes about 70% of all accommodation centers in iran. A glance at the five-year development plans and planning done by the organization of cultural heritage, handicrafts and tourism in iran suggests that the development of tourism in religious destinations has always been the priority of tourism development programs, indicating the special importance of these destinations. Based on the movement path and direction of imam reza, it can be stated that the religious tourism industry is one of the best ways to introduce history, culture, and religious values and the peaceful coexistence of religions among countries. Also, blessed and religious places indicate the customs, beliefs, and thoughts of the people in addition to their sanctity and unique spirituality.

منابع و مأخذ:


1) اصفهانی، راغب (1372). مفردات الفاظ القرآن، تحقیق داوودی، صفوان عدنان، بیروت الدار الشامیة.
2) آقاجانی، معصومه و فراهانی فرد، سعید. (1394). گردشگری مذهبی و عوامل موثر بر آن (مطالعه موردی ایران)، نشریه سیاست‌های راهبردی و کالن، دوره 3، شماره 9.
3) جوادی آملی، عبدالله. (1378). صهبای حج، قم: انتشارات اسراء.
4) حاتمی‌نواد، حسین؛ حبیبیان، بهار؛ امیرشکاری، مریم. (1395).اولویت بندی راهبردهای توسعه گردشگری مذهبی شهر دزفول، نشریه گردشگری شهری، دوره 3، شماره 1.
5) دهشیری، محمدرضا.(1394). ارزیابی عوامل مؤثر بر توسعه ی گردشگری مذهبی در ایران، نشریه برنامه‌ریزی و توسعه گردشگری.
6) دیناری احمد .(1385). مذهب و گردشگری، مجله زائر، شماره 120.
7) ديناري، احمد. (1384). گردشگري شهري در ايران و جهان، مشهد: انتشارات نشر واژگان خرد.
8) سازمان جهاني جهانگردي. (1381). برنامه‌ريزي ملي جهانگردي، ترجمه محمود عبدالله زاده، تهران: پژوهش‌هاي فرهنگي.
9) سازمان ميراث فرهنگي، صنايع گردشگري خراسان رضوي. (1391). خبرنامه مشهد: واحد آمار و اطلاعات.
10) صطخري، ابواسحاق ابراهيم .(1340). مسالك و الممالك: به كوشش ايرج افشار، تهران: بنگاه ترجمه و نشر كتاب.
11) ضرغام بروجنی، حمید و ترکمان، نسرین. (1392). تحلیلی بر توسعه گردشگری مذهبی در استان همدان، فصل‌نامه علوم مدیریت ایران، دوره 8، شماره 30.
12) طریحی، فخر الدین. (1365). مجمع البحرین، قم: مکتبة المرتضویه.
13) عالی پور، یونس؛ ملکی، محمدحسن، فتحی، محمدرضا. (1396). تعیین و اولویت بندی استراتوی‌های گردشگری مذهبی استان قم، نشریه فضای گردشگری، دوره 6، شماره 22.
14) قمی، ابن قولویه. (1356). کامل الزیارات، نجف: انتشارات مرتضویه.
15) قمی، عباس. (1380). مفاتیح الجنان، زیارت امام حسین در نیمه ماه رجب، قم: انتشارات آرمان.
16) قمی، عباس. (1372). سفینة البحار، قم: انتشارات اسوه.
17) مطهري، مرتضي. (1387). امامت و رهبري، قم: انتشارات صدرا.
18) مولایی، اصغر.(1395). گردشگری مذهبی در مسیر هجرت امام رضا(ع) در ایران، پژوهشنامه خراسان بزرگ، شماره 23 .
19) مؤمني، مصطفي؛ مظفر صرافي ومحمد قاسمي خوزاني. (1387). ساختار وكاركرد گردشگري مذهبي فرهنگي و ضرورت مديريت يكپارچه در كلانشهر مشهد، مجله جغرافيا و توسعه ناحيه‌اي، شماره 11.
20) يعقوبي، احمد ابن ابي يعقوب. (1345). المنجم البلدان، ترجمه محمد ابراهيم آيتي، تهران: ترجمه و نشر كتاب.
21) Button .(2013). Pennies from heaven, Retrieved.
22) Makrides, Vasilios (2009). Hellenic Temples and Christian Churches: A Concise History of the Religious Cultures of Greece from Antiquity to the Present. NYU Press. p. 2Shinde. K,
23) Syamala, G. & Kakoti, S. (2016) A Study on Religious Tourism – Potential and Possibilities with reference to Shirdi A place of Religious Tourism, international Interdisciplinary Research Journal,5(6), pp.115-123
24) Zamani-Farahani, H. & Henderson, J. (2010). Islamic tourism and managing tourism development in Islamic societies: the cases of Iran and Saudi Arabia”, International Journal of Tourism Research, 12(1), pp.79-89.

متن کامل:



 

نشريه­ علمي اندیشه‌های نو در علوم‌جغرافیایی، دوره2، شماره3، بهار 1403، صفحات: 63-78

واحد ماهشهر

شاپا: 1473-2981

 

تاريخ دريافت: 18/10/1402

تاريخ پذيرش نهايي: 20/01/1403

 

 

تحلیل گردشگری مذهبی با رویکرد اتساع محوری راهها

(مطالعه موردی: بارگاه امام رضا(ع))

 

سیدعیسی موسوی

دانشجوی دکتری الهیات فقه و مبانی حقوق اسلامی، واحد رامهرمز، دانشگاه آزاد اسلامی، رامهرمز، ایران

هرمز اسدی کوهباد

دانشیارگروه حقوق، واحد رامهرمز، دانشگاه آزاد اسلامی، رامهرمز، ایران

 

 

چکیده:

مکان‌های مقدس، صرف نظر از ویژگی های قدوسی و معنویتی که دارند، نمایشگاهی از هنر و نمادی از تمدن و فرهنگ اند که گردشگران مذهبی را به خود جذب می‌کنند. هجرت امام رضا(ع) به ایران یکی، به عنوان بزرگترین رویداد مذهبی، مسیری معنوی و مذهبی را بوجود آورده است که قابلیت بازشناسی به عنوان محور گردشگری مذهبی شناخته می شود. کارکردها و ساختارهای شئون زندگی معنوی (اجتماعی و فرهنگی) و مادی (اقتصادی و فضایی) شهر برخواسته از همین سرشت مذهبی – فرهنگی است. بازدید از این مکان ها با انگیزه های مختلف انجام می شود. هدف اصلی در این پژوهش بررسی مسیر حرکت امام رضا(ع) و توسعه صنعت گردشگری بوده است. این تحقیق با روش توصیفی و تحلیلی با ابزار مطالعه ی اسنادی انجام گردید. یافته های تحقیق نشان داد که طبق آمار، در شهر مشهد نزدیک بیش از ۳۰۰ واحد اقامتی مجاز فعالیت دارند که حدود 70 درصد از کل مراکز اقامتی ایران را دربر می گیرد.در ایران با نگاهی به برنامه های پنج ساله توسعه و برنامه ریزی های انجام شده از سوی سازمان میراث فرهنگی، صنای دستی و گردشگری، نشان می‌دهد که توسـعه گردشگری در مقصـدهای مـذهبی همیشـه در اولویـت برنامـه های توسـعه گردشگری قرار داشته اند که نشان از اهمیت خاص این مقاصد است. با توجه به مسیر حرکت امام رضا(ع) می‌توان گفت که صنعت گردشگري مذهبي يكي از راهكارهاي معرفي هرچه بهتر تـاريخ، فرهنـگ و ارزش‌هاي اعتقادي و هم زيستي مسالمت آميز اديان در بين كشورها است. به علاوه بقاع متبركه و اماكن مذهبي علاوه بر قداست و معنويت منحصر به فرد خود، بيـانگر آداب و رسوم، باورها و اعتقادات و انديشه هاي مردم است.

کلمات کلیدی: گردشگری مذهبی، اتساع محوری، شبکه راهها، شهر مقدس مشهد، بارگاه امام رضا(ع)

مقدمه

امروز به دلیل اثرات چشم گیری که فعالیت‌های گردشگری در اقتصاد مناطق پذیرنده گردشگران بر جای می گذارد, توجه فراوانی به این زمینه از فعالیت معطوف می‌گردد. از مهمترین این موارد گردشگری مذهبی است. گردشگری مذهبی به آن نوع گردشگری اطلاق می‌شود که مردم به صورت انفرادی یا جمعی و به منظور زیارت، تبلیغ مذهبی یا حتی گذران اوقات فراغت به اماکن و مناطق مذهبی سفر می‌کنند. امروزه با توجه به گردشگری که در تمام دنیا در حال انجام شدن است نقش به سزایی در برقراری رشد اقتصادی دارد. از موقعی این رشد اقتصادی شروع می شود که یک گردشگر برای تهیه خوراک و محل استراحت، رفت و آمد، تفریح و گشت و گذار، خرید سوغاتی و کالا و همچنین برای بازید از جاذبه های است خرج می نماید به همین علت است پولی را صرف می نماید. این گونه خرج ها با پولی که به کشوری که در آن تفریح می نماید باعث می گردد رشد اقتصادی آن کمک نماید. هر چه تعداد گردشگران زیادتر گردد شغل ها هم بیشتر می شود زیرا به افرادی که به دنبال کار هستند و یا به فکر آینده خود در رابطه با پول درآوردن است می‌باشد. گردشگری با امنیت آن کشور و اقتصاد آن کشور رابطه دارد و وجود گردشگران از امنیت آن کشور حرف به میان دارد. با توجه به پیشرفت گردشگری میان کشورهای همسایه، پایداری ویژه ای در یک نقطه را داراست. در یک روش کلی تر به انجام رساندن آن برای تمام جهانیان انجام می گیرد به صورتی که گردشگری دارای چهارچوب فرهنگی و اجتماعی می باشد و بسیار مهم است و تمام جامعه و کشورهای مهماندار می تواند به وسیله گردشگران به رواج دادن زبان، فرهنگ و آداب و قواعد اجتماعی هایشان پرداخته می شود. بزرگترین شکل گردشگری مذهبی جمعی، مراسم پیاده‌روی اربعین و زیارت امام حسین در کربلا است که به صورت سالانه برگزار می‌شود. در آمریکای شمالی، گردشگری مذهبی حدود ۱۰ میلیارد دلار از صنعت گردشگری را شامل می‌شود. از مشهورترین شهرهایی‌که مقصد گردشگران مذهبی است می‌توان به مکه، مدینه، کربلا و... اشاره کرد. سازمان جهانی گردشگری تعداد گردشگران مذهبی در سرتاسر جهان را حدود ۳۰۰ میلیون نفر در سال تخمین می‌زند(Button,2013).

گردشگری زیارتی یکی از قدیمی‌ترین نوع گردشگری است که وجود آن به تاریخ فرهنگ دینی گره خورده است. سفرهای ایرانیان باستان به معبد آناهیتا در کنگاور، سفرهای مصریان برای دیدار فراعنه، مراسم مقدس یونانیان باستان در معابد آپولون و سفر حج از جمله این نوع گردشگری هستند(دهشیری، 1394). بازدید از این مکان ها با انگیزه های مختلف همچون دین، هنر، معماری، تاریخی و ... انجام می شود فارغ از اینکه آن فرد شخصا مذهبی باشد یا نه(Makrides, 2009).

ایران یکی از کشورهایی است که با داشتن اماکن تاریخی و مذهبی، می‌تواند پتانسیل بسیار خوبی برای جذب گردشگران مذهبی داشته باشد. برخی از شهرهای ایران از جمله مشهد، قم، شیراز، قزوین، شوش، اردبیل، گنبد کاووس و… شهرهای مذهبی و تاریخی هستند که هر ساله تعداد زیادی گردشگر برای زیارت و بازدید، به این شهرها می‌روند. گفته می‌شود چیزی در حدود ۳۳ پیامبر (شیعه و سنی) در ایران دفن شده‌اند. همچنین وجود مقبره امام هشتم شیعیان، حضرت علی بن موسی الرضا در مشهد، این شهر را نیز به پایتخت مذهبی ایران تبدیل کرده است و این شهر ساله میزبان هزاران نفر از مسلمانان جهان است. همچنین در ایران چیزی در حدود ۱۰۶۱۵ امام زاده وجود دارد که از این تعداد، ۱۴۵۶ مقبره در استان فارس قرار دارد و محبوب‌ترین آنها حرم شاه چراغ است.پس از استان فارس‌استان‌ مازندران و گیلان در رتبه‌های دوم و سوم قرار دارند. از دیگر ویژگی‌های ایران برای جذب گردشگران مذهبی، آیین و مراسم‌های مذهبی است که افراد بسیار زیادی از سراسر دنیا علاقه‌مند هستند تا در این مراسم‌ها شرکت کنند. مراسم عزاداری امام حسین (ع) در ایام محرم و صفر یکی از معروف‌ترین مراسم و آیین‌های ایرانی است که در شهرهای مختلف ایران به شکل‌های مختلفی برگزار می‌شود. از طرفی دیگر ایران یکی از کشورهایی که می‌تواند منبع بسیار مناسبی برای محققان مذهبی باشد زیرا ایران دارای تنوع بسیار بالایی در حوزه دین و مذهب است. در کشور ایران به دلیل پیشینه مذهبی که دارد، گردشگری مذهبی رواج بسیاری دارد. شهرهای مشهد و قم به ترتیب شلوغ ترین شهرهای توریستی  مذهبی ایران تلقی می گردند که حتی سالانه میلیون ها زائر داخلی و خارجی را میزبانی می کنند. طبق آمار، تنها در شهر مشهد نزدیک بیش از ۳۰۰ واحد اقامتی مجاز فعالیت دارند که حدود 70 درصد از کل مراکز اقامتی ایران را دربر می گیرد. در کشور با نگاهی به برنامه های پنج ساله توسعه و برنامه ریزی های انجام شده از سوی سازمان میراث فرهنگی، صنای دستی و گردشگری به عنوان متولی اصلی مدیریت و برنامه ریزی توسعه گردشگری کشور، نشان می دهد که توسـعه گردشـگری در مقصـدهای مـذهبی همیشـه در اولویـت برنامـه های توسـعه گردشگری قرار داشته اند که نشان از اهمیت خاص این مقاصد است. از سوی دیگر با عنایت به اینکه 99 درصد جمعیت کشور را مسلمانان تشکیل داده و تقریباً یـک و نیم میلیارد مسلمان در جهان وجود دارد. و این مهم که در دین اسلام تأکید فراوان به سفر شده اسـت (آیات 137 آل عمران، 36 نحـل، 69 نمل، 11 انعام،20 عنکبوت، 9 و 42 رم، 18 سبا، 109 یوسف، 46 حج، 44 فاطر،21 و82 غافر، 10 محمد(ص)، 22 یونس و 15 الملک) (زمانی فراهانی، 2010، ص79). می‌توان تا حدی به ابعاد بازار بالقوه گردشگری مذهبی هم از بعد داخلی و هم بین‌المللی پی برد(ضرغام بروجنی، 1392، 57). 

سیر مطالب نوشتار پیش رو به این گونه است که در ابتدا به پیشینه تحقیق پرداخته و ضمن بیان کتب و مقالات در این زمینه، صنعت گردشگری و اهمیت آن در رشد و توسعه را طرح و حتی‏المقدور پاسخ داده و گردشگری زیارتی و نقش آن در معنویت و اقتصاد به وحدت مطلوب برسد. لذا مقاله در پی این سوال است که راه مواصلتی مشهد چه تاثیراتی در صنعت گردشگری داشته است؟ گردشگری زیارتی و نقش آن در معنویت و اقتصاد با رویکرد به راه مشهد کدام است؟

لذا تحقیق پیش رو، توصیفی - تحلیلی، و روش گردآوری اطلاعات مبتنی بر مطالعات کتابخانه ای و تحلیل منابع موجود و با امعان نظر از فقها و حقوقدانان، موضوع را تبیین و تشریح نماید؛ ابزارگردآوری اطلاعات از طریق فیش برداری، بانکهای اطلاعاتی، شبکه های کامپیوتری و استفاده از نرم افزار های تخصصی می باشد.

 

پیشینه تحقیق

در زمینه صنعت گردشگری و حوزه‌های مختلف گردشگری مذهبی مطالعات گسترده‌ای صورت گرفته است که به مهمترین آنها در زیر اشاره می‌شود. عالی‌پور وهمکاران(1396) در پژوهشی به بررسی تعیین و اولویت بندی استراتژهای گردشگری مذهبی استان قم پرداخته انـد. نتیجـه ایـن پژوهش تدوین و شناسایی اولویت راهبردهـای گردشـگری مـذهبی بـا اسـتفاده از تکنیک هـای سـوات و ANP می باشد. بر اساس نتایج حاصل از پژوهش، استراتژی های گروه SO دارای بیشترین وزن بـوده و بـه عنوان بهتـرین نـوع استراتژی برای اجرا انتخاب شده اند.

حاتمی‌نواد و همکاران (1395) در پژوهشی بـه اولویت‌بندی راهبردهای توسعه گردشگری مذهبی شهر دزفول پرداخته اند. نتایج پژوهش بیانگر آن است که با توجه به اولویت های استخراج شـده ازنظـر کارشناسان، امکان استفاده از ضعفها و قوت ها و همچنین موازنه فرصت ها و تهدیدها در حد متوسط است؛ یعنی امکـان بهره گیری از فرصت ها و قوت های موجود همراه با کمرنگ کردن ضعف ها و تهدیدها وجـود دارد، امـا ایـن امـر مسـتلزم برنامه ریزی و تقویت زیرساخت های گردشگری شهر و ارتقای آگاهی های عمومی در این زمینه اسـت. همچنـین راهبـرد تهاجمی، مهمترین راهبرد در توسعه گردشگری مذهبی شهر دزفول است و پس ازآن، راهبرد بازنگری قرار دارد.

آقاجانی وفراهانی(1394) در پژوهشی به بررسی عوامل موثر بر گردشگری مذهبی در ایران پرداخته اند. نتایج پـژوهش نشـان می‌دهد که گردشگری از نگاه اسلام اهمیت بسیاری دارد و می توان آینده گردشگری مذهبی در ایـران را مثبـت ارزیـابی کرد. در نهایت با توجه به نتایج حاصل از برآورد اثر عوامل موثر بر میزان گردشـگری مـذهبی، راهکارهـا و تـدابیر الزم ازسوی ایران به منظور بهره‌گیری از فرصت های گردشگری مذهبی جهت افزای درآمدهای ناشـی از صنعت جهانگردی مذهبی در ایران به عنوان یکی از بهترین راه های خارج شدن از اقتصاد تک محصولی نفت بیان خواهد شد.

کاویانفر (1386) به گردشگری مذهبی در فرانسه و جهان پرداخته و به این نتیجه رسیده که این نوع گردشگری در فرانسه در حال افزایش بوده و علاقه مردم به خاطر دیدن از مکان های دینی و جاذبه‌های فرهنگی مربوط به آن، بیشتر شده اسـت.

دیناری(1385) به بررسی جایگاه گردشگری در دین اسـلام پرداختـه و بـه ایـن نتیجـه رسـیده کـه یکـی از مهمتـرین انگیزه های گردشگری در جهان، مسافر های مذهبی و زیارتی است. در جغرافیای گردشگری، مکان های مذهبی همواره به عنوان قطب جاذبه گردشگری شناخته می‌شود، بـه ویژه اگر آن ناحیه جغرافیایی از جلوه‌های بصـری باکیفیـت تری برخوردار گردد، می‌تواند جاذبه های بیشتری را برای گردشگران ایجاد نماید.

شایند¹(2018) در پژوهش خود به بررسی نقش دولت و مدیریت در توسعه گردشـگری مـذهبی در کشـور هنـد پرداختـه است. وی استدلال می‌کند که گردشگری مـذهبی شکل غالب واصلی‌ترین گردشگری در هند می‌باشد که کمتر مورد بررسی و چگونگی مدیریت آن قرارگرفته است. نویسنده در این مقاله ضمن بیان چـارچوب سیاسـت و سـازوکارهای نظارتی مربوط به گردشگری مذهبی به ارائه چگونگی اقتصاد گردشگری مذهبی می پردازد. نتایج پژوهش نشان می دهـد که با توجه به مشارکت فعالان مذهبی در توسعه و مدیریت اقتصاد گردشگری مذهبی در سطوح محلی و عدم مسـئولیت و بر عهده گرفتن رسیدگی به اثرات منفی آن همواره یـک خلاء نهادی در برخـورد با اثرات مسـتقیم و غیرمستقیم گردشگری مذهبی وجود دارد.

سیامالا و کاکوتی² (2016) در مطالعه‌ای باهدف بررسی پتانسیل‌ها و امکانات گردشگری مذهبی در کشور هند پرداخته اند و دریافتند که هند محل مذاهب آیین هندو، اسلام، مسـیحیت، بـودا و ... می باشـد و بـا تغییر زمان، مکان های مذهبی به جای سفر زیارتی به یک مکان توریستی تبدیل شده اند که دولت با ارائه خدمات و امنیـت به تأمین نیازهای و خواسته‌های گردشگران پرداخته و در نتیجه یک صنعت عظیم برای گردشـگری مذهبی ایجادشده است و هنوز هم فرصت‌های جدیدی را در اختیار شرکت‌های تجاری جدید قرار داده اسـت و تعداد زیادی فرصت‌های شغلی در کشور فراهم شده است و به توسعه بازار محلی و تولید درآمد و افزای اسـتاندارد زنـدگی محلـی، توسـعه زیرساخت های منطقه مانند ارتباطات جادهای و ریلی، آب آشامیدنی و... کمک خواهد کـرد.

قاسم، محمد (2005) این مطالعه به بررسی بخش گردشگری دینی و نقش آن در روند توسعه ای و گسترشی مهمترین مؤلفه ها مهم وحیاتی واهمیت منابع گردشگری اعم از انسانی یاطبیعی را آشکار کرده و توانمندی های لازم برای توسعه گردشگری دینی در شهرهای کاظمیه و سامرا پرداخته است. زیرا این دو شهر دارای نقش گردشگری از جنبه دینی وافقهای آینده برای این بخش هستند و به طور عام در توسعه گردشگری نقش ایفا میکنند.

عکاش، علی (2006) این مطالعه با هدف برجسته کردن اهمیت اقتصادی بخش گردشگری در عراق و نقش آن در اقتصاد عراق طی دوره زمانی بین 1990 تا 2002 و سپس تجزیه و تحلیل بخش گردشگری در سطح استان بصره و میزانسهم آن در توسعه استان و تشخیص مشکلات و موانع پیشروی این بخش حیاتی در سطح کشور به طور عام و استان بصره به طور خاص و شناسایی راه های رفع این مشکلات به منظور ارتقای این بخش مهم انجام پذیرفت.

 

مبانی نظری

صنعت گردشگری به عنوان متنوع ترین و بزرگترین صنایع درجهان، مهمترین منبع درآمد و ایجاد فرصت های شغلی برای بسیاری از کشورهای دنیا است این صنعت که به عنوان موتور توسعه از آن نام برده می شود، به علت اهمیتی که از نظر اقتصادی، اجتماعی دارد روز به روز بیشتر موردتوجه قرار گرفته و دولتها به آن اهمیت می دهند و امروزه یکی از پایه های اصلی و استوار اقتصاد جهان و از جمله صنایع مهم با رشد سریع در توسعه اقتصادی جهان است که با ایجاد بالاترین میزان ارزش افزوده به صورت مستقیم و غیرمستقیم می تواند سایر فعالیتهای اقتصادی و فرهنگی را تحت تأثیر قراردهد. در تقسیم بندی جهانی پس از نفت و خودروسازی، صنعت گردشگری در رده سوم قرار می گیرد. لوئیس ترنر، توریسم را به عنوان امیدبخش ترین، پیچیده ترین و جایگزین ترین صنعتی می داند که کشورهای جهان سوم باید آن را دنبال کنند و می تواند عامل مهمی در کاهش فقر و بیکاری آنها باشد. صنعت توریسم از دو جهت عمده حائز اهمیت بسیار است:نخست، موجبات آشنایی ملل با دیگر فرهنگها، نژادها، اقوام، سرزمینها، گویش‌ها و...را فراهم می‌کند، و دوم، از نظر اقتصادی به عنوان یک منبع تأمین درآمد و ارز محسوب می‌شود. کشورهای مختلف جهان در سایه برخورداری از امکانات گوناگون و جاذبه‌های متنوع، در پی جذب و جلب جهانگردان بسوی خویش هستند. گردشگری درحال حاضردر حال تبدیل شدن به یکی از ارکان اصلی اقتصاد تجاری جهان است و بسیاری از برنامه ریزان و سیاستگذاران توسعه، از صنعت گردشگری به عنوان رکن اصلی توسعه پایدار یاد می کنند. صنعت گردشگری با ویژگی ‌های خاص خود، صنعتی پویا با آینده‌ای روشن تلقی می‌ شود. سرمایه‌ گذاری در این صنعت در تمام کشورهای دارای جاذبه‌ های جهانگردی روبه افزایش است. امروزه جذب گردشگران خارجی به رقابتی فزاینده در بین نهادهای درگیر در صنعت گردشگری تبدیل شده است. زیرا این صنعت نه‌ تنها در پیشبرد اقتصاد ملی و درآمدهای ارزی نقش دارد بلکه صنعتی است پاکیزه و عاری از آلودگی و در عین حال ایجاد کننده مشاغل جدید. گردشگری برای کشورهای دارای جاذبه‌های جهانگردی نظیر ایران می ‌تواند به مهم‌ترین منبع کسب درآمد ارزی تبدیل شود. مشروط بر اینکه برنامه‌ریزی صحیح و همه‌ جانبه توأم با آینده‌نگری برای آن تنظیم و اجرا شود. متأسفانه در کشورما، صنعت توریسم چنان که شایسته است گسترش و توسعه نیافته است.با وجودی که در تمامی برنامه‌های توسعه سالیان اخیر بر رهایی از اقتصاد تک محصولی متکی بر صادرات نفت تأکید شده ولی در مقام عمل موفقیت و کامیابی قابل توجه و مملوس و محسوسی در این زمینه به دست نیامده است. رشد و توسعه صنعت توریسم در ایران به عنوان یکی از راهکارهای عملی رهایی از اقتصاد تک محصولی و متنوع سازی منابع درآمدی کشور باید بیش از پیش مورد توجه برنامه‌ریزان و سیاستگذاران کشور قرار گیرد. بدون شک امروزه صنعت گردشگری به عنوان صنعت جهانی، رشد سریعی در اقتصاد جهان داشته که در نتیجه افزایش نرخ رشد سالانه از تولید ناخالص ملی در سطح جهان، صادرات، تجارت جهانی و خدمات، سهم گردشگران بین المللی در فعالیت اقتصادی جهان نیز بطور مداوم بالا رفته است. سرمایه‌ گذاری جهانی در صنعت گردشگری حاکی از آن است که گردشگری صنعتی از زمره صنایع توزیع‌ کننده درآمد است و هنگامی که جهانگرد وارد کشور می ‌شود، در مقابل خدماتی که به وی ارائه می‌شود، باید هزینه پرداخت کند و این پرداخت ارزی خواهد بود. لذا این صنعت می ‌تواند جایگزین اقتصاد تک ‌محصولی یعنی درآمد نفتی گردد. اینکه امروزه مشاهده می ‌شود که کشورهای صنعتی اروپا و آمریکا تمام نیرو و توان خود را در جهت جذب جهانگرد به کار می ‌گیرند، موید جایگاه این صنعت در اقتصاد است، عایدی حاصل از گردشگری پایدار و در عین حال امکان بهره‌ برداری از آن در کوتاه ‌مدت فراهم است. همچنین اشتغال‌ زایی در این صنعت بالا بوده و نیروی انسانی مورد نیاز آن محتاج به آموزش بلند مدت نیست. امکانات موجود در ایران نشان می ‌دهد که ایران ظرفیت پذیرایی بیش از 2 الی 3 میلیون گردشگر خارجی را در سال دارا است و این صنعت بعد از صنعت نفت، مهم‌ترین گزینه برای درآمد ارزی در کشور خواهد بود. چون کشور ایران در این موارد یک موقعیت بسیار استثنایی و ممتاز از نظر جذب جهانگرد داشته که درآمدهای ارزی هنگفتی را به دنبال خواهد داشت و موضوعات مورد علاقه جهانگردان در ایران به فراوانی یافت می ‌شود، که از جمله طبیعت زیبا با خصوصیات اقلیمی و آب و هوایی ویژه، مردمی با فرهنگ و تمدن کهن، آداب و رسوم و سنن باستانی و اسلامی و اماکن بسیار قدیمی با سبک معماری بی ‌نظیر، که در کمتر کشوری می ‌توان پیدا کرد. به طور مثال شهر مقدس مشهد از جمله مهم‌ترین مقاصد گردشگری داخلی در ایران است که طیف متنوعی از انگیزه‌های سفر را پوشش می‌دهد. جاهای دیدنی مشهد شامل مکان‌های مذهبی، جاذبه‌های تاریخی، مراکز خرید متنوع و پارک‌های شهری هستند. مشهد یکی از استان‌های شرقی و مهم ایران است. مشهد از لحاظ اقتصادی و گردشگری نقش مهمی در کشور دارد و در طول سال میزبان مسافران زیادی است(شکل1).

 

 

شکل1: برخی از مناطق گردشگری شهر مقدس مشهد

مآخذ: https://www.kojaro.com

 

گردشگری زیارتی و نقش آن در معنویت و اقتصاد

در جهان بيني اسلامي امر قدسي و زيارت جايگاه ويژه اي دارد. براي انسان ديـندار در هـر عصري برخي از زمان ها و مكان ها متفاوت و متمايزند. سيدمحسن امين در كشف الارتياب مي گويد: همچنانكه يك فـرد كـه مثل ديگران است و با مبعـوث شدن به رسالت واجب الاطاعه مي شود و موقعيت ويژه اي پيدا مي‌كند، يك قطعه زمين هم دراصل با زمين ديگر تفاوتي ندارد، اما وقتي در آن پيامبر يا ولي خدا دفن مي شود، به واسطة آن، شـرافت و فضيلت و بركتي پيدا مي كند كه از قبل نداشته اسـت. ازايـن رو، احتـرامش لازم و اهـانتش حرام مي گردد. ازجمله احترامات آهنگ زيارت آن كردن و بناي قبه و بارگاه و ضريح. ازنظر شيعه امام هميشه زنـده اسـت و بـر اعمـال، احـوال، و احساس زائر آگاه است. مطهري در كتاب امامت و رهبري مي‌گويد: «هيچ عصر و زماني از يك ولي كامل خالي نيست و براي آن انسان كامل مقامات و درجات زيادي قائـلاند(مطهری، 1387). به تمایل و گرایش باطنی نسبت به شخص یا چیزی، همراه با تعظیم و تکریم او، زیارت گفته می شود. از آن جا که حقیقت انسان روح او است که هیچ گاه فانی نمی شود. زائری که پس از مرگ بزرگی، او را زیارت می کند در حقیقت موجود زنده ای را زیارت کرده و به او تمایل و گرایش پیدا کرده و او را مورد تکریم و تعظیم قرار داده و از او استمداد می کند. پس زیارت ارتباط زنده با زنده است. زیارت دارای آثار و فواید فراوان فردی و اجتماعی است که برخی از آنها عبارت اند از: ارتباط با انسان کامل، اظهار ایمان و ارتباط با خدا، تکریم و تعظیم اهل بیت، کاهش و فروکش انجام اعمال خلاف و اتحاد و همدلی در مقابل دشمنان. باید بیان نمود که زیارت در لغت عرب به معنای میل کردن و تمایل به کار رفته است(اصفهانی، 1372). در اصطلاح به معنای حضور در نزد مزور به خاطر تکریم و تعظیم او است(طریحی، 1365) و دارای سه رکن است:

1-زائر: عبارت است کسی که میل و گرایش به کسی یا چیزی دارد.

2-مزور: شخص یا چیزی که میل و گرایش زائر به سوی او است.

3-صفت باطنی گرایش و میل که با تکریم و تعظیم زائر همراه است.

هر گاه یکی از این سه رکن مختل شود یا به معنای واقعی و حقیقی تحقق نیابد، زیارت صحیح واقع نمی گردد و هر چه زائر معرفت و شناخت بیشتر و عمیق تری از مزور داشته باشد و مزور نیز از کمالات بیشتری برخوردار باشد تأثیرات زیارت بهتر و بیشتر خواهد بود. از آن جا که روح (نفس) انسان موجودی مجرد است و فنا و نابودی در آن راه ندارد، پس هرگز با مرگ نابود نمی شود، بلکه از جهانی کوچک به جهانی وسیع تر انتقال می یابد. در حقیقت روح از زندان تن رها می گردد. بنابراین، حتی هنگامی که زائر تربت و محل دفن بدن شخصی را زیارت می کند و با او ارتباط برقرار می سازد، این ارتباط از نوع ارتباط زنده با زنده است. شیخ الرئیس ابن سینا می گوید: "زائر که با وجود مادی و روحی خویش به سوی مزور می رود از نفس مزور استمداد می طلبد تا خیری را تحصیل یا زیانی را دفع کند. نفس مزور نیز به جهت جدا شدن از عالم ماده و مشابهتی که با عقول مجرد یافته است، منشأ اثر فراوان و کامل تری خواهد بود. و چون زائر با جسم و جان سراغ مزور رفته است هم بهره های مادی می برد و هم فوائد روحی(ابن سینا، 1371). با توجه به این معنا از زیارت، حیات و ممات مزور برای زائر یکی خواهد بود و او را حاضر و شاهد خواهد دانست. روایات بسیاری اشاره یا تصریح به این معنا دارد که حیات و ممات معصوم (ع) یکی است. رسول خدا (ص) می فرماید: "کسی که پس از مرگ و وفات مرا زیارت کند؛ مانند کسی است که مرا در حال حیات ملاقات کرده است و من در هر دو حال شاهد بر او هستم و شفاعت او در روز رستاخیز بر عهده من است(قمی، 1356). همچنین دور و نزدیک برایش تفاوت نخواهد داشت. رسول اکرم (ص) می فرماید: "هر کس مرا پس از مرگم زیارت کند؛ مانند کسی است که در زمان حیاتم به سوی من شتافته است و اگر نتوانستید، درود و سلام برایم بفرستید این صلوات شما به من می رسد(قمی، 1372). این که در برخی از زیارت نامه ها به حیات مزور اعتراف می شود، به خاطر این است که زائر متوجه باشد که با زنده حرف می زند و زنده‌ای رازیارت می‌کند. درزیارت امام حسین(ع) می‌خوانیم: گواهی می‌دهم که سخنم را می‌شنوی و جواب می‌دهی (قمی،1380). درست است که روح مجرد مزور جا و مکان ندارد و لذا انسان زائر می تواند در هر مکان و زمانی به او توجه کرده و از او طلب یاری کند، ولی به لحاظ عنایت خاصی که نفس مزور به بدن خویش دارد در کنار آن بدن موقعیت ویژه ای ایجاد می شود. در این مکان ها فرصت تقرب و بهره مندی فراهم تر است؛ زیرا روح پس از جدا شدن از بدن باز یک نحوه علاقه و ارتباطی با آن بدن مادی دارد، لذا گاهی مشاهده می شود که برخی از بدن ها مدت ها پس از قرار گرفتن در زیر خاک پوسیده نمی شوند. هر چند که در نحوه و چگونگی این ارتباط اقوال مختلفی وجود دارد(مطهری، 1387). به همین جهت در زیارت گاه ها حالت معنوی بیشتری در فرد ایجاد می شود و زمینه برای ارتباط روحی مهیا تر است و ذهن انسان از تیرگی های روزمره پاک و مشغولیت ها به حداقل می رسد در این حالت نفس با داشتن قوت و شرافت افزون، از زیارت بهره می برد. در زیارت آگاهانه و از روی معرفت ائمه معصومین (ع) به عنوان زیارت انسان کامل و ولی خداوند، بهره‌های مادی و معنوی بسیار ارزشمندی قابل دریافت است که می‌تواند فلسفه آن باشد، ما در این جا به برخی از آنها اشاره می‌کنیم:

1- ارتباط با خدا: همان گونه که اطاعت از ائمه (ع) اطاعت از خدا و نافرمانی از آنها نافرمانی در برابر خدا است و هر کسی از آنها تبعیت کند از خدا تبعیت کرده است. هر کس آنها را بزرگ بشمارد، خدا را بزرگ شمرده است.

2-زیارت اعلام و ابراز محبت به خدا است؛ چرا که دین چیزی جز محبت نیست. ائمه محب و محبوب خدا هستند و حب محبوب خدا حب خدا است. زیارت مرقد مطهر اهل بیت (ع) جلوهایی از این عشق ومحبت و دلدادگی است(جوادی آملی، 1378).

3- تکریم و تعظیم انسان کامل: نمونه بارز انسان کامل، ائمه اطهار (ع) هستند که هر کمال ممکنی را بدون نقص دارا هستند؛ از این‌رو است که در حدیث متواتر ثقلین عدل (همتای) قرآن معرفی شده‌اند؛ چرا که آنان نسخه عملی قرآن هستند. تکریم و تعظیم اهل بیت تکریم مقام انسانیت و خلیفة اللهی است. زیارت قبور آنان یکی از مظاهر این تکریم است.

4- تجدید بیعت با انسان کامل: ائمه اطهار (ع) در طول حیات مادی خود به دنبال انجام وظایف مقدس و محقق کردن اهداف بلندی بودند که نیاز به یاری و مساعدت یارانی ایثارگر داشت که در آن زمان بسیار کمیاب بودند و به همین جهت بسیاری از آن اهداف بلند هنوز محقق نشده است. زیارت مزور، بیعت و وفاداری به تحقق آن اهداف است.

5- زیارت، ارتباط با انسان کامل و وصل شدن به جوهر انسانیت است.

6- زیارت امامان، ایمان و اظهار تواضع در برابر دین است.

7- اعراض از دنیا، یاد مرگ و دور ساختن موانعی که او را از مسیر کمال باز می دارد.

8-دین اسلام به بعد اجتماعی مسائل تأکید زیادی دارد؛ مانند حج، نماز جماعت و حضور در اجتماعات و... بدیهی است که بر این اجتماعات فواید زیادی مترتب است. ما وقتی به تحلیل این مسئله می پردازیم، مشاهده می کنیم که در این مسئله (زیارت) فوائد و آثار و برکات زیادی مترتب است. یکی از آثارش این است تا یک مسلمان به ارزش جامعه اسلامی پی ببرد. هنگامی که برای مدتی در جامعه اسلامی با مؤمنان زندگی می کند برایش  حالت اطمینان نسبت به جامعۀ اسلامی ایجاد می شود. 

 

مسیر حرکت امام رضا(ع) و توسعه صنعت گردشگری

شهر مشهد پس از شهادت حضرت رضا (ع)، امام هشتم شيعيان دوازده امامي در سـال 202 يا 203 هجري قمري و به خاكسپاري آن حضرت در قريه ي سناباد، مابين شهرهاي قديمي نوقان و تابران از ولايت توس(یعقوبی، 1345). بر اثر نقش و كاركرد زيارتي به مرور زمان بزرگ شده است؛ به طوري كه در اوايل قرن چهارم هجري قمري، متصل به شهر نوقان گرديد و سپس در اواخر قرن چهارم، به يكي از شهرهاي مهم (مشهدالرضا) تبديل شده است(صطخری، 1340). شهر مقدس مشهد با جمعيتي بالغ بر 5/2 ميليون نفر، به عنوان دومين كلانشهر بزرگ كشور از بركت وجود حرم مطهر امام رضا (ع)، هر ساله شاهد ورود خيـل عظيم مشتاقان زيارت مرقد آن حضرت از اقصي نقاط كشور و همچنين كشورهاي مسلمان جهان اسـت(دیناری، 1384). با عنايت به قداست اين آستان، زائران مسلمان (عمـدتاً شـيعيان) از سراسر جهان، طي سده هاي متمادي به اين شهر سرازير شده‌اند. اين شـهر پس از انقلاب اسلامي ايران، با ايجاد تسهيلات و تأسيسات مورد نياز و نيز به دليل مصونيت نسبي از آسيب‌هاي جنگ تحميلي و تقويت باورهاي ديني مذهبي، اهميت و تعداد گردشگران مذهبي  فرهنگي آن رو به فزوني گذاشت؛ تا آنجا كـه تعـداد گردشـگران داخلـي در سـال ،1385 به 32808213 نفر و تعداد گردشگران خارجي به 694473 نفر افزايش يافته اسـت(مومنی، 1387).اين در حالي است كه طبق برآورد سازمان ميـراث فرهنگـي استان خراسان رضوي، تعداد گردشگران داخلي وخارجي طي سال 1390، به ترتيـب به حدود 35 و 1 ميليون نفر بالغ مي‌شود (سازمان ميراث فرهنگي، 1390). اين امر، نشان دهنده‌ي كاركرد ويژه‌ي آن، نه تنها در سطح ملي بلكه در سطوح بين المللي و به ويژه در بين كشورهاي مسلمان جهان است؛ به گونه‌اي كـه از آن به عنوان دومين كلانشهر مذهبي جهان اسلام پس از شهر مكه ياد مي‌شود(دیناری، 1385: 123). مضاف بر اين كه نبايد از نقش اين كلانشهر به عنوان قطـب اقتصـادي شـرق كشـور غفلت كرد.گردشگري مذهبي  فرهنگي شهر مشهد، داراي ويژگي هاي خاص است؛ به طـوري كـه كاركردهـاي متنـوع و عـام المنفعـه، مشـاركت داوطلبانـه و خيرخواهانـه ي مردمـي و جلـب دسته هاي مختلف مذهبي در طول سال به ويژه در ايـام خـاص مـذهبي، باسـتاني و اوقـات فراغت، انبوه زائران و گردشگران مذهبي  فرهنگي را از اقشار متفاوت اقتصـادي جامعـه بـه خود جذب نموده است(مومنی، 1387). در جاده نیشابور به مشهد بقعه ای است با ساختمانی قدیمی که در اتاقکی از آن بنا سنگی سیاه با جای پایی نقر شده بر آن دیده می شود. زائران به این بقعه قدم گذارده ، آن جای پا را بوسیده وخاک آن را بر دیده می کشند ؛ این مکان، قدمگاه علی ابن موسی الرضاست. مردم عاشق آن خطه 1200 سال پیش به یمن قدوم مبارک امامشان جای پایی را بر سنگ نقر کرده و معجزه عشق را به نمایش گذاشتند، این مکان جایی است که خاک پا ، توتیای چشم و درمان آلام جسم و جان است. از این قدمگاه‌های فراموش شده در کشورمان بسیار است که در طی سفر امام هشتم علی بن موسی الرضا(ع) در جای جای این خاک از زمین برآمده و قبله حاجات اهل دل شده است. مسیری که مامون تاکید داشت حضرت رضا را از آن عبور دهد یکی از راه های متداول آن زمان به شمار می رفت و آن از مدینه به بصره و از طریق سوق الاهواز( اهواز) به فارس و سپس از راه کویر و بیابان میان ایالت های فارس و خراسان می گذشت و به مرو ختم می شد. راه دیگری که در آن زمان متداول بود از مدینه به سمت کوفه و مدینه الاسلام (بغداد) می‌رفت و سپس از آن جا به سمت ری، قم و خراسان و بالاخره به مرو منتهی می شد. در نقد مسیر دوم می توان به این مطلب اشاره کرد: عبور از سه شهر کوفه، بغداد و قم ؛ از این سه شهر کوفه و قم مرکز تجمع شیعیان در آغاز قرن سوم اسلامی بود وعبور امام رضا(ع) از این دو شهر می توانست به قدرتمندی شیعیان این نواحی و شورش احتمالی آنان بیانجامد. شهر سوم یعنی بغداد و مرکز تجمع و قدرت عباسیان که از ولایت عهدی امام رضا خشمگین بودند و آن را انتقال قدرت از آل عباس به آل علی قلمداد می کردند، پس در هر دو صورت این مسیر و انتخاب آن به زیان مامون بوده است، لذا دلایل عقلی و منطقی علاوه بر دلایل و مستندات تاریخی بر مسیر اول مرتبت است. از این رو مسیری که مامون برای انتقال امام رضا از مدینه به مرو انتخاب کرده بود از دیدگاه جغرافیای طبیعی، اجتماعی، سیاسی و مذهبی بسیار حساب شده و زیرکانه بود. سفر امام رضا از مدینه تا مرو را در 5 مرحله زیر می توان دسته بندی کرد:

1- از مدینه تا بصره

2-از بصره تا فارس

3-از فارس تا یزد

4- از یزد تا خراسان

5-امام در خراسان

1- از مدینه تا بصره:

دو تن از ماموران مامون به نام های رجاء بن ضحاک و یاسرخادم به همراه نامه ایی مامور انتقال امام از مدینه به مقر حکومت وی بودند. رجاء بن ضحاک و یاسرخادم به منزل امام رفتند و نامه مامون را به حضرت تسلیم کردند. امام با فرستادگان مامون سخنی نگفت و با کراهت نامه را خواند و به ناچار پیشنهاد مامون را پذیرفت و آماده سفر شد و در اولین گام قبل از آغاز سفر به سوی مرو، امام دست به اقداماتی زد که ماهیت پذیرش ولایت عهدی را آشکار ساخت. امام رضا(ع) با دست زدن به اقداماتی نظیر وداع با مرقد مطهر رسول اکرم، تعیین جانشین و اعلام امامت امام جواد(ع) و وداع با خانواده خویش نشان دادند که ولایت عهدی ظاهری آراسته و مجلل بر چهره تبعید و نفی بلد است.

منابع اولیه و سایر تواریخ معتبر آغاز حرکت امام رضا را از مدینه به سوی بصره ذکر کرده اند. با این وجود برخی از منابع به خصوص تذکره های متاخر می نویسند: حضرت ، ابتدا به مکه رفته و در این سفر امام جواد نیز همراه ایشان بوده است ، امام با خانه خدا وداع کرده و سپس از مکه به سفر ادامه داده اند. گزارش منابع مختلف درباره سفر امام رضا از مدینه به مکه سپس به بصره متناقض و نامشخص است برخی امام جواد را همراه پدر بزرگوارشان در مکه دیده اند، برخی نامه ایی از امام رضا در مکه دریافت داشته برای امام جواد به مدینه برده اند، اینگونه اقوال از نامشخص و متناقص بودن سفر امام رضا به مکه حکایت دارد. علاوه بر این، اوضاع مکه در آن زمان چندان آرام نبود لذاسفر امام رضا به مکه... به لحاظ سیاسی مغایر سیاست مامون و دستور وی به فرستادگانش می باشد. به همین دلیل نمی توان سفر امام رضا از مدینه به مکه و سپس به مرو را داری حجت های آشکار تاریخی دانست و به احتمال زیاد باید بر این باور بود که در سفر از مدینه به مرو امام رضا به مکه سفر نکرده اند. امام در طی سفر به بصره در بناج( بروزن کتاب) که در6 منزلی بصره است توقف می کنند و پس از استقبال شیعیان آن منطقه عازم بصره می شوند.

2- از بصره تا فارس

از بصره تا سوق الاهواز: از دیار عرب( عراق) تا خوزستان دو راه وجود دارد، یکی از بغداد به واسط و از واسط به خوزستان و راه دیگر از بصره به خوزستان که کوتاهترین راه و فاصله میان ایران و عراق آن روز محسوب می شد. راه بصره- اهواز در آن زمان 9 منزل و سی و شش فرسنگ بود ولی از نامهای قدیم منازل این مسیر در نقشه های امروزین اثری نمانده است از اینرو به سختی می توان مسیر حرکت امام را مشخص کرد. امام رضا از بصره به اهواز حرکت کرد ولی از جزئیات مسیر حرکت امام و منزل گاههایی که حضرت در آن توقف فرمود منابع هیچ گزارشی ارائه نکرده اند. با ورود امام رضا به اهواز، بیماری امام روی می دهد که منابع دلیل بیماری امام را هوای بسیار گرم و مرطوب این شهر بیان می کنند، لذا می توان دریافت که سفر امام در تابستان رخ داده است. سه بقعه به نام امام رضا در شوشتر، دو بقعه به نام شاخراسون( شاه خراسان) در دزفول و شوشتر و دو بقعه دیگر به نام های امام ضامن وجود دارد که بایستی با نظری نقادانه به آن نگریست. این بناها( یادبود امام رضا) که تعدادشان قریب به ده بنا می رسد اگر چه از حیث کثرت، گذر امام رضا را در این دو شهر قوت می بخشند اما به لحاظ اعتبار، متزلزل و مبهم هستند. سه بقعه امام رضا دیمی در شوشتر که عوام آن را محل توقف حضرت رضا می دانند برابر گفته شرف الدین شوشتری سندی ندارد... بقعه شاخراسون در دزفول نیز... با ابهام روبروست. تاریخ های محلی سفر امام به این دو شهر را تائید نمی کنند. همچنین با توجه به نقشه و موقعیت جغرافیایی شوشتر و دزفول گذر حضرت رضا را از این دو شهر دور از واقع می نمایاند چرا که امام بایستی راه رفته به شوشتر را بازگشته و سپس به دزفول می رفتند که این سفر عقلانی نمی نماید.

 - از اهواز تا فارس: درباره ادامه مسیر حرکت امام علی بن موسی الرضا به فارس منابع توضیحی نمی دهد که حضرت از کدام راه به سمت فارس و از آن جا به خراسان عزیمت کرده است. و ما تنها از طریق اتصال نقاط جغرافیایی روشن که در منابع ذکر شده می توانیم جزئیات مسیر حرکت حضرت و منازل بین راه را به دست آوریم و یا حدس بزنیم زیرا مسیر راه خوزستان به فارس منحصر به یک راه نیست. از اهواز به فارس 24 منزل و در مجموع 102 فرسنگ راه بوده است. احتمال دارد حضرت در سفر تاریخی خود به مرو از راه ارجان، را مهرمز گذشته باشند زیرا نسبت به ابتدا و میانه این راه گزارش هایی از عبور آن حضرت در دست داریم. درباره خروج امام از اهواز خبر دقیقی وجود دارد که امام از پل اربق یا اربک عبور کرده اند و این خود کلیدی برای حل این معماست. در ادامه مسیر پل اربک، در شهر ارجان قدیم( بهبهان) قدمگاهی است موسوم به قدمگاه امام رضا. وجود این قدمگاه در این مکان مسیر امام علی بن موسی الرضا را... روشن می کند. قدمگاه بعدی که در منابع تاریخ محلی به تناوب از آن یاد شده شهر ابرقو یا ابرکوه است که در منتهی الیه جاده شمالی شیراز به شهر یزد است. منابع تاریخی اطلاع می دهند که امام رضا از اهواز و از طریق فارس و نه شهر شیراز به سمت خراسان رفته اند. از ورود حضرت علی بن موسی الرضا به شیراز در منابع گزارش موثقی ثبت نشده است و در منابع محلی تاریخ این شهر هیچگاه قدمگاه و یا بنای یادبودی به آن حضرت منسوب نیست. این موضوع احتمال عبور حضرت رضا را از راه باستانی اهواز به پاسارگاد که بعد از ارجان از طریق راههای کوهستانی منطقه کهکیلویه به جلگه مرودشت اصطخر می پیوست قوت می بخشد.

3- از فارس تا یزد: ابن بلخی منازل شیراز به یزد را 9 منزل و مسافت میان این دو شهر را 54 فرسنگ یاد کرده است. در آن روزگار یزد نه شهر مهمی به قاعده امروز که از توابع شهر اصطخر بوده است. در این منطقه چند قدمگاه و بنای یادبود امام رضا(ع) وجود دارد.با توجه به تاکید منابع به عبور آن حضرت از راه کویر به سوی مرو، بر اعتبار این قدمگاه ها افزوده می شود. ولی چنانکه گفته شد یزد در قرن دوم اسلامی نه یک شهر که یک منطقه بیابانی بوده است لذا از عبور حضرت رضا از یزد در منابع اولیه به صراحت نامی به میان نیامده است و تنها به ذکر عبور آن حضرت از یک کویر و یا بیابان اشاره کرده اند. برخی بر این باورند که امام ر ضا در طی مسیر وارد شهر قم شده و در منزل یکی از اهالی این شهر منزل کرده اند که این مکان امروزه به مدرسه رضویه یا ماموریه شهرت یافته است. ولی باید اذعان کرد که مامون گذر امام از شهرهای محل تجمع شیعیان را ممنوع کرده بود. لذا حضور امام در این شهر سند محکم ندارد از سوی دیگر در مورد توقف حضرت در قم منابع تاریخ محلی نیز آن را تائید نمی کند. تاریخ قم که از قدیمی ترین منابع تاریخ محلی است( 378 ق. حسن قمی) هیچگونه اطلاعی از عبور حضرت رضا از شهر قم نمی دهد. کلینی نیز در اصول کافی می نویسد: مامون آن حضرت را از بصره و شیراز( که شیعیانش کمتر بودند) به مرو حرکت داد.

4- از یزد تا خراسان: به طور کل تعیین خط مسیر دقیق سفر امام رضا به واسطه گزارش های متعدد و گاه متناقض منابع دشوار است. به همین سیاق تعیین مسیر حرکت امام رضا از یزد تا خراسان نیز با دشواری همراه است. تنها نقطه روشن که در این مسیر از منابع اولیه به دست می آید اشاره ایی است که شیخ صدوق و سایر منابع معتبر به مسیر راه کویر و ورود آن حضرت به نیشابور کرده اند. با توجه به نقشه در فرانق و رباط پشت بادام نشانه هایی دال بر عبور امام رضا از این مناطق وجود دارد. برخی معتقدند که امام از رباط پشت بادام به دامغان سپس به نیشابور رفته( مسیر آبی و سپس زرد رنگ) و برخی منابع معتقدند که امام با گذر از جناح شرقی کویرلوت به نیشابور وارد شده اند. دامغان به لحاظ جغرافیایی در خط سیر حرکت حضرت رضا واقع شده، گذر آن حضرت از این منطقه محتمل به نظر می‌رسد.

5- امام در خراسان: خوشبختانه از ورود امام رضا به نیشابور گزارش های متعدد و مستندی وجود دارد به ویژه حدیث سلسله الذهب که امام در این شهر ایراد فرموده اند خود به قوت گزارش های ورود امام به نیشابور افزوده است. مهمترین و معتبرترین گزارشی که از توقف حضرت رضا در نیشابور ضبط شده است. روایت عبدالسلام بن صالح ابوصلت هروی است که حدیث مشهور و معروف سلسله الذهب را از امام رضا در نیشابور نقل می کند. چشمه کهلان که امام در آن غسل کرده و در کنار حوض آن به نماز ایستاده اند و همچنین قدمگاه نیشابور در 24 کیلومتری آن شهر یادگاری های مستند و مستدل حضور امام رضا در این شهراست. باید توجه داشت که نیشابور در آن زمان از شهرهای آباد و بزرگ خراسان به شمار آمده و ابر شهر نامیده می شد لذا بعید نمی نماید که مکان فعلی قدمگاه نیشابور که اینک در جاده نیشابور به مشهد واقع شده است ، آن زمان در خود شهر نیشابور و یا در حومه آن بوده باشد. امام رضا پس از نیشابور به طوس، ده سرخ و کوه سنگی سفر کرده اند داستان های مشهور بین مردم این ناحیه خود گویای حضور امام در این منطقه است. در ده سرخ امام به منظور دستیابی به آب جهت وضو زمین را به دست خویش اندکی حفر کرده، چشمه‌ای می‌جوشد که تاکنون موجود است. در کوه سنگی، امام برکت سنگ های این ناحیه را که از آن دیگ ها و ظروف سنگی می‌تراشیدند طلب می‌کنند که تا امروز نیز همچنان این شغل در این ناحیه برجاست. استقبال گرم مردم نیشابور از امام سبب می‌شود که مامون به حبس امام در سرخس دستور دهد. تا شاید از این طریق تماس امام با مردم را غیرممکن سازد. سرخس آخرین شهر پیش از مرو و یا مقصد حرکت است امام رضا (ع) در شهر مرو با وجود سلطه آشکار مامون مورد استقبال مردم واهالی آن شهر قرار می گیرند، و در همین شهر است که به ناچار ولایت عهدی مامون را پذیرفته و به زهرکین خاندان سیاه جامه و سیاه دل بنی عباس به شهادت می رسند. این سفر را به راستی باید سفر اندوه دانست، امام رضا (ع) با دسیسه مامون از مدینه النبی فراخوانده می شوند، و امام با تسلیم شدن به خواست خداو راضی بودن به رضای او ، لقب رضای آل محمد (ص) می یابند ؛ اینک مشهدالرضا قبله هر ایرانی مسلمانی است. گرچه سفر امام به مرو سفری آکنده از اندوه بوده است، گرچه امام را از جوار حضرت رسول دور ساخته است ، ولی اینک امام رضا (ع) در حلقه ایی از عاشقانش شب و روز طواف می شود ؛ و اگر نبود مشهدالرضا، ایران از قلبی تپنده و دلی زنده خالی می شد . رنج مردان خدا تنها صورت رنج دارد ولی درباطن خیرکثیری در آن مستتر است که اینک شاهد آن هستیم ، بی هیچ گزافه ایی می توان گفت که ما هرچه داریم از برکت حضور امام رضاست که در مشهد خویش دست پربرکتش را بر سرمان گسترده است. با توجه به مسیر حرکت امام رضا(ع) می توان گفت که صنعت گردشگري مذهبي يكي از راهكارهاي معرفي هرچه بهتر تـاريخ، فرهنـگ و ارزشهاي اعتقادي و هم زيستي مسالمت آميز اديان در بين كشورها است. به علاوه بقاع متبركه و اماكن مذهبي علاوه بر قداست و معنويت منحصر به فرد خود، بيـانگر آداب و رسوم، باورها و اعتقادات و انديشه هاي مردم است.

جاذبه­‌های گردشگری مذهبی (امامزاده‌­ها، زیارتگاه­‌ها) نقش مؤثری در بازسازی حیات شهرها در طول تاریخ و امروز داشته است که همچون یک شبکه گسترده اجتماعی از اعتماد و مشارکت گرفته تا بحث هنجارها و امنیت، اغلب مسائل و مشکلات شهری را پوشش می­‌دهد. تحلیل برنامه­‌ریزی استراتژیک نیز بر استفاده از نقاط قوت و کاهش نقاط ضعف در ارتباط توریسم مذهبی و رونق شهرنشینی را تائید می­کند. در این راستا، پیشنهاداتی چون معرفی گسترده جاذبه­‌های مذهبی مناطق از طریق رسانه­ ها، توجه به پیوند بافت تاریخی و امامزاده در ساماندهی آن، گسترش مراکز مذهبی مکمل مانند موزه­‌های مذهبی، مکان­‌های همایش­‌ها و آیین­‌های مذهبی در جذب گردشگران مذهبی و پویایی توریسم مذهبی ارائه شده است. خاورمیانه خاستگاه انواع مذاهب بوده و از دیرباز مردمان این منطقه علاقه شدیدی به مذهب از خود نشان داده اند. پیامبران متعددی در این منطقه به نبوت رسیده و بلاد خود را توسعه داده اند. اکنون نیز شیعیان همچنان امامزاده‌های متعددی را شناسایی می‌کنند. برای زیارت آنها از دامان کوه‌ها و از میان جنگل‌ها راه به جلو باز می‌کنند. مشهد شهری گرم و خشک است که به مدد حرم امام هشتم تبدیل به بهشتی برای مسافران شده است. مردمان آن دیار از این گردشگران ارتزاق می‌کنند. در عربستان پول ناشی از کعبه به درآمدهای نفتی پهلو می‌زند. اینها اهمیت گردشگری مذهبی در سرزمین ایران را تقویت می‌کنند(دیناری،1384: 33).

 

نتیجه گیری

در این پژوهش به بررسی اثر تجربه سازنده زیارت بر مزایای سفر مذهبی زیارتی به واسطه آرامش ذهن، فرار از تجربیات، تجربه منحصر در زمان زیارت، تجربیات تعاملی و تصویر برند پرداخته شده است. تعظیم شعائر دینی و مذهبی و بزرگداشت آنها یکی از توصیه های دینی است. هجرت امام رضا(ع) به ایران یکی، به عنوان بزرگترین رویداد مذهبی تاریخ ایران مسیری معنوی و مذهبی را بوجود آورده است که قابلیت بازشناسی به عنوان محور گردشگری مذهبی را داراست. توجه به این مفاهیم در مسیر حرکت امام رضا (ع) اعم از پدیده های کالبدی، کاربری، فرهنگی، اجتماعی، طبیعی می تواند به تعمیق ریشه های ایرانی اسلامی بویژه هویت مکانی رضوی نزدیک نماید. هجرت امام رضا (ع) به سرزمین ایران، زمینه ای را فراهم ساخت تا آن حضرت با دعوت و تبلیغ به سوی حقیقت و تبیین معارف اصیل، پایه های تمدن رضوی پایه گذاری نمود تصویر برند مجموعه زیارتی- مذهبی برداشتها و تصوراتی است که از کل موجودیت مجموعه در ذهن زائرین شکل میگیرید. همچنین نتایج این پژوهش نشان داد که مزایای سفر گردشگران مذهبی بر وضعیت سلامتی گردشگران تأثیر مثبت و معناداری دارد. نتایج این پژوهش حاکی از آن بود که گردشگری مذهبی میتواند، فرصتهای مادی، معنوی و فرهنگی زیادی را برای شهرهای مذهبی فراهم کند.

 

 

 

 

منابع ومآخذ

1)       اصفهانی، راغب (1372). مفردات الفاظ القرآن، تحقیق داوودی، صفوان عدنان، بیروت الدار الشامیة.

2)       آقاجانی، معصومه و فراهانی فرد، سعید. (1394). گردشگری مذهبی و عوامل موثر بر آن (مطالعه موردی ایران)، نشریه سیاست‌های راهبردی و کالن، دوره 3، شماره 9.

3)       جوادی آملی، عبدالله. (1378). صهبای حج، قم: انتشارات اسراء. 

4)       حاتمی‌نواد، حسین؛ حبیبیان، بهار؛ امیرشکاری، مریم. (1395).اولویت بندی راهبردهای توسعه گردشگری مذهبی شهر دزفول، نشریه گردشگری شهری، دوره 3، شماره 1.

5)       دهشیری، محمدرضا.(1394). ارزیابی عوامل مؤثر بر توسعه ی گردشگری مذهبی در ایران، نشریه برنامه‌ریزی و توسعه گردشگری.

6)       دیناری احمد .(1385). مذهب و گردشگری، مجله زائر، شماره 120.

7)       ديناري، احمد. (1384). گردشگري شهري در ايران و جهان، مشهد: انتشارات نشر واژگان خرد.

8)       سازمان جهاني جهانگردي. (1381). برنامه‌ريزي ملي جهانگردي، ترجمه محمود عبدالله زاده، تهران: پژوهش‌هاي فرهنگي.

9)       سازمان ميراث فرهنگي، صنايع گردشگري خراسان رضوي. (1391). خبرنامه مشهد: واحد آمار و اطلاعات.

10)       صطخري، ابواسحاق ابراهيم .(1340). مسالك و الممالك: به كوشش ايرج افشار، تهران: بنگاه ترجمه و نشر كتاب.

11)       ضرغام بروجنی، حمید و ترکمان، نسرین. (1392). تحلیلی بر توسعه گردشگری مذهبی در استان همدان، فصل‌نامه علوم مدیریت ایران، دوره 8، شماره 30.

12)       طریحی، فخر الدین. (1365). مجمع البحرین، قم: مکتبة المرتضویه.

13)       عالی پور، یونس؛ ملکی، محمدحسن، فتحی، محمدرضا. (1396). تعیین و اولویت بندی استراتوی‌های گردشگری مذهبی استان قم، نشریه فضای گردشگری، دوره 6، شماره 22.

14)       قمی، ابن قولویه. (1356). کامل الزیارات، نجف: انتشارات مرتضویه.

15)       قمی، عباس. (1380). مفاتیح الجنان، زیارت امام حسین در نیمه ماه رجب، قم: انتشارات آرمان.

16)       قمی، عباس. (1372). سفینة البحار، قم: انتشارات اسوه.

17)       مطهري، مرتضي. (1387). امامت و رهبري، قم: انتشارات صدرا.

18)       مولایی، اصغر.(1395). گردشگری مذهبی در مسیر هجرت امام رضا(ع) در ایران، پژوهشنامه خراسان بزرگ، شماره 23 .

19)       مؤمني، مصطفي؛ مظفر صرافي ومحمد قاسمي خوزاني. (1387). ساختار وكاركرد گردشگري مذهبي فرهنگي و ضرورت مديريت يكپارچه در كلانشهر مشهد، مجله جغرافيا و توسعه ناحيه‌اي، شماره 11.

20)       يعقوبي، احمد ابن ابي يعقوب. (1345). المنجم البلدان، ترجمه محمد ابراهيم آيتي، تهران: ترجمه و نشر كتاب. 

21)       Button .(2013). Pennies from heaven,  Retrieved. 

22)       Makrides, Vasilios (2009). Hellenic Temples and Christian Churches: A Concise History of the Religious Cultures of Greece from Antiquity to the Present. NYU Press. p. 2Shinde. K,

23)       Syamala, G. & Kakoti, S. (2016) A Study on Religious Tourism – Potential and Possibilities with reference to Shirdi A place of Religious Tourism, international Interdisciplinary Research Journal,5(6), pp.115-123

24)       Zamani-Farahani, H. & Henderson, J. (2010). Islamic tourism and managing tourism development in Islamic societies: the cases of Iran and Saudi Arabia”, International Journal of Tourism Research, 12(1), pp.79-89.

---

[1]  Shinde

[2]  Syamala and Kakoti